TECHNICZNE ASPEKTY REALIZACJI ZAPINEK WCZESNO I ŚRODKOWOLATEŃSKICH

Transkrypt

1 Łukasz Kieferling TECHNICZNE ASPEKTY REALIZACJI ZAPINEK WCZESNO I ŚRODKOWOLATEŃSKICH Zapinki lateńskie z okresu La Tène A można wywodzić z typu Certosa. Należy jednak zauważyć, że różnią się zarówno od wcześniejszych form halsztackich, nawiązujących mocno do Epoki Brązu (lunule, spirale) jak i typowych certoskich zapinek o esowatym profilu. Różnice te mogą być zauważalne zarówno w warstwie formalnej jak i technologicznej. Zapinki wczesnego La Tène charakteryzują się często rozbudowaną rzeźbioną formą możliwą do uzyskania wyłącznie technikami odlewniczymi. Stanowi to różnicę w stosunku do zapinek typu Certosa, a zwłaszcza ich prostszych form, które mogły być wytwarzane z relatywnie prostych półfabrykatów metodami plastycznymi (odkuwanie). Dodatkową innowacją Celtów jest wprowadzenie bilateralnej, symetrycznej sprężyny ułatwiającej zapinanie. Repliki zapinek z Niederschönhausen, Parsberg, Glauberg oraz Reinheim zrealizowane techniką odlewu na wosk tracony. Projekt Carrodunum Omawiając zapinki wczesnego La Tène nie sposób nie wspomnieć o przedstawiających formach, zaliczanych do grupy fibul maskowych tzw. Maskenfibeln. Fibule te wykonywane są prawie wyłącznie technikami odlewniczymi, a ich poziom artystyczny jest bardzo wysoki. Zapinki te również nawiązują konstrukcją do mocno przetworzonych form certoskich, są jednak dwudzielne, co wynika z konieczności osobnego przygotowania rzeźbionego korpusu (kabłąka) i sprężyny. Maskenfibeln zdobione są nierzadko aplikacjami z koralu lub bursztynu mocowanymi prawdopodobnie na lepiszczach organicznych (smoły, gumy lub żywice), niekiedy przy pomocy nitów. Bogata dekoracja powierzchni wykonana przy pomocy zestawu rylców, dłut cyzelerskich, punc i czasem świdrów pokrywa często całą powierzchnię miniaturowej rzeźby. Zapinki te były z pewnością niesłychanie kosztownie i czasochłonne w realizacji. Zarówno model jak i dekoracja muszą być opracowane indywidualnie, a jedynym półfabrykatem może być drut na sprężynę. W procesie technologicznym nie są stosowane techniki umożliwiające mechaniczne powielanie elementów. Fakt ten tłumaczy to, że zapinki te są niepowtarzalne i znane w zasadzie z pojedynczych egzemplarzy. Przedstawiające zapinki maskowe o złożonych, symbolicznych przedstawieniach są relatywnie krótkotrwałe charakterystyczne dla okresu LT A. Ich zanik może się łączyć z przemianami na przełomie okresów A/B1, których konsekwencją była decentralizacja ośrodków władzy i ekspansja terytorialna. Zaawansowane warsztaty zlokalizowane zapewne w bezpośredniej bliskości ośrodków władzy mogły ucierpieć w wyniku przewrotów. Pojawiła się również konieczność organizacji warsztatów na nowo opanowanych terytoriach. