Środowisko i liczebność populacji lęgowej podróżniczka Luscinia svecica we Wrocławiu w latach 2004 i 2007

Transkrypt

1 Notatki Ornitologiczne 2008, 49: Środowisko i liczebność populacji lęgowej podróżniczka Luscinia svecica we Wrocławiu w latach 2004 i 2007 Grzegorz Orłowski, Waldemar Górka, Marcin Sęk Abstrakt: Wiosną 2004 i 2007 roku na polach irygacyjnych (ok ha) położonych na peryferiach Wrocławiu stwierdzono odpowiednio 45 i 54 terytorialnych samców podróżniczka, wykazujących cechy podgatunku środkowoeuropejskiego Luscinia svecica cyanecula. Terytoria zlokalizowane były w trzcinowiskach. Odsetek trzcinowisk, w których znajdowało się przynajmniej jedno terytorium podróżniczka wynosił 38% w roku 2004 i 40% w W roku 2004 średnia powierzchnia trzcinowiska z co najmniej jednym terytorium wyniosła 3,77 (±5,62 SD) ha, a w ,56 (±5,34) ha. Zagęszczenie ekologiczne na powierzchni wszystkich trzcinowisk wynosiło w ,0 terytoriów/10 ha, a w roku ,6 terytoriów/10 ha. W dwóch największych trzcinowiskach (26,54 i 10,49 ha) stwierdzono odpowiednio 8 i 8 terytoriów w 2004 oraz 8 i 6 terytoriów w Wrocławska populacja podróżniczka jest obecnie jednym z największych skupisk lęgowych tego gatunku na terenie południowo-zachodniej Polski. Dotychczas informacje o znacznym wzroście liczebności podróżniczka w środowiskach antropogenicznych (po dramatycznym spadku liczebności obserwowanym od końca 19. wieku) pochodziły głównie z Europy Zachodniej. Habitat and abundance of the Bluethroat Luscinia svecica breeding population in Wrocław in 2004 and Abstract: Spring surveys carried out in 2004 and 2007 on a sewage farm (ca 1422 ha) situated on the outskirts of Wrocław (south-western Poland) revealed the presence of 45 and 54 territorial males of the Bluethroat, respectively. The males had a white spot on the breast, indicating that they represent central European subspecies L. s. cyanecula. All territories were located in reedbeds. 38% of surveyed reedbeds were occupied by Bluethroats in 2004 and 40% in In 2004, the average area of reedbed with at least one territory was 3.77 (±5.62 SD) ha, while in (±5.34) ha. The ecological density within all reedbeds reached 4.0 territories/10 ha in 2004 and 5.6 territories/10 ha in Two largest reedbeds (26.54 and ha) hold 8 and 8 territories in 2004 and 8 and 6 territories in 2007, respectively. The Wrocław population is currently one of the largest breeding concentrations of the Bluethroat in south-western Poland. Remarkable increase of the Bluethroat populations in anthropogenic habitats, which follows the dramatic decline observed since the end of the 19th century, is known from Western Europe exclusively. W południowo-zachodniej Polsce, podobnie jak w wielu innych rejonach Polski, podróżniczek Luscinia svecica cyanecula uznany został za gatunek na skraju wymarcia (J. Bednorz w Glutz v. Blotzheim & Bauer 1988, Dyrcz 1991, Bednorz 2001, Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Sytuacja ta jest odzwierciedleniem dramatycznego spadku liczebności podróżnicz- 13

