Komisja Edukacji Narodowej. Początki nowoczesnego szkolnictwa w Rzeczypospolitej

Transkrypt

1 Komisja Edukacji Narodowej. Początki nowoczesnego szkolnictwa w Rzeczypospolitej Wstrząs, jakim był dla całego kraju pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej, wzmógł jeszcze dążenia reformatorskie oświeconej części społeczeństwa polskiego. Celem zabiegów było wzmocnienie uszczuplonego terytorialnie państwa. Król i zmierzające do reform kręgi magnackie sądzili, że utrzymanie niezależności i poprawę sytuacji gospodarczej kraju będzie można osiągnąć przede wszystkim przez odpowiednie wychowanie i wykształcenie nowego pokolenia Polaków w szkołach narodowych, znajdujących się pod zwierzchnictwem państwa. Poddania szkolnictwa pod nadzór władzy państwowej i tym samym pozbawienie Kościoła monopolu szkolnego domagał się kanclerz i bliski współpracownik króla Andrzej Zamoyski już w 1764 roku. Od 1772 roku sprawa reformy szkolnictwa dyskutowana była w otoczeniu króla. Zwolennicy fizjokratyzmu opowiadali się ponadto za szerszym udostępnieniem chłopu nauki, która byłaby odpowiednio przystosowana do jego stanu i wymagań pracy na roli. Problem reformy szkolnictwa wypłynął szerzej na sejmie rozbiorowym dopiero po 10 IX 1773 roku, tzn. po dotarciu do Warszawy wiadomości o kasacie zakonu jezuitów, ponieważ przebywające w szkołach jezuickich rzesze młodzieży, głównie szlacheckiej, pozostawały bez możliwości ukończenia nauki. Zaniepokojona szlachta litewska zaczęła już nawet wysyłać swoich synów do nieobjętych kasatą kolegiów jezuickich znajdujących się na terenie pierwszego zaboru rosyjskiego. Wokół sprawy urządzenia szkolnictwa w Polsce wywiązała się więc na sejmie ożywiona dyskusja, w pewnym stopniu inspirowana szkolnymi reformami we Francji i Austrii, która ostatecznie 14 X 1773 roku doprowadziła do powołania Komisji Edukacji Narodowej. Komisja powstała jako odpowiedzialny przed sejmem i królem najwyższy organ sprawujący zwierzchnictwo nad szkolnictwem w Polsce. Niektórzy historycy nazwali ją, z pewną przesadą, pierwszym ministerstwem oświaty w Europie, a nawet na świecie. Pewne jest jednak, że była wyrazem nie tylko polskiej myśli pedagogicznej, lecz także odbiciem nowych tendencji szkolnych i wychowawczych Oświecenia europejskiego, szczególnie zaś francuskiego, co ujawniło się już w samej jej nazwie. W przeciwieństwie jednak do Francji i innych krajów zachodnich brak było w Rzeczypospolitej wrogości do jezuitów. W myśl uchwały sejmowej KEN została powołana do wychowania i kształcenia młodzieży szlacheckiej. Pod jej zwierzchnictwo oddano uniwersytety i szkoły średnie. W ogłoszonym 24 X 1773 roku jej uniwersale nie ma jeszcze wzmianki o szkolnictwie początkowym. Jednakże już kilka tygodni później Komisja rozszerzyła swoje kompetencje, przejmując pod swoją opiekę również i szkoły parafialne. 1

2 Jako podstawy materialne przeznaczone na utrzymanie szkół oddano do jej dyspozycji dobra pojezuickie, które jednak dopiero po pokonaniu wielu trudności, znacznie uszczuplone, przejęła w 1776 roku. W skład Komisji weszło 8 członków, którzy w większości zaliczali się do czołówki polskiego Oświecenia i byli doskonale zorientowani głównie we francuskiej literaturze naukowej. Jednym z sekretarzy Komisji do spraw zagranicznych był w początkowej fazie jej działalności znany fizjokrata francuski, przyjaciel Turgota, Pierre Samuel Dupont de Nemours, zaproszony do Polski przez Adama