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na jeszcze jeden możliwy aspekt tych przemian. W przypadku warsztatów ściśle związanych z ośrodkami władzy sprawny rzemieślnik nie musi troszczyć się ani o utrzymanie, ani o zbyt swoich prac. Pracuje również często na powierzonym materiale. Nie musi liczyc się z kosztami czy czasem. Można zauważyć prostą relację: droższe realizacje niosą z sobą wiekszy prestiż. Odmiennie wyglada sytuacja warsztatów niezależnych. Koszt zużytego materiału, czasochłonność procesów wytwórczych czy organizacja pracy mogą być decydujacymi czynnikami wpływajacymi na opłacalność, a tym samym na zdolność przetrwania warsztatu. Produkt musi stać się atrakcyj-

2 ny również ekonomicznie, by móc funkcjonować w zmiennych warunkach konkurencyjnego rynku. Stanowi to dobry grunt do innowacji zarówno konstrukcyjnych jak i morfologicznych. W konsekwencji zauważalny jest stopniowy odwrót od skomplikowanych przedstawień, zapewne trudniejszych do uzyskania w nowych rozproszonych warsztatach. Może to wyjaśniać powrót do zmodyfikowanej formy certoskiej i jej rozwój już w nowym kierunku konstrukcji wczesnolateńskiej. Nie bez znaczenia mogła być również tendencja do znalezienia nowej formy, bardziej przystającej do nowych czasów. Podstawowym procesem stosowanym w przypadku realizacji zapinek wczesno i środkowolateńskich wywodzących się z esowatych form typu Certosa jest obróbka plastyczna (na kuźni). Technologia ta różni się trochę w przypadku żelaza czy metali kolorowych ponieważ większość procesów w przypadku żelaza wykonuje się na gorącym metalu w przypadku brązu czy srebra odwrotnie. Inne są również skutki szybkiego chłodzenia metali żelaznych i kolorowych. Palenisko jest niezbędne w procesie odpuszczania (rekrystalizacji zgniecionej w wyniku obróbki plastycznej struktury metalu). W przypadku metali kolorowych możliwe jest dokładniejsze przygotowanie półfabrykatu w procesie odlewania. Możliwe jest też łączenie kabłąka z uprzednio przygotowanymi elementami czy Zapinki typu Certosa i formy wczesnolateńskie wyprowadzone z tego typu (wg J. Filip, Keltove we stredni Evrope, Praga 1956 s. 79 drutem igły poprzez nadlanie metalu. W przypadku żelaza natomiast można było stosować zgrzewanie. Watpliwe jest jednak zastosowanie tej techniki przy montażu pracujacego elementu igły. Znane są jednak przykłady montażu osobno przygotowanej spreżyny do kabłąka przy pomocy nitów. Zapinki o masywnych kabłąkach i bogato rzeźbionych powierzchniach były prawdopodobnie realizowane z wykorzystaniem odlewu na wosk tracony: gliniana forma podobnie jak woskowy model jest jednorazowa. Nie jest wykluczone, że do produkcji prostszych półfabrykatów stosowano znane już dobrze z Epoki Brązu dwuczęściowe formy kamienne. Formy metalowe (kokile) zapewniające wydajność i dużą powtarzalność wzoru, znane są od Epoki brązu i z pewnościa- Komplet zapinek z Szetendre (Nemzeti Muzeum Budapeszt) wykonany z dużym udziałem odlewu. Zarówno zoomorficzna jak i druga, z otwartą nóżką mają pochewki ukształtowane w sposób niemożliwy do odkucia z prostego półfabrykatu.

