Odpowiedzialność małżonków za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich bez zgody drugiego małżonka

Transkrypt

1 Odpowiedzialność małżonków za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich bez zgody drugiego małżonka Redakcja: prof. nadzw. dr hab. Małgorzata Król Autorzy: Anna Doniak, Dominika Sobańska 1. MAJĄTKOWE USTROJE MAŁŻEŃSKIE 3.1. USTAWOWY USTRÓJ MAJĄTKOWY Zawarcie małżeństwa to przełomowa chwila w życiu wielu z nas. Należy jednak mieć na uwadze, iż jest to moment znamienny nie tylko ze względu na zmianę stanu cywilnego, założenie rodziny czy wspólnego gospodarstwa domowego. Zawarcie małżeństwa wywiera również skutki w sferze majątkowej małżonków. Zgodnie z brzmieniem przepisu 1 art. 31 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego 1 (dalej: k.r.o.) wraz z chwilą zawarcia małżeństwa z mocy samego prawa między małżonkami powstaje wspólność majątkowa wspólność ustawowa obejmująca przedmioty nabyte w czasie trwania wspólności przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków. Z powyższego wynika, iż od momentu zawarcia związku małżeńskiego występują trzy masy majątkowe: - majątek wspólny, - majątek osobisty jednego z małżonków, - majątek osobisty drugiego z małżonków SKŁAD MAJĄTKU WSPÓLNEGO Ustawodawca wskazał katalog praw majątkowych wchodzących w skład majątku wspólnego w 2 art. 31 k. r. o.. Należy jednak zauważyć, iż w przepisie użyto sformułowania w szczególności - zatem przytoczony katalog nie ma charakteru zamkniętego. Niemniej jednak do majątku wspólnego zaliczamy: 1) pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków, 2) dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków, 3) środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków, 4) kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585, z późn. zm.). 1 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 roku Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy Dz. U. z 1964 roku nr 9 poz. 54 z poźn. zm. 1

2 Ponadto w skład majątku wspólnego wchodzą również przedmioty zwykłego urządzenia domowego, służące do użytku obojgu małżonkom, nawet w przypadku, gdy zostały nabyte w drodze dziedziczenia lub darowizny (chyba że spadkodawca lub darczyńca postanowił inaczej). Każdy z małżonków w czasie trwania wspólności ustawowej jest uprawniony do współposiadania rzeczy wchodzących w skład majątku wspólnego oraz do korzystania z nich. Jednakże wykonywanie wspomnianych uprawnień przez jednego z małżonków nie może kolidować z wykonywaniem ich przez drugiego WYSOKOŚĆ UDZIAŁÓW W MAJĄTKU WSPÓLNYM I PODZIAŁ MAJĄTKU WSPÓLNEGO W czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Nie może również rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku. Udziały małżonków w majątku wspólnym są równe. Ma to znaczenie dla podziału majątku po ustaniu wspólności majątkowej. Ustanie wspólności następuje z chwilą ustania małżeństwa na skutek śmierci, rozwodu albo jego unieważnienia oraz w trakcie trwania małżeństwa po orzeczeniu przez sąd separacji albo w przypadku ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków, ogłoszenia jego upadłości, jak również na skutek orzeczenia sądowego o ustanowieniu rozdzielności majątkowej z ważnych powodów na wniosek jednego z małżonków, albo w drodze zawarcia notarialnej umowy majątkowej małżeńskiej znoszącej wspólność ustawową. Po ustaniu wspólności każdy z małżonków może złożyć wniosek o podział majątku wspólnego. Istnieje również możliwość dokonania podziału majątku wspólnego w formie umowy zawartej przed notariuszem, jeśli małżonkowie są zgodni co do sposobu podziału majątku. Sąd dokona podziału majątku na dwie równe części. W zależności od tego co wchodzi w skład masy majątkowej może okazać się, że fizyczne rozdzielenie poszczególnych przedmiotów nie będzie możliwe. Sąd może przyznać pewne przedmioty jednemu z małżonków z obowiązkiem spłaty na rzecz drugiego albo dokonać podziału cywilnego rzeczy poprzez ich sprzedanie i podzielenie między małżonków uzyskanej kwoty. W szczególnych przypadkach może zdarzyć się tak, że udziały małżonków w majątku wspólnym nie będą równe chodzi o sytuacje, w których jeden z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego w dużo większym stopniu niż drugi małżonek. Podział majątku wspólnego w drodze umowy notarialnej powinien uwzględniać wolę stron i przyczynienie się małżonka do powstania majątku wspólnego SKŁAD MAJĄTKÓW OSOBISTYCH MAŁŻONKÓW Zgodnie z brzmieniem przepisu art. 33 k. r. o. do majątku osobistego każdego z małżonków należą: 1) przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej, 2) przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił, 2