2 ka, obserwowanego od końca 19. wieku w prawie całej środkowej i zachodniej Europie (Glutz v. Blotzheim & Bauer 1988, Cramp 1998). W Polsce, podobnie jak w wielu krajach Europy Zachodniej, gatunek ten wpisany został na listę gatunków zagrożonych (por. Glutz v. Blotzheim & Bauer 1988, Cramp 1998, Bednorz 2001, Osieck & Hustings 1994). Pierwotnym środowiskiem podróżniczka w Europie Środkowej były zbiorowiska krzewiastych wierzb Salix sp., porastające nieuregulowane terasy zalewowe dużych rzek, a za główną przyczynę jego zaniku uznaje się likwidację tych biotopów na skutek zabiegów melioracyjnych (Glutz v. Blotzheim & Bauer 1985, Cramp 1998). Z tego powodu największe znane ostoje w Polsce podróżniczka przetrwały do obecnych czasów prawie wyłącznie w mało przekształconych dolinach rzecznych (Bednorz 2000, 2001, Tomiałojć & Stawarczyk 2003). W latach i w Europie Zachodniej odnotowano wyraźny wzrost liczebności (BirdLife International 2004), a także pojawienie się podróżniczka w zupełnie nowych dla tego gatunku, antropogenicznych siedliskach, gdzie współcześnie występuje przeważająca część jego populacji (Glutz v. Blotzheim & Bauer 1988, Hustings et al. 1995, Cornulier et al. 1997, Geslin et al. 2002). Gniazdowanie podróżniczka w trzcinowiskach znane jest w Europie Środkowej głównie z Węgier, gdzie licznie zamieszkuje on wyspy trzcin na dużych płytkich jeziorach (Balaton, Velence) (Baldi 2006). Podobnie w Holandii gniazduje on w trzcinowiskach porastających sztucznie utworzone poldery (Hustings et al. 1995). W południowych Niemczech (Bawaria) podróżniczek występuje w niewielkich zakrzewieniach wierzbowych wzdłuż rowów melioracyjnych (Kujawa 1998) i wyrobiskach kopalin (Franz & Theiss 1988), a we Francji i Holandii na polach uprawnych, m.in. w uprawach rzepaku i młodych plantacjach owocowych (Hustings et al. 1995, Cornulier et al. 1997). Zasiedla on także zupełnie suche siedliska, np. w Bawarii, wieloletnie odłogi, gdzie występuje obok pokląskwy Saxicola rubetra i kląskawki S. rubicola (Theiss 1993), a w Hiszpanii skaliste zbocza porośnięte żarnowcem (Glutz v. Blotzheim & Bauer 1988, Hustings et al. 1995, Snow & Perrins 1998). Podróżniczek osiąga najwyższe zagęszczenia wewnątrz dużych trzcinowisk (Baldi 2006). W Polsce gniazdowanie podróżniczka w trzcinowiskach wykazano dotychczas na jeziorach położonych w północnej części kraju (Krupa 2001 msc), na stawach rybnych (Dyrcz 1991, Tomiałojć & Stawarczyk 2003) oraz na polach irygacyjnych położonych na peryferiach Wrocławia (Słychan 1996, Orłowski & Sęk 2005). W ostatnim z wymienionych miejsc lęgi pojedynczych par tego gatunku stwierdzono po raz pierwszy w roku 1995 (Słychan 1996), choć już w latach dokonano kilku wiosennych obserwacji sugerujących gniazdowanie (Lontkowski 1989). Celem niniejszej pracy jest ocena liczebności i charakterystyka biotopów lęgowych populacji podróżniczka zasiedlającej pola irygacyjne położone na przedmieściach Wrocławia. Teren badań Badania prowadzono na polach irygacyjnych położonych w północnej, peryferyjnej części miasta Wrocławia. Teren objęty badaniami (ok ha) ukształtowany został w całości w wyniku działalności człowieka w drugiej połowie 19. wieku po uprzednim zniwelowaniu naturalnych pozostałości koryt rzek Odry i Widawy (rys. 1), które niegdyś występowały na tym obszarze (J. Paluch niepubl. manuskrypt). Badaniami objęto ekstensywnie użytkowane (częściowo wyłączone z użytkowania) osadniki i pola rezerwowe, porośnięte trzciną Phragmites australis. W miejscach o wysokim stanie wód jako domieszka występuje także pałka szerokolistna Typha platyphyllos oraz tatarak Acorus calamus. Trzcinowiska położone są w terenie otwartym, w otoczeniu łąk, tylko wokół niektórych występują niewielkie skupi- 14

