Przemiany fizjologiczne w okresie dojrzewania

Transkrypt

1 KLINIKA PEDIATRII I ZABURZEŃ ROZWOJU DZIECI i MŁODZIEŻY UM w BIAŁYMSTOKU Kierownik Kliniki : Dr hab. n. med. Jerzy Konstantynowicz Przemiany fizjologiczne w okresie dojrzewania Dr hab. n. med. Jerzy Konstantynowicz Definicja Proces przejścia z dzieciństwa w wiek dorosłości, obejmujący szeroki zakres wieku kalendarzowego okres dorastania dojrzewania Nazwa mało fortunna!!! Łatwo pomylić z okresem dojrzewania płciowego [pokwitania], W języku polskim występuje określenie podrostek, jako próba zastosowania polskiej terminologii w miejsce angielskiej adolescent [adolescence]. 1

2 Okres postnatalny Noworodkowy: do 28 dnia życia Niemowlęcy: do 1 roku Wczesnego dzieciństwa: 2 3 rok Przedszkolny: 4 6 rok Szkolny: 7 15 rok Wczesnoszkolny: 7 10 / 12 rok Faza dojrzewania płciowego: 10/12 15/16 lat Młodzieńczy: : rok Dojrzałości: 20/25 40/50r.ż Starzenia się: od 40/50 rok indywidualnie różnie Kluczowe pojęcia Pubertas dojrzewanie = pokwitanie; ang.: Puberty; Adolescence Menarche pierwsza miesiączka (dziewczęta) Pubarche owłosienie łonowe (Adrenarche) Thelarche rozwój piersi Axillarche owłosienie pachowe D o j r z e w a n i e Dziewczęta r. ż. Chłopcy r. ż. Pubertas praecox Pubertas tarda 2

3 Początek dojrzewania płciowego Dziewczęta lat Chłopcy lat! Przedwczesne pokwitanie! Chłopcy wchodzą w fazę pokwitania średnio ok. 2 lata później niż dziewczęta Zakończenie dojrzewania Dziewczęta lat Chłopcy lat Przedwczesne dojrzewanie! Opóźnione dojrzewanie! 3

4 OKRESY KRYTYCZNE ROZWOJU (okresy o najwyższym tempie wzrastania) PŁODOWY NOWORODKOWO - NIEMOWLĘCY DOJRZEWANIA PŁCIOWEGO Największa wrażliwość na wpływy czynników środowiskowych Okres dojrzewania płciowego Somatyczne objawy dojrzewania uwarunkowane są licznymi czynnikami: genetycznymi środowiskowymi (żywienie) klimatycznymi, rasowymi neurohormonalnymi rasa czynniki klimatyczne sezonowość PUBERTAS czynniki środowiskowe (żywienie) aktywność fizyczna (praca) uwarunkowania genetyczne (czynniki rodzicielskie) typ budowy ciała AAKCELERACJA ROZWOJU Trend sekularnye 4

5 Duża zmienność indywidualna w okresie pokwitania; szeroka wariancja i szeroki zakres normy cech fizycznych Rozwój somatyczny Roczne przyrosty wysokości Masa ciała i sylwetka, zmiany posturalne Zmiana proporcji ciała: - typowo męski rozwój pasa barkowego, rozwój tkanki mięśniowej, rozwój masy szkieletowej - żeński charakter przyrostu masy tłuszczowej, redystrybucja tłuszczu; mniejszy wskaźnik barkowo- biodrowy Przyrosty ciężaru ciała i wysokości Wczesny okres dojrzewania 2 kg / rok 6 8 cm / rok Skok pokwitaniowy wysokości dziewczęta - 8 cm / rok chłopcy - 10 cm / rok 5

6 Krzywa wzrastania (wysokość ciała) Roczne przyrosty [cm / rok] roczne przyrosty wysokości w cm Δ 15 Wzrost Skok pokwitaniowy wysokości wiek w latach Wiek (lata) Girls vs Boys Wzrost w okresie dojrzewania przyczynia się do 15 % ostatecznej wysokości ciała 6

7 SKOK POKWITANIOWY WZROSTU Wiek 12 lat 6-12 mies. przed menarche Wiek lat Tanner: P4 and G4 K o m p o n e n t y c i a ł a C h ł o p c y przyrost tkanki mięśniowej, beztłuszczowej (Lean Body Mass) D z i e w c z ę t a przyrost tkanki tłuszczowej organizmu (Fat Mass) przez okres dojrzewania z 8% do 25% Okres dojrzewania Okres dojrzewania obejmuje szeroki zakres wieku kalendarzowego, różny w zależności od płci. Najważniejszym, przewodnim procesem jest dojrzewanie płciowe. Uruchomienie w okresie dojrzewania płciowego całego mechanizmu hormonalnego sprawia, że zaczynają pojawiać się w ustalonej kolejności poszczególne cechy płciowe. Stanowią one kryterium oceny dojrzałości płciowej. pierwszorzędowe, drugorzędowe, trzeciorzędowe cechy płciowe. 7