3 3) prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom, 4) przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków, 5) prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie, 6) przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość, 7) wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków, 8) przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków, 9) prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy, 10) przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej USTROJE MAŁŻEŃSKIE UMOWNE Ustawowy ustrój majątkowy ma zastosowanie, jeśli małżonkowie nie postanowią inaczej. W trakcie jego trwania dopuszczalne jest dokonywanie przesunięć między poszczególnymi masami majątkowymi 2. Jednocześnie ustawodawca w 1 art. 47 k. r. o. stwarza małżonkom możliwość rozszerzenia, ograniczenia wspólności ustawowej albo ustanowienia rozdzielności majątkowej lub rozdzielności z wyrównaniem dorobków w drodze umowy (umowa majątkowa). Małżonkowie mogą powoływać się względem osób trzecich na umowę majątkową tylko wtedy, gdy zawarcie przez nich takiej umowy oraz jej rodzaj były tym osobom wiadome. Umowa może być zawarta w trakcie trwania małżeństwa bądź jeszcze przed jego zawarciem. Istotne jest, żeby zadośćuczynić formie aktu notarialnego w przeciwnym razie umowa będzie nieważna WSPÓLNOŚĆ MAJĄTKOWA Małżonkowie w drodze umowy majątkowej mogą rozszerzyć wspólność ustawową. Zatem majątek wspólny będzie powiększony o składniki, które wchodzą w skład majątków osobistych. Jednakże przepisy prawa nie pozostawiają zupełnej dowolności. Pewne kategorie składników wchodzących w skład majątków osobistych nie mogą zostać przez małżonków przeniesione do majątku wspólnego ( 1 art. 49 k. r. o.): 1) przedmioty majątkowe, które przypadną małżonkowi z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny, 2 P. Puch, Stosunki majątkowe między małżonkami, z 1 kwietnia 2012 r. 3

4 2) prawa majątkowe, które wynikają ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom, 3) prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie, 4) wierzytelności z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, o ile nie wchodzą one do wspólności ustawowej, jak również wierzytelności z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, 5) niewymagalne jeszcze wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej każdego z małżonków ROZDZIELNOŚĆ MAJĄTKOWA Stosownie do brzmienia art. 51 k. r. o. małżonkowie mogą w drodze umowy postanowić o ustanowieniu rozdzielności majątkowej. Wówczas istnieją tylko dwie masy majątkowe majątek osobisty męża i majątek osobisty żony. Wówczas każdy z małżonków zachowuje majątek nabyty przed zawarciem umowy jak i nabyty później. Ponadto każdy z małżonków samodzielnie zarządza i rozporządza swoim majątkiem ROZDZIELNOŚĆ MAJĄTKOWA Z WYRÓWNANIEM DOROBKÓW Ustawodawca przewidział również możliwość ustanowienia rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków. W czasie trwania tego ustroju nie uwidaczniają się różnice w stosunku do rozdzielności majątkowej (opisanej powyżej). Specyfika ustroju rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków ujawnia się dopiero z chwilą ustania rozdzielności majątkowej. Mianowicie istnieje możliwość wyrównania dorobków, czyli wzrostu wartości majątku każdego z małżonków w czasie od zawarcia umowy rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków do ustania rozdzielności majątkowej PRZYMUSOWY USTRÓJ MAJĄTKOWY Każdy z małżonków może z ważnych powodów żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej. Ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej może żądać także wierzyciel jednego z małżonków, jeżeli uprawdopodobni, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków. Rozdzielność majątkowa powstaje również z mocy prawa - w razie ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków. Uchylenie ubezwłasnowolnienia, a także umorzenie, ukończenie lub uchylenie postępowania upadłościowego powoduje, że między małżonkami powstaje ustawowy ustrój majątkowy. Rozdzielność majątkowa powstaje także na skutek orzeczenia separacji. Z chwilą zniesienia separacji między małżonkami powstaje ustawowy ustrój majątkowy. Jednak na zgodny wniosek małżonków sąd orzeknie o utrzymaniu między małżonkami rozdzielności majątkowej. 4

5 2. ZARZĄD MAJĄTKIEM WSPÓLNYM Zgodnie z art. 36 k. r. o. oboje małżonkowie są obowiązani współdziałać w zarządzie majątkiem wspólnym. Współdziałanie małżonków ma w szczególności polegać na udzielaniu sobie wzajemnie informacji o: stanie majątku wspólnego, wykonywaniu zarządu majątkiem wspólnym i zobowiązaniach obciążających majątek wspólny. Od samodzielnego zarządzania majątkiem wspólnym Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje trzy wyjątki. Pierwszym z nich jest przewidziane w art k. r. o. wyłączenie dotyczące przedmiotów majątkowych służących małżonkowi do wykonywania zawodu lub do prowadzenia działalności zarobkowej, którymi ten małżonek zarządza samodzielnie. Drugi małżonek może jednak dokonywać w stosunku do tego mienia pewnych czynności, ale tylko wówczas, gdy w sprawowaniu zarządu przez uprawnionego małżonka zachodzi przemijająca przeszkoda, a jest niezbędne dokonanie bieżących czynności. Uprawnienie to ma zatem charakter ochronny, czyli ma na celu na przykład zapewnienie ciągłości działalności gospodarczej, uniknięcie strat lub zachowanie tego majątku 3. Po drugie, ustawodawca przewidział konieczność uzyskania zgody drugiego małżonka na dokonanie pewnych czynności prawnych. Ostatnim wyjątkiem jest uprawnienie małżonka do sprzeciwu wobec zamierzonej przez drugiego małżonka czynności zarządu majątkiem wspólnym poza czynnościami w sprawach życia codziennego lub zmierzającej do zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny albo podejmowanej w zakresie działalności zarobkowej. Zarząd majątkiem wspólnym dotyczy przedmiotów majątkowych objętych wspólnością majątkową. Czynnością zarządu majątkiem wspólnym jest taka czynność, która jest związana z przedmiotami i prawami wchodzącymi w skład tego majątku, wliczając w to także zaciąganie zobowiązań, o ile pozostają one w związku z tym majątkiem. Chodzi na przykład o zaciągniecie kredytu na remont wspólnego mieszkania. Natomiast, jeżeli małżonek zaciągnąłby kredyt na remont nieruchomości wchodzącej w skład majątku osobistego wówczas małżonek ten będzie wyłącznie dłużnikiem swego długu 4. Zarząd majątkiem wspólnym obejmuje czynności prawne, czynności faktyczne i czynności zachowawcze. Czynności zachowawcze mają na celu ochronę i utrzymanie w stanie niepogorszonym wspólnego majątku. Mogą to być czynności defensywne mające na celu ochronę i przywrócenie stanu sprzed naruszeń, albo ofensywny, mające na celu usunięcie potencjalnego niebezpieczeństwa 5. Czynności zachowawcze dzielimy na czynności prawne (np. wniosek o wpis do księgi wieczystej lub stwierdzenie zasiedzenia) oraz czynności faktyczne (np. naprawa lub konserwacja). 3 J. Ignaczewski, Małżeńskie ustroje majątkowe. Art KRO. Komentarz. Warszawa 2008, s Ibidem, s Ibidem, s

6 3.3. SPRZECIW MAŁŻONKA WOBEC CZYNNOŚCI ZARZĄDU MAJĄTKIEM WSPÓLNYM Na podstawie art. 36[1] k. r. o. małżonek ma prawo sprzeciwić się czynności mającej za przedmiot element majątku wspólnego małżonków. Sprzeciw nie dotyczy czynności: a. w bieżących sprawach życia codziennego, b. zmierzających do zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny c. podejmowanej w ramach działalności zarobkowej. Poza tymi przypadkami małżonek może sprzeciwić się każdej czynności dotyczącej zarządu majątkiem wspólnym. Sprzeciw powinien poprzedzać dokonanie czynności. Nie rodzi skutków prawnych sprzeciw sformułowany po jej dokonaniu 6. Ewentualny sprzeciw małżonka nie pozbawia drugiego małżonka możliwości dokonania czynności. Jednakże naraża tym samym drugą stronę tej