3 N Widawa Polska Wrocław N Widawa Wrocław Odra Odra m granica obszaru badań Rys. 1. Rozmieszczenie terytoriów podróżniczka na polach irygacyjnych we Wrocławiu wiosną 2004 i 2007 roku.legenda: 1 obszar zabudowany, 2 trzcinowiska, 3 lasy, 4 drogi, 5 cieki i rowy melioracyjne Fig. 1. Distribution of the Bluethroat territories on the sewage farm in Wrocław in spring of 2004 and Legend: 1 build-up area, 2 reedbeds, 3 woodland, 4 main roads, 5 small watercourses and ditches. Dashed line denotes the boundary of the study area ska drzew. Większe obszary leśne graniczą z omawianym obszarem głównie od północy i zachodu (rys. 1). Teren ten nie jest zamieszkany, a niewielkie osiedla mieszkaniowe znajdują się poza jego granicami. W ostatnich latach na skutek wybudowania nowej oczyszczalni ścieków i zmniejszenia o ponad połowę ilości dopływających ścieków (w latach ok. 150 tys. m 3 /dobę, a obecnie tys. m 3 /dobę; J. Paluch inf. ustna) obserwuje się stopniowe lądowienie i osuszanie omawianego obszaru, w tym trzcinowisk. W roku 2004 wytypowano 63 trzcinowiska (dokładna charakterystyka w Orłowski & Sęk 2005), które zlokalizowane były zarówno w obwałowanych, niewielkich osadnikach ścieków o regularnych kształtach (N=54), jak i w zbliżonych do naturalnych obniżeniach terenu, częściowo wypełnionych wodą, o urozmaiconej linii brzegowej (N=9). Łączna powierzchnia trzcinowisk wyniosła 113,3 ha i zajmowały one 8% całości obszaru objętego badaniami. Wielkość poszczególnych płatów trzciny wynosiła od 0,02 do 26,54 ha, średnio 1,80 ha (SD=±3,90). W roku 2007 na skutek postępującej spontanicznej kolonizacji łąk przez trzcinę nieznacznie wzrosła zarówno liczba, jak i powierzchnia trzcinowisk (tab. 1). Powierzchnię trzcinowisk określono na podstawie bezpośrednich pomiarów terenowych, map topograficznych w skali 1: oraz zdjęć satelitarnych ( Materiał i metody Badania rozmieszczenia terytoriów podróżniczka prowadzono od końca marca do końca drugiej połowy czerwca w latach 2004 i Pierwsze śpiewające samce w terytoriach lęgowych zanotowano i , a ostatnie i (rys. 1). Ogółem, wszystkie wytypowane miejsca potencjalnego występowania podróżniczka skon- 15

4 trolowano co najmniej pięciokrotnie w roku 2004 i trzykrotnie w 2007, podczas bezwietrznej i bezdeszczowej pogody. W miejscach o szczególnie wysokiej liczbie terytoriów liczba kontroli była wyższa i wynosiła 7 8. W obydwu latach badań, kontrolę stanowisk prowadzono w godzinach wieczornych (od ok. godziny 18 do 1 2 godzin po zachodzie słońca), a w roku 2007 także od świtu do ok. godziny 12. Czas przeznaczony na kontrolę uzależniony był od wielkości trzcinowiska. W przypadku najmniejszych trzcinowisk (poniżej 1 ha) kontrola trwała od 20 do 30 minut. Kontrola największych trzcinowisk zajmowała ok. 2 3 godzin. Wyniki obserwacji nanoszono na mapy w skali 1: i 1: W roku 2004 prowadzono także stymulację magnetofonową. Wyniki badań z Finlandii wykazały, że na odtwarzanie głosu z magnetofonu reagowały głównie samotne samce (Sorjonen & Merila 2000). W celu określenia przynależności podgatunkowej samców prowadzono także obserwacje przy użyciu lunet ( mm, mm). Uznawano, że terytorium jest zajęte przez samca, jeśli stwierdzono śpiewającego ptaka co najmniej dwukrotnie w odstępie 14 dni. Podczas kontroli szczególną uwagę przywiązywano do lokalizacji równocześnie śpiewających samców oraz przemieszczeń samców w czasie lotów tokowych. Ze względu na specyficzną biologię rozrodu, związaną z bardzo niewielkim odsetkiem samic w populacji (poniżej 30%, jak np. w skandynawskich populacjach podgatunku L. s. svecica), a także wysokim