Kazimierza Czartoryskiego. Z czasem skład Komisji został zmieniony i powiększony. Na tle trudności związanych z brakiem odpowiednio dostosowanych do założeń KEN podręczników szkolnych zostało powołane 10 II 1775 roku ściśle uzależnione od Komisji Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych (czyli podręczników), na którego czele stanął członek Komisji, wychowanek Collegium Nobilium Konarskiego, Ignacy Potocki. W skład Towarzystwa wchodziły osoby bardzo dobrze obeznane nie tylko z najnowszymi prądami filozoficznymi i pedagogicznymi, lecz także z samą praktyką szkolną. Do współpracy wciągnięto rownież cudzoziemców; na 27 wydanych do 1792 roku przez Towarzystwo podręczników 5 wyszło spod pióra autorów obcych. Wszystkie były bardzo dobrze dostosowane do programów szkół KEN. Dawały także wskazówki metodyczne użyteczne dla nauczycieli. Towarzystwo w krótkim czasie zdobyło sobie wysoki autorytet w sprawach oświaty w Polsce. Spośród jego członków do najwybitniejszych zaliczyć należy takich byłych jezuitów, jak przede wszystkim Grzegorz Piramowicz, który faktycznie kierował pracami Towarzystwa, historyk Jan Albertrandi czy też matematyk Grzegorz Kniażewicz, a spośród pijarów wybitnego polskiego fizjokratę Antoniego Popławskiego oraz nauczyciela matematyki, historii i francuskiego w szkołach pijarskich Kazimierza Narbutta. Wśród członków Towarzystwa był również protestant, przedstawiciel Szkoły Rycerskiej, fizyk i matematyk Christian Pfleiderer. Główne założenia KEN sformułował w duchu Oświecenia francuskiego absolwent Akademii Rycerskiej w Lunéville, późniejszy rektor Szkoły Głównej Koronnej w Krakowie ( ) Feliks Oraczewski. W mowie z 11 maja 1773 roku wzywał on króla i sejm do zajęcia się sprawą edukacji, aby ludzi zrobić Polakami, a Polaków obywatelami. Nawiązał przez to także do reformy Konarskiego i podstawowych założeń ideowych Szkoły Rycerskiej. Bardzo mocno podkreślano narodowy charakter zreformowanego szkolnictwa. Wyrazem zaś całkowitego unarodowienia szkół było wprowadzenie do nich w całej rozciągłości języka polskiego. Łacina pozostała jednak nadal ważnym przedmiotem, ale już 2

3 jako jeden z języków obcych. Zakres i metody nauczania ściślej zostały określone w wydanych w 1774 roku przepisach dotyczących szkół parafialnych i wojewódzkich oraz w Ustawach KEN dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisanych, opracowanych w latach , a opublikowanych w obowiązującej wersji w 1783 roku oraz udoskonalonych w roku 1790, będących wybitnym osiągnięciem nie tylko polskiego, lecz również ogólnoeuropejskiego ustawodawstwa szkolnego w XVIII wieku. Jedną z charakterystycznych cech programów szkolnych KEN było ich dostosowanie do aktualnych potrzeb kraju. Wychodząc z założeń Franciszka Bacona i Wielkiej Encyklopedii Francuskiej, starano się nadać wszystkim naukom, a zwłaszcza matematycznym i przyrodniczym, wykładanym w szkołach KEN praktyczną użyteczność. Oryginalność zaś polskiej oświaty z czasów KEN polegała przede wszystkim na wyznaczeniu jej roli głównego czynnika odrodzenia narodu i państwa. W dziejach KEN zwykle wyróżnia się trzy okresy. Okres pierwszy trwający od powstania Komisji 1773 roku do odrzucenia na sejmie 1780 roku kodeksu A. Zamoyskiego, wprowadzającego przy okazji kodyfikacji praw Rzeczypospolitej pewne dość istotne zmiany ustrojowe wzmacniające państwo. Odrzucenie kodeksu osłabiło działalność Komisji na odcinku szkół parafialnych. W