3 Półfabrykat zapinki Kostrzewski K/L nadlany na igłę. Charakter nadlewek wskazuje na użycie formy dwudzielnej, być może ziemi formierskiej. (Almgren) były stosowane do wyrobu elementów zapinek w środkowym La Tène 1, natomiast ich stosowanie w produkcji zapinek wczesnolateńskich wydaje się raczej wątpliwe. Trudno również potwierdzić czy już w tym okresie znana i stosowana była już tania i prostsza technologia odlewu z użyciem formy ziemnej (forma piaskowa, mułek formierski ). Forma tego rodzaju jest trudno uchwytna, ponieważ materiał formierski może być stosowany wielokrotnie, a drewniane ramy w których się go ubija ulegają łatwemu zniszczeniu. Stosowanie tej technologii wydaje się jednak być potwierdzone dopiero w późnym La Tène. Realizacja odlewu wymaga określonego reżimu technologicznego. Forma powinna zawierać odpowiednią proporcję składników: gliny, piasku materiału organicznego o określonej frakcji. Nie może być zbyt szybko suszona. Spowodować to może niepożądane spękania, a nawet zniszczenie formy. W końcu musi zostać wypalona w temperaturze ponad 650 st. C w celu usunięcia woskowego modelu i co bardzo ważne, wody zawartej w składnikach formy również tej chemicznie związanej. Jest to konieczne, w przeciwnym razie ciśnienie pary wodnej powstajacej po wlaniu roztopionego brązu (1080 st. C) mogłaby rozsadzić formę. Po wypaleniu, jeszcze gorącą formę zalewa się metalem. Proces tradycyjnego odlewu na wosk tracony nie zmienił się zasadniczo od wielu stuleci 2, choć wymaga czasu, doświadczenia dobrej organizacji i nie jest tani. Techniki nadlewania brązu w procesie wosku traconego w celu połączenia elementów lub zmiany kształtu były stosowane już w Epoce Brązu 3. Ze względu jednak na złożony proces ich stosowanie ma sens jedynie w przypadku bardziej złożonych form lub dużych warsztatów o dobrej organizacji pracy. Technika nadlewania brązu na prefabrykowany drut stosowana była w produkcji niektórych typów jednodzielnych zapinek późnolateńskich około I w n.e., co potwierdza rysunek z tablicy I z fundamentalnego dzieła Oskara Almgrena 4. Trzeba jednak zauważyć, że w tym okresie stosowano już przeciągadła do produkcji drutu, znana była też prawdopodobnie Wstępnie ukształtowane zapinki żelazne: obróbka plastyczna + obróbka skrawająca. Materiałem wyjściowym był pręt żelazny o średnicy około 6 mm. Projekt Carrodunum 1 Mircea Babes, The broch from Horodnica: Dacian Celtic or Germanic w: Celts on the Margin, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Kraków W. Feinbert, Lost-wax casting. A practitioner s manual, Intermediate Technology, London O. Almgren (1973) [1897]. Studien über nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte, mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen. Bonn: Habelt, tab. 1.

4 Tablica z Pamatky archeologicke z artykułu Stepana Bergera 1882, pokazująca fragment znalezisk z depozytu Duchcov. Uwagę zwracają różnorodne rozwiązania cięciw zapinek, a także odkuwane trójkątne pochewki wskazujące na zastosowaną technologię. Kolory oznaczaja główne techniki i narzędzia użyte do wykonania dekoracji: 1. pilnik (nacinanie), 2.toczenie, 3.rylec grawerski,4. dłuta cyzelerskie lub punce, 5. punce kształtowe, 6. foremnik?, 7. inne techniki: wiercenie, skręcanie, kucie. technika odlewu w ziemi formierskiej. Oba te czynniki znacząco wpływają na obniżenie kosztów produkcji. Standaryzacja warsztatu, kładąca nacisk na zastosowanie prostych prefabrykatów jest typowym zjawiskiem - kluczowym dla opłacalności produkcji. Wspomniane technologie nie są jednak prawdopodobnie dostępne we wczesnym La Tène. Formowanie odbywa się więc na kuźni, a późniejsza obróbka finalna przy pomocy pilników i narzędzi cyzelerskich. Nie znaczy to jednak, że techniki odlewania (wosk tracony) nie mogły być stosowane