czynności na negatywne skutki prawne. Dlatego też art k. r. o. zapewnie ochronę osobom trzecim, które nie wiedziały o sprzeciwie lub przy zachowaniu należytej staranności nie mogły się dowiedzieć. Dla skuteczności sprzeciwu nie jest konieczne jego wyrażenie w ściśle określony sposób. Może być wyrażony każdym zachowaniem małżonka, które w dostateczny sposób wskazuje wolę małżonka. Może przybrać formę ustną lub pisemną. Jeżeli zostało wyrażone w formie pisemnej może być przekazana osobiście a także w formie przesyłki pocztowej lub w mniej formalny sposób, np. za pomocą faksu. W takim przypadku przyjmuje się, że adresat mógł zapoznać się z tym oświadczeniem woli. Ciężar udowodnienia, że adresat nie zapoznał się z tym oświadczeniem spoczywa na osobie będącej drugą stroną zamierzonej czynności prawnej. Małżonek może wyrazić sprzeciw bezpośrednio osobie zainteresowanej zawarciem umowy lub też może być on adresowany do nieoznaczonego kręgu podmiotów. Sprzeciw wyrażony prawidłowo jest skuteczny względem małżonka, jeżeli dotarł do niego przed dokonaniem czynności. Małżonek może także domagać się rozstrzygnięcia sporu w tym zakresie przez sąd. To, jaki stan faktyczny stanowi bieżące sprawy życia codziennego, należy oceniać w odniesieniu do warunków majątkowych i sytuacji życiowej danej rodziny. Na przykład dla niektórych rodzin bieżącymi sprawami życia codziennego będzie cotygodniowa kolacja w ekskluzywnej restauracji lub częste wizyty u kosmetyczki 7. Zwykle potrzeby rodziny także oceniamy biorąc pod uwagę sytuację finansową danej rodziny; są to na ogół stałe i powtarzające się potrzeby rodziny, a przede wszystkim należności związane z eksploatacją mieszkania, wydatki na zakup żywności, odzieży, lekarstw itd. 6 K. Gromek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2006, s J. Ignaczewski, op. cit., s

7 3.4. ZGODA MAŁŻONKA Ustawodawca przewidział, ze dla dokonania określonych czynności prawnych konieczne jest uzyskanie zgody drugiego małżonka. Art. 37 k.r.o. wymienia te czynności prawne. Są to: 1. czynności prawne prowadzące do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzącej do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków, 2. czynności prawne prowadzące do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal, 3. czynności prawne prowadzące do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa, 4. darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych. W pewnych przypadkach może powstać wątpliwość jak rozumieć sformułowanie drobne darowizny zwyczajowo przyjęte. Wydaje się, że oceniając daną darowiznę należy wziąć pod uwagę sytuację ekonomiczną danej rodziny. W praktyce będą to przede wszystkim prezenty wręczane podczas uroczystości rodzinnych czy towarzyskich 8. Zgoda małżonka powinna zostać wyrażona w formie zastrzeżonej dla danej czynności prawnej, np. jeżeli dla zbycia nieruchomości jest wymagana forma aktu notarialnego to zgoda także powinna zostać wyrażona w tej formie 9. Skutki braku zgody małżonka zostały uregulowane różnie w zależności od tego, czy jest to umowa, czyli czynność, dla której skuteczności potrzebne są oświadczenia woli dwóch stron, czy jednostronna czynność prawna, czyli taka czynność, dla której skuteczności wystarczy oświadczenie woli jednej strony. Jednostronna czynność prawna dokonana bez zgody drugiego małżonka jest bezwzględnie nieważna i to bez względu na wolę niedziałającego małżonka. Nie powoduje uchylenia tego skutku późniejsze potwierdzenie czynności. Natomiast w odniesieniu do czynności prawnych dwustronnych, czyli umów, jeżeli małżonek niedziałający potwierdzi umowę zawartą bez jego zgody, umowa taka staje się ważna od chwili jej zawarcia. W przypadku braku takiego potwierdzenia umowa od samego początku jest nieważna. Aby druga strona umowy nie trwała w niepewności co do bytu umowy, ustawodawca dał jej możliwość wyznaczenia terminu do wyrażenia zgody przez drugiego małżonka, po którego bezskutecznym upływie staje się wolna, a cała umowa jest nieważna. Nie jest możliwe potwierdzenie czynności prawnej przez sąd zamiast przez małżonka w trybie art. 39 (o czym poniżej) bowiem w tym przypadku sąd udziela zezwolenia na dokonanie czynności na przyszłość albo odmawia tej zgody. Nie można zatem trybu tego uznać za szczególny sposób zatwierdzenia dokonanej już czynności prawnej, ale bez zgody drugiego małżonka K. Gromek, op. cit., s J. Ignaczewski, op. cit., s Ibidem, s