8 I-rzędowe cechy płciowe u płci męskiej chłopców jądra u płci żeńskiej dziewczynek - jajniki II-rzędowe cechy płciowe u chłopców: prącie, gruczoł krokowy u dziewczynek: jajowody, macica, pochwa, gruczoł sutkowy III-rzędowe cechy płciowe owłosienie łonowe i pachowe różnice w barwie głosu różnice w budowie i prop. ciała zarost na twarzy u mężczyzn gruczoły apokrynowe u kobiet Hypothalamic Pituitary Gonadal Axis ( H P G) Oś podwzgórzowo przysadkowo gonadalna GnRH LH i FSH Steroidy płciowe Androgeny nadnerczowe pojawienie się owłosienia osienia łonowego i pachowego wzrost wielkości i pobudzenia wydzielania gruczołów łojowych. 8

9 F S H główna rola FSH to pobudzenie wzrostu jajników (rozpoczynające się pod koniec pierwszego stadium dojrzałości płciowej) E s t r o g e n j a j n i k o w y zgrubienie śluzówki pochwy, wzrost pigmentacji, wzrost unaczynienia i pobudliwości warg sromowych większych, niewielkie powiększenie łechtaczki i macicy - w tym okresie trzon macicy i szyjka mają równą wielkość, ( cervix : corpus ratio) zgrubienie i zróżnicowanie warstwy śluzówki macicy (endometrium), wzrost aktywności i zawartości w komórkach mięśniówki macicy (miometrium) aktynomiozyny, kinazy kreatynowej ATP - prawdopodobnie jako przygotowanie do menstruacji i ciąży, odkładanie glikogenu wewnątrz komórek błony śluzowej pochwy co sprzyja rozwojowi pałeczek Doderleina kwas mlekowy, obniżenie ph pochwy, ochrona przed inwazją bakterii chorobotwórczych, ALE jednocześnie wzrost podatności na infekcje wywołane przez drożdżaki. fizjologiczne upławy biała śluzowa wydzielina o kwaśnym zapachu. T e s t o s t e r o n powiększenie najądrzy powiększenie pęcherzyków nasiennych i gruczołu u krokowego 3 rzędowe cechy płciowe 9

10 Krzywa wzrastania i działanie hormonów Insulina IGF 25 1 Laktogen łoż. roczne przyrosty wysokości w cm GH T3, T4 Androgeny 5 PŁODOWO- NOWORODK. POKWITANIE wiek w latach Dynamika zmian BMC na tle przemian fizjologicznych okresu dojrzewania u dziewcząt (MacKelvie i wsp. Br J Sports Med. 2002) TANNER Estrogeny Testosteron Wzrost IGF-1 GH BMC Stadia dojrzałości płciowej Stadia dojrzałości płciowej zostały opracowane przez J.M. Tannera i przedstawione w postaci tzw. skali Tannera przygotowanej oddzielnie dla chłopców i dla dziewcząt. 10

11 POMIAR WIELKOŚCI JĄDER O R C H I D O M E T R PRADERA (objętość jąder u dorosłego mężczyzny ml) Menarche PIERWSZE CYKLE NIEREGULARNE, JEDNOFAZOWE, ANOWULACYJNE MASA CIAŁA KRYTYCZNA = 47 kg (Frisch, Revelle) BODY CELL MASS (BCM) * * * Pierwsza miesiączka u dziewcząt na terenie Podlasia: 12,67 ± 0,1 lat Konstantynowicz i wsp Menarche Ok. 2 lata po menarche 65% dziewcząt ma cykle dwufazowe, owulacyjne. Pokrywa się to ze stadium P4, M4 wg Tannera 11

12 Menarche Zazwyczaj pojawienie się menarche znamionuje zakończenie wzrastania WIEK GINEKOLOGICZNY WIEK DZIEWCZĄT LICZONY OD WYSTĄPIENIA PIERWSZEJ MIESIĄCZKI (liczony w latach) I WCZESNY OKRES POKWITANIA II stadium wg Tannera - działanie gonadotropiny i hgh R o z w ó j p i e r s i P o w i ę k s z e n i e j ą d e r estrogeny jajnikowe G N F S H androgenów II ŚRODKOWY OKRES POKWITANIA III i IV stadium wg Tannera skok pokwitaniowy, 80% menarche III KOŃCOWY OKRES = MŁODZIEŃCZY 12