przy bardziej prestiżowych i unikatowych realizacjach. W przypadku zapinek kutych podstawowym narzędziem umożliwiającym powtarzalność wzoru, mogłyby być metalowe foremniki do kształtowania np. elementów kulistych na nóżce czy profilowania kabłąka. Fibula opracowywana była w formie rozwiniętej, a następnie formowana. Umożliwia to w niektórych przypadkach użycie tokarki do formowania gałki na nóżce, czy nawet profilowania partii kabłąka. Zarówno w przypadku stosowania żelaza i brązu podstawowa obróbka plastyczna półfabrykatu trwa około 2,5 3 godzin w przypadku średniej wielkości zapinki. Czas który przeznaczono na cyzelowanie (obróbkę finalną) może się zasadniczo różnic od około godziny w przypadku najprostszych form do wielu dni jak w przypadku zapinki z Münsingen, g Na cyzelowanie składa się kilka procesów wstępna obróbka skrawająca, opracowywanie dekoracji, polerowanie. Są to procesy długotrwałe i uzależnione od doświadczenia rzemieślnika. Na tym etapie pojawia się indywidualny charakter zapinki zgrubnie uformowany półfabrykat może być bazą do wykonania zapinki o różnej jakości. Dekoracja jest głównie nacinana lub wybijana pun5

5 cami. Podobnie jak we wcześniejszym okresie stosowano również aplikacje z korala, czy czerwonego szkła. Znano równie emaliowanie. W przypadku dekoracji reliefowej stosowano zapewne również rylce, pilniki i dłuta cyzelerskie. Czasochłonność jej wykonania pozostaje w prostej zależności do skomplikowania wzoru. W przypadku zapinek Münsingen, czy Duchcov z ażurową tarczką wydaje się, że odlewany półfabrykat powinien zawierać ten wstępnie uformowany element. Mogłoby to świadczyć o tym, że zapinka w całości powstawała w warsztacie brązownika. W pozostałych przypadkach do produkcji wystarczy porcja metalu w formie pręta o dowolnym przekroju, pozyskiwana z dowolnego źródła. Podział pracy wydaje się celowy ze względu na konieczność intensyfikacji produkcji, wobec wzrastającego zapotrzebowania. Dalszą konsekwencją takiego procesu jest postępujące uproszczenia formy. Wzrastająca tendencja do preferowania technik obróbki plastycznej ma związek przypuszczalnie z tym, że jest to technologia nieco mniej złożona, a przez to tańsza. Powtarzalność wzoru w dużym stopniu uzależniona jest od doświadczenia rzemieślnika i co bardzo ważne zestawu narzędzi jakimi dysponował. Zmiany morfologiczne charakteryzujące naśladownictwa mogą być w równym stopniu spowodowane preferencjami kulturowymi jak i stosowaniem innego rodzaju narzędzi. Brak znajomości technik stosowanych podczas produkcji zapinek wzorcowch, mógł również powodować nie zawsze pożądane zmiany ich formy. Dotyczy to w równym stopniu naśladownictw w obrębie innych kultur jak i realizacji niewprawnych rzemieślników. Zastosowanie dolnej lub górnej cięciwy o odpowiedniej sztywności nie ma wpływu na eksploatację zapinki, jednak że w przypadku zastosowania cięciwy górnej nie zatrzymywanej przez kabłąk i mniej sprężystego materiału nowa sprężyna igły może mieć tendencję do rozwijania się podczas użytkowania. Jest to praktycznie bez znaczenia ponieważ sprężyna stopniowo utwardza się w wyniku pracy. Na korzyść konstrukcji z cięciwą górną przemawia dodatkowo to, że zapinka jest nieco łatwiejsza, a zatem szybsza do wykonania. Fibule typu Duchcov i Münsingen i pochodne od nich są jednodzielne o stosunkowo krótkiej sprężynie. Dwu- czy trój- zwojowa sprężyna o dość dużej średnicy jest wystarczająco twarda i zazwyczaj nie ma tendencji do rozginania się. Seria fibul z cmentarzyska w Pottenbrunn z okresu LT B2 posiada tylko po jednym zwitku sprężyny z każdej strony. Fibule są dość twarde, a zastosowana w nich sprężyna z górną cięciwą ła- Etapy produkcji zapinki o konstrukcji środkowolateńskiej. Produkcja zapinki wczesnolateńskiej z otwartą nóżką wygląda podobnie. Jean-Marc Gillet FER ET SAVOIR FAIRE Zastosowanie głównej techniki przy realizacji wybranych typów zapinek LT A LT C1 O odlewane, P kute (obróbka plastyczna). Projekt Carrodunum