8 3.5. OCHRONA OSÓB TRZECICH Podkreślenia wymaga to, że jeżeli na podstawie czynności prawnej dokonanej bez zgody drugiego małżonka osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona z zobowiązania stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie osób, które dokonały w dobrej wierze czynności prawnej z osobą nieuprawnioną do rozporządzania prawem. Ochrona osób trzecich jest uzależniona od tego, czy jej przedmiotem jest nieruchomość czy ruchomość. W pierwszym przypadku ma zastosowanie tzw. rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych, czyli zasada, zgodnie z którą, osoba dokonująca czynności prawnej (np. zawierająca umowę sprzedaży) z osobą uprawnioną według treści księgi wieczystej (czyli wpisaną do księgi, jako właściciel, wieczysty użytkownik lub inny uprawniony) nabywa własność lub inne prawo rzeczowe, choćby stan prawny ujawniony w księdze wieczystej nie był zgodny z rzeczywistym stanem prawnym (właścicielem był w rzeczywistości kto inny) tylko wtedy, jeśli nabywca nie wiedział i nie mógł się dowiedzieć o tej niezgodności. Natomiast wobec ruchomości zastosowanie ma art. 169 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym, jeżeli osoba nieuprawniona do rozporządzania rzeczą ruchomą zbywa rzecz i wydaje ją nabywcy, nabywca uzyskuje własność z chwilą objęcia rzeczy w posiadanie, chyba że działa w złej wierze. Jednakże, gdy rzecz zgubiona, skradziona lub w inny sposób utracona przez właściciela zostaje zbyta przed upływem lat trzech od chwili jej zgubienia, skradzenia lub utraty, nabywca może uzyskać własność dopiero z upływem powyższego trzyletniego terminu. Ograniczenie to nie dotyczy pieniędzy i dokumentów na okaziciela ani rzeczy nabytych na urzędowej licytacji publicznej lub w toku postępowania egzekucyjnego. Przepis ten znajduje zastosowanie jedynie w przypadku darowizn rzeczy ruchomych, bowiem w katalogu innych czynności prawnych wymagających zgody małżonka pominięto rzeczy ruchome. Przesłanką ochrony jest dobra wiara drugiej strony czynności prawnej. Najogólniej rzecz ujmując nie jest w dobrej wierze ten, kto ma świadomość, że zbywca nie jest upoważniony do rozporządzenia rzeczą, ale także ten, kto wskutek niedbalstwa lub niezachowania należytej staranności nie miał tej świadomości 11. Wobec nieruchomości łatwiejsze jest ustalenie dobrej lub złej wiary nabywcy ze względu na istnienie ksiąg wieczystych i wspomnianą już rękojmią wiary publicznej ksiąg wieczystych. Uznaje się, bowiem, że w złej wierze jest ten, kto wie, że jej treść jest niezgodna z rzeczywistym stanem prawnym lub ten, kto z łatwością mógł się o tym dowiedzieć. Natomiast w odniesieniu do ruchomości świadomość nabywcy, co do tego, że jego zbywca pozostaje w związku małżeńskim oraz że ruchomość ta wchodzi w skład majątku wspólnego zbywcy i jego małżonka niebiorącego udziału w dokonywaniu czynności prawnej nie wskazuje na brak dobrej wiary nabywcy, chyba że dodatkowo wie lub powinien wiedzieć opierając się na okolicznościach transakcji, że zbywca dokonuje jej bez zgody swego małżonka Ibidem s Wyrok SN z dnia 21 października 1987 roku, sygn. akt III CRN 286/87, OSNC 1989, poz. 185, glosa aprobująca M. Stankiewicz, Monitor Prawniczy z 1999 roku, nr 6. 8

9 3.6. ZASTĘPCZE ZEZWOLENIE SĄDU Jeżeli jeden z małżonków odmawia zgody wymaganej do dokonania czynności, drugi małżonek może zwrócić się do sądu o zezwolenie na dokonanie czynności. Sąd udziela zezwolenia, jeżeli dokonania czynności wymaga dobro rodziny. Przepis ten odnosi się do sytuacji, gdy jeden małżonek nie może uzyskać zgody drugiego małżonka ze względu na to, że: 1. porozumienie z nim napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody albo 2. odmawia on wprost swojej zgody. Każda z tych przyczyn może być samodzielną podstawą wniosku o zezwolenie sądu. Sąd zezwoli na dokonanie czynności prawnej, jeżeli przemawia za tym dobro rodziny. Chodzi o rodzinę w