odsetkiem zdrad małżeńskich (64 76% lęgów zawiera pisklęta obcych samców) (Questiau et al. 1999, Sorjonen & Merila 2000, Johnsen & Lifjeld 2003) i regularnym odwiedzaniem przez samicę sąsiednich terytoriów należących do samotnych samców (Smiseth & Amundsen 1995), w roku 2004 starano się lokalizować terytoria zajęte przez pary ptaków, a w szczególności odnotowywać obecność samic. Analizę statystyczną zebranego materiału przeprowadzono przy użyciu oprogramowania Statistica 5. Wyniki W roku 2004 stwierdzono 45, a w terytoria podróżniczka. W obydwu latach badań wszystkie terytoria zlokalizowane były wyłącznie w trzcinowiskach (rys. 1). Samce charakteryzowała biała plama na piersi, co wskazuje na ich przynależność do podgatunku środkowoeuropejskiego L. s. cyanecula (fot. 1). W roku 2004 roku spośród 63 skontrolowanych trzcinowisk, obecność terytorialnych ptaków wykryto w obrębie 24 z nich (38%). W roku 2007 terytoria wykryto w 27 spośród 66 badanych płatów trzcin (40%). Frekwencja gatunku w płatach trzcinowisk o powierzchni do 1 ha włącznie (45 trzcinowiska zajmujące łącznie 10,68 ha) wynosiła w roku %, a łączna liczba terytoriów 10. Natomiast w roku 2007 w 48 takiej wielkości trzcinowiskach o łącznej powierzchni 12,26 ha, frekwencja gatunku wynosiła 27%, a łączna liczba terytoriów 16. W obrębie pojedynczego trzcinowiska zlokalizowanych było od 1 do 8 terytoriów podróżniczka. Najwyższą liczbę terytoriów (po 8) zanotowano na obszarze największych trzcinowisk (26,54 i 10,49 ha) położonych w północnej i południowej części badanego obszaru (rys. 2). Pomiędzy latami 2004 i 2007 nieznacznie wzrosła średnia liczba terytoriów przypadająca na jedno trzcinowisko (tab. 1). W obydwu latach badań powierzchnia najmniejszego trzcinowiska, w którym stwierdzono terytorium podróżniczka, wynosiła 0,08 ha. Zagęszczenie ekologiczne na powierzchni wszystkich trzcinowisk wyniosło w roku ,0 terytoriów/10 ha, a w ,6 terytoriów/10 ha (tab. 1). W roku 2004 średnia powierzchnia trzcinowisk zajętych przez co najmniej jedno terytorium podróżniczka była ponad sześciokrotnie wyższa w porównaniu z trzcinowiskami, w których nie stwierdzono terytoriów, a w roku 2007 stosunek ten wyniósł 7:1 (tab. 1). Trzci- 16

5 Fot. 1. Podróżniczek Luscinia svecica na polach irygacyjnych we Wrocławiu (fot.p.gębski) Bluethroat at a sewage farm in Wrocław nowiska zajęte przez podróżniczka były przeciętnie większe od trzcinowisk pozbawionych terytoriów zarówno w roku 2004 (test Manna-Whitneya: Z= 4,57; P<0,0001; Me=1,88 i 0,08), jak i w roku 2007 (test Manna-Whitneya: Z= 4,71; P<0,0001; Me=1,54 i 0,05). Dyskusja Populacja podróżniczka na polach irygacyjnych we Wrocławiu jest obecnie jednym z największych znanych skupisk lęgowych tego gatunku w zachodniej Polsce (Tomiałojć & Stawarczyk 2003, kartoteka Zakładu Ekologii Ptaków UWr). Wydaje się, że na badanym terenie nastąpił wyraźny wzrost liczebności populacji podróżniczka, gdyż w roku 1995 stwierdzono zaledwie 1 2 pary, choć nie prowadzono wówczas metodycznych poszukiwań tego gatunku (Słychan 1996). Na wzrost liczebności w regionie mogą również wskazywać fakty wykrycia w ostatnich latach kilku nowych stanowisk na Śląsku, m.in. w podwrocławskiej dolinie Widawy do 3 par (T. Drazny i in. mat. niepubl.), pod Świdnicą (A. Drężek i in. mat. niepubl.) oraz kilkanastu nowych stanowisk na Górnym Śląsku i w Dolinie Górnej Wisły, gdzie gatunek ten zasiedlił zarastające osadniki i wyrobiska pokopalniane, na których