tym pierwszym okresie działalności Komisja przejęła szkolnictwo pojezuickie oraz inne szkoły średnie: zakonne i podległe Akademii Krakowskiej kolonie akademickie. Poddała także pod swoje zwierzchnictwo szkolnictwo parafialne oraz objęła opieką niektóre szkoły prywatne. W przepisach z lat zostały też określone programy oraz metody nauczania w poszczególnych typach szkół, z wyjątkiem akademii. Ważnym momentem było powołanie w 1775 roku wspomnianego już Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. W tym czasie, jak już wiemy, Komisja uzyskała również samodzielność finansową. Z ramienia Komisji rozpoczęto też w 1777 roku reformę Akademii Krakowskiej. Okres drugi, trwający od 1780 do 1788 roku, czyli do czasu zwołania Sejmu Czteroletniego, charakteryzował się wzmożeniem działalności Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych w dziedzinie opracowywania i publikacji podręczników szkolnych. Do największych osiągnięć tego okresu zaliczyć należy utworzenie w 1780 roku, w nawiązaniu do angielskiej (Nowa Solima) i francuskiej (Rolland) myśli pedagogicznej, jednego w całej Polsce stanu akademickiego i zorganizowanie projektowanej już jesienią 1774 roku przez Duponta hierarchii szkolnej, szczegółowo określonej w Ustawach szkolnych. Zreformowanym w latach akademiom, przemianowanym na: Szkołę Główną Koronną w Krakowie i Szkołę Główną Wielkiego Księstwa Litewskiego w Wilnie podporządkowano szkoły wojewódzkie, przemianowane na wydziałowe na czele z rektorami, 3

4 tym zaś podlegały szkoły powiatowe, ziałowe na czele z prorektorami, którzy z kolei sprawowali nadzór nad szkołami parafialnymi. W obydwu typach szkół średnich (wydziałowych i podwydziałowych) obowiązywał w zasadzie ten sam program zarysowany już w Przepisie na szkoły wojewódzkie, a następnie w Ustawach szkolnych. Okres nauki w szkołach wydziałowych trwał jednak 7, a w podwydziałowych tylko 6 lat. Różnica ta wynikała głównie z braku nauczycieli, z czym Komisja borykała się przez cały okres swego istnienia. Trzeci, schyłkowy okres działalności KEN przypada na lata , czyli na ostatnie lata Rzeczypospolitej, kiedy również upadła sama Komisja. Jej idee odżyły jednak pod zaborem rosyjskim. W swojej działalności KEN najwięcej wysiłku włożyła w organizację szkolnictwa średniego. Spośród 106 szkół zakonnych i 10 kolonii akademickich Komisja przejęła 84, w tym 40 szkół pojezuickich, pozostałych w granicach Polski po pierwszym rozbiorze. Szkoły protestanckie nie oddały się pod zwierzchnictwo Komisji, jakkolwiek, zwłaszcza na Litwie, pozostały pod pewnym jej wpływem. Komisji nie podlegała także Szkoła Rycerska. Komisja zorganizowała własną sieć szkół średnich wydziałowych i podwydziałowych. Liczbę wydziałów ustalono ostatecznie na 9 oraz dodatkowo dziesiąty eksterytorialny, który tworzyły szkoły pijarów koronnych. Łącznie wszystkich szkół wydziałowych i podwydziałowych było w 1783 roku 74. Do początku lat dziewięćdziesiątych przybyły jeszcze 3 dalsze szkoły podwydziałowe. W sumie więc w latach istniało na uszczuplonym przez pierwszy rozbiór terytorium Polski i Litwy około 77 szkół średnich KEN. Największe ich zagęszczenie było w Wielkopolsce i Małopolsce. Nieco mniej było na Litwie etnicznej i na Białorusi. Najrzadsza sieć szkół średnich KEN występowała w południowo-wschodniej części Rzeczypospolitej w województwach: brzesko-litewskim, wołyńskim, podolskim, bracławskim i kijowskim. Spośród wymienionych 77 szkół 22 znajdowały się w rękach pijarów, 10 w rękach zakonu bazylianów i 11 w rękach innych zgromadzeń zakonnych. W sumie więc większość szkół prowadzona była za wiedzą i pod kontrolą Komisji przez zakony. Równocześnie Komisja zwalczała mnożące się szkoły pokątne, które, popierane przez część przyzwyczajonej do szkoły jezuickiej szlachty, nie chciały się podporządkować jej poleceniom. Program szkół średnich KEN koncentrował się wokół nauki moralnej i nauk matematyczno-przyrodniczych. Podstawowy dokument określający program szkół wojewódzkich (później przemianowanych na wydziałowe), Przepis na szkoły wojewódzkie z 1774 roku, włączył w zakres nauki moralnej prawo naturalne, ekonomikę i politykę. Podobnie 4

5 jak we Francji, nauka moralna stała się przedmiotem o większych walorach wychowawczych niż nawet religia. Była ważnym czynnikiem wychowania młodzieży w duchu obywatelskim i narodowym. Uzupełniającą funkcję w stosunku do nauki moralnej pełniła historia, a zwłaszcza historia Polski i Litwy. Wprowadzenie w szerokim zakresie do szkół KEN przedmiotów matematyczno-przyrodniczych stanowiło ważne osiągnięcie Komisji. Było to jednak w dużym stopniu nawiązanie do tradycji zreformowanych szkół pijarskich i jezuickich. Ich wprowadzenie do szkolnictwa pozostawało w ścisłym związku z najnowszymi prądami filozoficznymi i ekonomicznymi Europy Zachodniej oraz z podjętymi na szeroką skalę w Rzeczypospolitej Stanisława Augusta Poniatowskiego próbami gospodarczego ożywienia miast i podniesienia na wyższy poziom produkcji rolnej. Wprowadzono też do szkół higienę; więcej uwagi poświęcono też wychowaniu fizycznemu. Istotne zmiany nastąpiły również w zakresie nauczania języków. Językiem wykładowym stał się język polski. Już Przepis na szkoły wojewódzkie z 1774 roku wyraźnie określił, że uczniowie odtąd w szkołach polskim językiem mówić będą. Wzrosła też rola nowożytnych języków obcych, zwłaszcza języka niemieckiego i w mniejszym stopniu francuskiego. Komisja interesowała się także szkolnictwem parafialnym. Zainteresowaniom tym, jak już wiemy, sprzyjały, rozpowszechnione w Europie idee merkantylizmu, a zwłaszcza fizjokratyzmu. W prowadzonych dyskusjach zwyciężyła koncepcja szkoły parafialnej dostosowanej do potrzeb stanu chłopskiego, co ostatecznie zostało sprecyzowane w Ustawach KEN z 1783 roku; tam też został określony program szkoły parafialnej, sprowadzający się do nauki religii, pisania, czytania, elementów miernictwa (wag i miar), wiadomości z dziedziny rolnictwa, ogrodnictwa i hodowli zwierząt. Program ten, jak też problem przygotowania nauczycieli oraz dydaktyka zostały szczegółowo opisane przez Grzegorza Piramowicza ( ) w bezprecedensowym w literaturze europejskiej dziele pt. Powinności nauczyciela. Był to podręcznik przeznaczony dla nauczycieli szkół parafialnych, w którym autor wyraźnie określił w duchu fizjokratyzmu rolę nauczyciela nie tylko jako nauczającego w szkole początkowej, lecz także jako krzewiciela kultury w swoim środowisku wiejskim lub małomiasteczkowym. Wiele zawartych w nim spostrzeżeń dydaktycznych zachowało aktualność do dnia dzisiejszego. Podstawową jednak trudnością w rozwoju szkół parafialnych KEN był brak pieniędzy na ich rozbudowę. Jedynie w diecezji wileńskiej mogły się one szerzej rozwinąć w latach , w czasach gdy prezesem KEN był biskup tej diecezji Ignacy Jakub Massalski. Po jego odejściu, w wyniku niecałkiem słusznych oskarżeń o nadużycia finansowe, liczba tych szkół na Litwie bardzo się zmniejszyła. Większe zainteresowanie tym szkolnictwem nastąpiło dopiero w okresie Sejmu Czteroletniego, gdy 5