znaczeniu ścisłym określonym w art. 23 k. r. o. Pojęcie to obejmuje samych małżonków i dzieci z tego małżeństwa, o ile one są. Zatem jako przyczyna dokonania czynności nie może być wskazana chęć zrealizowania choćby najważniejszego interesu jednego z małżonków lub dzieci niepochodzących z danego związku małżeńskiego POZBAWIENIE ZARZĄDU Zgodnie z art. 40 k. r. o. z ważnych powodów sąd może na żądanie jednego małżonka pozbawić drugiego małżonka samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym. Może także postanowić, że na dokonanie czynności wymienionych w art. 37 k. r. o. zamiast zgody małżonka potrzebne będzie zezwolenie sądu. Ta ingerencja sądu ma inny charakter niż ingerencja określona w art. 39 k. r. o. bowiem zezwolenie to ma charakter ogólny i dotyczy wszystkich, a nie konkretnych, przyszłych czynności prawnych. Sąd może zmodyfikować sposób zarządu w trojaki sposób: 1. pozbawi jednego z małżonków samodzielnego zarządu całym majątkiem lub niektórymi jego składnikami, jednakże nie pozbawiając go prawa do wyrażenia lub odmowy wyrażenia zgody na czynności wymienione w art. 37; 2. postanowi, że dla dokonania wszystkich lub określonych czynności prawnych wymienionych w art. 37 k. r. o. konieczne będzie uzyskanie zezwolenia sądu w miejsce zgody małżonka, jednakże nie pozbawiając tego małżonka samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym w zakresie czynności niewymagających zgody; 3. pozbawi małżonka zarówno samodzielnego zarządu jak i prawa do wyrażenia lub odmowy wyrażenia zgody na dokonanie czynności prawnej z art. 37 k. r. o. Wówczas drugi małżonek sprawuje zarząd majątkiem wspólnym w całości, jednakże na dokonanie czynności prawnej konieczne jest uzyskanie zezwolenia sądu. Przesłanką sądowego pozbawienia zarządu są ważne powody. Podnosi się, że jednym z nich jest dotychczasowe wykonywanie przez małżonka zarządu majątkiem wspólnym w sposób sprzeczny z dobrem rodziny. Przy rozstrzygnięciu bierze się pod uwagę to, czy działania małżonka były podejmowane w interesie i na rzecz rodziny oraz czy nie stanowiły zagrożenia dla sytuacji materialnej rodziny. Bez znaczenia 13 J. Ignaczewski, op. cit., s

10 pozostaje to, czy małżonek zawinił lub czy miał świadomość, że jego postępowanie sprowadza niebezpieczeństwo dla majątku wspólnego 14. Kolejnym ważnym powodem jest niemożność należytego wykonywania przez małżonka zarządu np. wskutek ułomności fizycznej lub psychicznej. Konsekwencją pozbawienia jednego małżonka zarządu majątkiem wspólnym jest to, że każda czynność prawna przez niego dokonana jest nieważna 15. Jeżeli sąd postanowi, że do czynności określonych w art. 37 małżonek niepozbawiony zarządu będzie musiał uzyskać zezwolenie sądu to małżonek ten każdorazowo musi wszczynać postępowanie sądowe, aby dokonać konkretnej czynności prawnej. 3. ODPOWIEDZIALNOŚĆ MAŁŻONKÓW ZA ZOBOWIĄZANIA Przepis art. 41 k. r. o. stanowiący o zasadach odpowiedzialności za zaciągnięte zobowiązania dotyczy tylko zobowiązań cywilnoprawnych. Jednak nie ma znaczenia tryb zasądzenia świadczenia, zatem świadczenie może być zasądzone w drodze postępowania cywilnego, postępowania administracyjnego czy też karnego. Należy jednak mieć na względzie, że regulacja nie ma zastosowania w przypadku odpowiedzialności małżonków za zobowiązania wynikające z przepisów prawa publicznego odpowiedzialność za tego typu zobowiązania jest uregulowana w przepisach szczególnych ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA ZOBOWIĄZANIA ZACIĄGNIĘTE PRZEZ OBOJE MAŁŻONKÓW Sytuacja, w której małżonkowie są podmiotami czynności prawnej lub zdarzenia prawnego, z którego wynika zobowiązanie nie budzi większych wątpliwości. Oboje małżonkowie są dłużnikami, zaś wierzyciel może żądać zaspokojenie ze wszystkich trzech mas majątkowych majątku wspólnego oraz majątków osobistych małżonków ODPOWIEDZIALNOŚĆ SOLIDARNA Co do zasady jest tak, iż za zobowiązanie odpowiada małżonek, który je zaciągnął. Zatem zaspokojenie wierzyciela może się dokonać wyłącznie z jego majątku osobistego. Istnieją jednak sytuacje, w których mimo iż tylko jeden z małżonków zaciągnął zobowiązania wierzyciel będzie mógł żądać zaspokojenia z każdej z trzech mas majątkowych. Mówimy wtedy o odpowiedzialności solidarnej małżonków. Zgodnie z 1 art. 30 k. r. o. małżonkowie są odpowiedzialni solidarnie za zobowiązania spełniające następujące przesłanki: - zaciągnięte w trakcie trwania małżeństwa, - przez jednego z małżonków, Ibidem, s Ibidem, s P. Warczyński, Odpowiedzialność małżonka za zobowiązania współmałżonka niewynikające z czynności prawnych, Monitor Prawniczy, nr 3, 2008, z 1 kwietnia 2012 r. 10