13 HGH Testosteron (Chłopcy) SKOK POKWITANIOWY WYSOKOŚCI Zakończenie wzrostu Cortisol Thyroid hormones 12 lat 6-12 miesięcy przed menarche 13,5 14 lat Tanner: P4 i G4 DZIEWCZĘTA SKOK POKWIT Ax MENARCHE M P CHŁOPCY SKOK POKWIT ,5 PENIS TESTES Ax PUBIC HAIR G P

14 Przemiany okresu pokwitania u chłopców CHŁOPCY vs DZIEWCZĘTA większa intensywność procesów wzrastania odmienny rytm wzrastania (późniejszy szczyt szybkości) częstsze odchylenia w sekwencji i chronologii objawów pokwitania większy zakres zmienności występowania cech dojrzewania seksualnego odmienna dynamika zmian komponentów ciała Dojrzewanie płciowe Trzy różne tory rozwojowe dojrzewania wcześnie dojrzewający: endomorficzny typ budowy ciała, przeciętnie dojrzewające późno dojrzewający: ektomorficzny typ budowy ciała Przedwczesne pokwitanie Definiowane jako pojawienie się jakichkolwiek cech płciowych II-rzędowych u chłopców młodszych niż 9 lat i dziewczynek przed 8 rokiem życia 14

15 Objawy pubertas praecox DZIEWCZĘTA Piersi (Thelarche praecox) Krwawienia z dróg rodnych (Vaginal bleeding) CHŁOPCY Powiększenie genitaliów Obniżenie barwy głosu Zarost na twarzy CHŁOPCY i DZIEWCZĘTA Owłosienie łonowe i przedramion Trądzik Przedwczesny intensywny wzrost ciała Dorosły zapach ciała Przedwczesne pokwitanie Dysonans między oczekiwaną fizjologią a objawami: zaburzenie sekwencji objawów pokwitania. U dziewczynek: zazwyczaj idiopatyczne lub rodzinne (np. izolowane thelarche praecox, wirylizacja ) ale Centralne PP ( true = gonadotrophin-dependent) przedwczesne pokwitanie (CPP) u CHŁOPCÓW może być związane z przyczyną organiczną (intracranial tumor = guz CUN, uszkodzenie mózgu, meningitis zmiany pozapalne, napromienanie lecznicze etc.) Przedwczesne pokwitanie! Poszukaj możliwej przyczyny! zwłaszcza u chłopców z pubertas praecox 15

16 Przedwczesne pokwitanie Poszukaj możliwej przyczyny! Wykryj mechanizm leżący u podłoża PP! (krzywa wzrostu, wiek szkieletowy - RTG, badania hormonalne, konsult. endokrynolog.) Zredukuj szybkość dojrzewania szkieletowego prewencja przedwczesnego zakończenia wzrostu i niskiej dorosłej wysokości Opóźnione pokwitanie Delayed puberty = pubertas tarda Brak rozwoju cech płciowych w wieku 14 lat u dziewcząt i 15 lat u chłopców Constitutional delay of growth & puberty jest częste i ma podłoże rodzinne /konstytucjonalne/. Opóźniony wiek kostny. UWAGA! Systemowe i ciężkie przewlekłe schorzenia, Kallman s syndrome, anorexia nervosa, głodzenie, uszkodzenie gonad, nadmierna aktywność fizyczna (trening wyczynowy) Odrębności narządowe i zjawiska okresu pokwitania mutacja głosu acne iuvenilis (trądzik) struma simplex = wole metrorrhagia iuvenilis wady postawy nadmierna potliwość ginekomastia u chłopców 16

17 Główne przyczyny zgonów u młodzieży lat lata Urazy / Wypadki Nowotwory złośliwe Samobójstwa Zabójstwa Wady wrodzone Urazy / Wypadki Samobójstwa Zabójstwa Nowotwory złośl. Choroby serca Główne przyczyny zgonów u młodzieży lat lata Urazy / Wypadki Nowotwory złośliwe Samobójstwa Zabójstwa Wady wrodzone Urazy / Wypadki Samobójstwa Zabójstwa Nowotwory złośl. Choroby serca Odrębności, problemy zdrowotne i zjawiska okresu pokwitania Hipokinezja; unikanie WF Dysmorfofobia Problemy emocjonalne, zaburzenia nastroju Eating disorders ; Anorexia nervosa, bulimia Kryzys tożsamości Konflikty rodzinne społeczne z prawem; subkultury Agresja 17

18 Zachowania ryzykowne u młodzieży Odrębności, problemy zdrowotne i zjawiska okresu pokwitania Ciąża młodocianych Choroby przenoszone drogą płciową (STD) Toksykomanie (drug abuse) Samobójstwa Uzależnienia od mediów elektronicznych, uzależnienie od internetu 18