6 zajęły się nim powstałe w 1789 r. komisje cywilno-wojskowe. Natomiast wielkim osiągnięciem KEN, obok zorganizowania sieci szkół wydziałowych i podwydziałowych, była reforma Akademii Krakowskiej i Akademii Wileńskiej. Początkowo Komisja odnosiła się do uniwersytetów obojętnie. Oferowanej przez Akademię Krakowską współpracy już w 1773 i 1774 roku nie przyjęła. Wynikało to z typowej dla zwolenników zwłaszcza Oświecenia francuskiego nieufności do starych uniwersytetów w ogóle. Zasklepiona w przestarzałych formach organizacyjnych Akademia Krakowska uchodziła za twór anachroniczny. Próby jej reformy częściowo na wzór niemieckiego, zorganizowanego na nowych podstawach uniwersytetu w Halle, podjęte przez biskupa krakowskiego Andrzeja Stanisława Załuskiego w roku, a następnie przez biskupa Kajetana Sołtyka w latach , Komisja zdawała się początkowo nie dostrzegać. Biskup kijowski Józef Andrzej Załuski wysuwał nawet plan utworzenia nowej Akademii w Warszawie. Szybkiego uregulowania wymagał jednak problem kształcenia profesorów dla szkół KEN; rozważano nawet mało realny projekt A. K. Czartoryskiego utworzenia z funduszów Komisji szkoły dla profesorów szkół polskich w Paryżu. Akademią Krakowską jako uczelnią mogącą dostarczyć tak potrzebnych dla średnich szkół KEN nauczycieli zainteresował się dopiero dawny jej wychowanek Hugo Kołłątaj ( ), człowiek niezwykle utalentowany oraz dobry organizator, który w 1775 roku powrócił z zagranicy po odbytych studiach w Wiedniu, Bolonii i Rzymie. On to, obeznany ze zreformowanym już uniwersytetem wiedeńskim, przekonał przewodniczącego Komisji biskupa płockiego, późniejszego prymasa Michała Jerzego Poniatowskiego, zwolennika niemieckiego nurtu oświeceniowego (w którym ważną rolę odgrywały uniwersytety), o konieczności reformy starej uczelni krakowskiej. Reformę Akademii rozpoczął Kołłątaj od jej wizytacji przeprowadzonej na zlecenie Komisji w 1777 roku. W tymże roku zreformował on związane z Akademią Szkoły Nowodworskie. Reformę Akademii rozpoczął w 1778 roku od wydziału filozoficznego, mogącego dostarczyć nauczycieli do szkół wojewódzkich. Następnie zreformował wydział teologiczny i medyczny. W 1780 roku Akademia została przemianowana na Szkołę Główną Koronną, a jej reforma została zakończona w 1783 roku. Idąc za wzorem Encyklopedii francuskiej, Kołłątaj podzielił Szkołę Główną na 4 równoprawne kolegia: lekarskie, fizyczne, prawnicze i teologiczne, zredukowane w 1783 roku do dwóch: fizycznego i moralnego. Realizacji reformy dopilnował w czasie swego rektoratu w Szkole Głównej w latach Hugo Kołłątaj uporządkował sprawy majątkowe Akademii, podnosząc znacznie jej dochody. Zorganizował pracownie, biblioteki i gabinety naukowe. W związku zaś z rozbudową kolegium medycznego urządził szpitale i 6

7 apteki. Jego staraniem został też urządzony, przejęty przez uniwersytet krakowski w spadku po jezuitach, ogród botaniczny. Przykład reformy Akademii Krakowskiej zachęcił KEN do zreformowania również Akademii Wileńskiej. Jej reformy dokonał w latach były jezuita Marcin Poczobut Odlanicki. Jako zreformowana już Szkoła Główna Litewska została otwarta w listopadzie 1781 roku. Na szczególną uwagę zasługuje tu rozbudowa zapoczątkowanych już w czasach jezuickich studiów astronomicznych. 7