6 twiejsza do wykonania. Z kolei w depozycie z Duchcov występują zapinki o większej ilości zwojów lub z delikatniejszego drutu. Z przyczyn konstrukcyjnych w niektórych z nich zastosowano cięciwę dolna lub nawet owiniecie kabłąka. Oba te rozwiązania zwiększają nieco sztywność zapinki. Wywodzące się z typu Duchcov jednodzielne jastorfskie zapinki np. typ Kowalowice o zwojowej sprężynie wymagają dodatkowo zastosowania usztywniajacej ośki przeprowadzonej wewnątrz zwojów. Wobec dużej zmienności form wydaje się, że stosowanie cięciwy dolnej lub górnej nie powinna być główną cechą wyróżniającą typ czy wskazującą na konkretne datowanie. Zdarzają się sytuacje gdy w jednym inwentarzu znajdują się zapinki z dolna i górną cięciwą jak to ma miejsce w przypadku par zapinek typu Kostrzewski N z grobów 119 i 122 ze stanowiska 10 w Pruszczu Gd 6. Racjonalny wybór typu cięciwy związany jest głównie z właściwościami materiału, techniczną charakterystyką konstrukcji, a także ekonomicznymi aspektem produkcji. Określone preferencje technologiczne konkretnych warsztatów, czy centrów produkcyjnych mogą oczywiście być jakimś wskaźnikiem chronologicznym, ale raczej lokalnym i nie zawsze do zastosowania w przypadku nietypowych konstrukcji. Przejście do konstrukcji środkowolateńskiej ma wymiar techniczny, połączenie z kabłąkiem wzmacnia nóżkę. Rozwiązania takie pojawiały się już wcześniej w przypadku np. odlewanych zapinek z okresu LT A/B1. Połączenie nóżki i kabłąka usztywniało w oczywisty sposób woskowy model. Może być również konsekwencją stosowania obróbki plastycznej jako głównej technologii do realizacji zapinek, które już w trakcie produkcji podlegają sporym naprężeniom. Dotyczy to zwłaszcza bardziej dekoracyjnych zapinek z masywną gałką na nóżce. Gałka taka na relatywnie cienkim drucie podlega bezwładnościowym ruchom w podczas odkuwania, co może być przyczyną wyłamania się tego elementu już w trakcie realizacji. Zarówno w wersji środkowolateńskiej jak i późniejszych modyfikacjach: pseudolateńskej i z podwinięta nóżką (A156 i podobne) zaklepanie końcówki nóżki dookoła kabłąka wydaje się rozwiązaniem optymalnym. Potwierdzać to może również długotrwałość wszystkich wspomnianych form. Niewykluczone, że zmiany morfologiczne w środkowym La Tène związane są również ze wzrastającym zapotrzebowaniem na zapinki. W przeciwieństwie do zapinek wczesnolateńskich nie jest to już unikatowy towar luksusowy o wyraźnie zindywidualizowanych cechach. Zapinka staje się standardowym inwentarzem. Wzrastający popyt powoduje pojawianie się nowych warsztatów, jednocześnie wymusza wzrost wydajności warsztatów już działających. Jest to uzależnione od lepszej organizacją pracy i prawdopodobnie wzrostu udziału elementów prefabrykowanych, pozyskiwanych z zewnętrznych lub filialnych warsztatów. Widoczne jest to między innymi w zapinkach z emaliowaną tarczką i typach z odlewaną dekoracją, montowaną na kabłąku o konstrukcji środkowolateńskiej. Uproszczenie form zapinki o konstrukcji środkowolateńskiej stanowi również punkt wyjścia do całkowicie nowej konstrukcji typu Nauheim. Konstrukcja taka może być wynikiem formalnej analizy zapinki środkowolateńskiej pozbawionej dekoracyjnego guzka na kabłąku, a więc typu uproszczonego i wytwarzanego masowo. Ażur nóżki uzyskany poprzez wycięcie blachy nad pochewką wyraźnie nawiązuje do wcześniejszej konstrukcji środkowolateńskiej. Łukasz Kieferling Projekt Carrodunum 6 Monumenta Archaelogica Barbarica T. IV. M. Pietrzak, Pruszcz Gdański Fundstelle 10, t. XXXIX, Kraków 1997

7 Fibula z Breungenborn-Baumholder LT B1 w trakcie realizacji. Projekt Carrodunum.