11 - w celu zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny należy przez to rozumieć wspólne potrzeby małżonków i ich wspólnego potomstwa np. wyżywienie, zamieszkanie, jak i indywidualne potrzeby osób wchodzących w skład rodziny np. koszty na edukację, odzież itd. Oznacza to, iż jeśli jeden z małżonków zaciągnie zobowiązanie związane z zaspokojeniem zwykłych potrzeb rodziny wierzyciel może domagać się zaspokojenia roszczenia z majątku osobistego małżonka, który dokonał czynności, z majątku wspólnego a także z majątku osobistego małżonka, który nie dokonał czynności zatem z każdej z trzech mas majątkowych. W nauce 17 podkreśla się, iż małżonek, który nie dokonał czynności implikującej powstanie zobowiązania jest dłużnikiem solidarnym, nie jest natomiast stroną powstałego zobowiązania. Ponadto należy również zauważyć, iż przepis art. 30 k. r. o. nakładający nieograniczoną odpowiedzialność na małżonka (tzn. obejmującą jego majątek osobisty), który zobowiązania nie zaciągnął powinien być interpretowany w sposób wąski 18. Solidarna odpowiedzialność małżonków trwa dopóty dopóki wierzyciel nie otrzyma całości należnego mu świadczenia. Dla zobrazowania sposobu rozliczeń między małżonkami w przypadku gdy wierzyciel został zaspokojony przez małżonka, który zobowiązania nie zaciągnął posłużmy się następującym przykładem. Mąż zaciągnął pożyczkę w wysokości 1000 zł na zapłatę czynszu. Żona spłaciła dług ze środków wchodzących w skład jej majątku osobistego. Przy założeniu, że małżonkowie są obowiązani przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny w połowie mąż jest zobowiązany do zwrotu do majątku osobistego żony 500 zł. Roszczenia regresowego można dochodzić w trakcie jak i po ustaniu małżeństwa. Istotne jest również, iż jeśli zobowiązanie w celu zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny zostało zaciągnięte przez jednego z małżonków to odpowiedzialność solidarna nie ustaje, mimo ustania małżeństwa. Ustawodawca w 2 art. 30 k. r. o. przewidział, iż z ważnych powodów sąd może na żądanie jednego z małżonków postanowić, że za powyższe zobowiązania odpowiedzialny jest tylko ten małżonek, który je zaciągnął. Postanowienie to może być uchylone w razie zmiany okoliczności. Jednakże, na wyłączenie solidarnej odpowiedzialności małżonków można się powoływać wobec osób trzecich tylko jeśli o wyłączeniu wiedziały ODPOWIEDZIALNOŚĆ MAJĄTKIEM WSPÓLNYM ZA ZOBOWIĄZANIA JEDNEGO Z MAŁŻONKÓW Kodeks Rodziny i Opiekuńczy przewiduje również sytuacje, w których wierzyciel będzie mógł się domagać zaspokojenia z majątku wspólnego, mimo iż zobowiązanie zostało zaciągnięte wyłącznie przez jednego z małżonków. W porównaniu z odpowiedzialnością solidarną zobowiązanie nie jest zaciągnięte w celu zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny, zaś wierzyciel może żądać zaspokojenia z E. Skowrońska-Bocian, Rozliczenia majątkowe małżonków w stosunkach wzajemnych i wobec osób trzecich, LexisNexis, Warszawa, 2010, str. 84 Ibidem str

12 majątku osobistego małżonka, który zobowiązanie zaciągnął lub z majątku wspólnego, nie zaś z majątku osobistego małżonka, który zobowiązania nie zaciągnął. Ratio legis takiego rozwiązania wiąże się z tym, iż małżonek zaciągający zobowiązanie jest beneficjentem prawa, które zostaje objęte wspólnością i prowadzi do osiągnięcia korzyści przez oboje z małżonków 19. Co więcej, przyjęcie przeciwnego rozwiązania tzn. ograniczenia odpowiedzialności wyłącznie do majątku osobistego małżonka zaciągającego zobowiązanie z pominięciem odpowiedzialności majątkiem wspólnym godziłoby w ochronę praw wierzyciela ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA ZOBOWIĄZANIE ZACIĄGNIĘTE ZA ZGODĄ DRUGIEGO MAŁŻONKA Przepis 1 art. 41 k. r. o. formułuje zasadę, zgodnie z którą jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia także z majątku wspólnego małżonków. Z kolei art. 787 Kodeksu Postępowania Cywilnego 20 (dalej: k. p. c.) stanowi, iż aby tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko jednemu z małżonków (np. wyrok zasądzający zapłatę określonej kwoty przez jednego z małżonków) nadać klauzulę wykonalności przeciwko drugiemu małżonkowi (niezbędną do wszczęcia postępowania egzekucyjnego) i móc zaspokoić swoje roszczenie z majątku wspólnego wierzyciel musi wykazać przed sądem za pomocą dokumentu urzędowego lub prywatnego, że stwierdzona tytułem egzekucyjnym wierzytelność powstała z czynności prawnej dokonanej za zgodą małżonka dłużnika. Zatem należy stwierdzić, iż jeśli jeden z małżonków zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka wierzyciel, po przedstawieniu przed sądem dokumentu, w którym zgoda została wyrażona, uzyska klauzulę wykonalności również przeciwko drugiemu małżonkowi i będzie mógł się zaspokoić z majątku wspólnego i majątku osobistego małżonka, który zaciągnął zobowiązanie ZACIĄGNIĘCIE ZOBOWIĄZANIA BEZ ZGODY MAŁŻONKA, ZOBOWIĄZANIE NIEWYNIKAJĄCE Z CZYNNOŚCI PRAWNEJ, ZOBOWIĄZANIE POWSTAŁE PRZED POWSTANIEM WSPÓLNOŚCI MAJĄTKOWEJ LUB DOTYCZĄCE MAJĄTKU OSOBISTEGO JEDNEGO Z MAŁŻONKÓW Ustawodawca dla pewnych typów wierzytelności przewidział szczególne zasady odpowiedzialności majątkowej ( 2 i 3 art. 41 k. r. o.). Mianowicie, jeśli: - małżonek zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka, - zobowiązanie jednego z małżonków nie wynika z czynności prawnej (np. wynika z bezpodstawnego wzbogacenia lub czynu niedozwolonego, nie zaś z umowy czy jednostronnej czynności prawnej), - wierzytelność powstała przed powstaniem wspólności majątkowej, Zob. szerzej: J.S. Piątkowska [w:] System prawa rodzinnego i opiekuńczego, pr. zb. pod red. J. S. Piątkowskiego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław - Warszawa Kraków Gdańsk Łódź, 1985, str. 440 Ustawa z dnia 17 listopada 1964 roku Kodeks Postępowania Cywilnego, Dz. U. z 1964 nr 43 poz

13 - wierzytelność dotyczy majątku osobistego jednego z małżonków (chodzi o powiązanie ekonomiczne lub prawne majątku osobistego z powstałą wierzytelnością) - wówczas wierzyciel może żądać zaspokojenia roszczenia tylko z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw autorskich i praw pokrewnych, prawa własności przemysłowej oraz innych praw twórcy. Ponadto, jeśli zobowiązanie zostało zaciągnięte bez zgody drugiego małżonka lub nie wynikało z czynności prawnej, a powstało w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa wierzyciel może również zaspokoić się z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa. Mając na uwadze powyższe rozważania należy podsumować, iż Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy różnicuje zasady odpowiedzialności za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z małżonków stosując dwa kryteria: udzielenie bądź nieudzielanie zgody przez drugiego małżonka oraz charakter czynności prawnej. Przypomnijmy, że: - małżonkowie ponoszą odpowiedzialność solidarną (tzn. wierzyciel może zaspokoić się z majątku wspólnego lub z każdego z dwóch majątków osobistych) w przypadku, gdy zobowiązanie zostało zaciągnięte przez jednego z małżonków w celu zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny, - wierzyciel może zaspokoić się z majątku wspólnego małżonków lub majątku osobistego małżonka, który zaciągnął zobowiązanie w przypadku, gdy drugi małżonek wyraził zgodę na zaciągnięcie zobowiązania, - wierzyciel może zaspokoić się z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub z dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, jak również z korzyści uzyskanych z jego praw autorskich i praw pokrewnych, prawa własności przemysłowej oraz innych praw twórcy, jeśli małżonek zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka, zobowiązanie jednego z małżonków nie wynika z czynności prawnej, wierzytelność powstała przed powstaniem wspólności majątkowej lub wierzytelność dotyczy majątku osobistego jednego z małżonków. 13