stwierdzono skupienia liczące do 10 samców (kartoteka Zakładu Ekologii Ptaków UWr). Dane te wskazują, że podróżniczek prawdopodobnie rozprzestrzenia się w południowo-zachodniej Polsce. Na polach irygacyjnych we Wrocławiu położenie trzcinowisk w środowisku lądowym jest prawdopodobnie czynnikiem sprzyjającym występowaniu podróżniczka w małych płatach trzcin. Na węgierskim jeziorze Velence najmniejsza wyspa trzcin (spośród 109 przebadanych płatów o powierzchni pomiędzy 0,0025 a 25,71 ha) zajęta przez podróżniczka liczyła aż 4,14 ha (Baldi 2006). Oznacza to, że we Wrocławiu gatunek ten występował w ponad 50-krotnie mniejszym płacie trzcin. Równocześnie, gatunek ten charakteryzuje się 17

6 Tabela 1. Liczebność populacji i charakterystyka trzcinowisk zasiedlonych przez podróżniczka na polach irygacyjnych (1422 ha) we Wrocławiu w latach 2004 i Podano średnią i odchylenie standardowe Table 1. Population numbers of the Bluethroat and characteristics of the reedbeds occupied by this species on a sewage farm (1422 ha) situated within Wrocław in 2004 and (1) year, (2) number of the Bluethroat territories, (3) number of controlled reedbeds, (4) total surface of the reedbeds (ha), (5) mean (± SD) reedbed area with at least 1territory (ha), (6) mean (± SD) reedbed area without the Bluethroat (ha), (7) mean (± SD) number of the Bluethroat pairs per reedbed (for all reedbeds), (8) mean (± SD) number of the Bluethroat pairs per reedbed (for occupied reedbeds), (9) mean (± SD) density within all reedbeds (territories/10 ha), (10) mean (± SD) density within the occupied reedbeds (territories/10 ha) Rok (1) Liczba terytoriów podróżniczka (2) Liczba skontrolowanych trzcinowisk (3) Łączna powierzchnia trzcinowisk (ha) (4) 113, ,452 Średnia powierzchnia trzcinowiska zajętego przez co najmniej 3,77±5,62 3,56±5,34 1 terytorium (ha) (5) Średnia powierzchnia trzcinowiska bez podróżniczka (ha) (6) 0,58±1,30 0,49±1,10 ntblśrednia liczba par na jedno trzcinowisko (dla wszystkich 0,71±1,51 0,81±1,40 trzcinowisk) (7) Średnia liczba par na jedno trzcinowisko (dla trzcinowisk 1,87±1,96 1,93±1,58 zajętych) (8) Zagęszczenie w obrębie wszystkich trzcinowisk (terytoriów/10 ha) (9) 7,60±19,19 11,26±27,32 Zagęszczenie w obrębie trzcinowisk zajętych (terytoriów/10 ha) (10) 19,96±27,12 26,54±37,11 specyficzną biologią rozrodu, m.in. wysokim odsetkiem zdrad małżeńskich i częstym odwiedzaniem przez samicę sąsiednich terytoriów samotnych samców (Smiseth & Amundsen 1995), co może sprzyjać lokalizacji terytoriów samotnych samców w niewielkich trzcinowiskach w sąsiedztwie par lęgowych. W Europie, w dogodnych warunkach siedliskowych (głównie w trzcinowiskach), wielkość terytorium podróżniczka kształtowała się od ok. 0,13 do 1,5 ha, przy zagęszczeniach od 0,7 do 11,9 terytoriów/10 ha (Glutz v. Blotheim & Bauer 1988). Na Węgrzech wewnątrz trzcinowisk podróżniczek osiągał zagęszczenie 8,7 pary/10 ha, a na ich skrajach 2,5 pary/10 ha (Baldi & Kisbenedek 1999). Uzyskane przez nas zagęszczenie na obszarze wszystkich trzcinowisk (4,0 terytoriów/10 ha) mieści się w tym zakresie. Należy zaznaczyć, iż zastosowana przez nas metoda liczeń podróżniczka daje wiarygodny obraz liczebności tego gatunku na polach irygacyjnych we Wrocławiu. Na podstawie wcześniej opublikowanej pracy o występowaniu podróżniczka na tym obszarze (Orłowski & Sęk 2005), opartej na ekstensywnych obserwacjach w okresie lęgowym w roku 2004, oznaki lęgów (głównie na podstawie obecności samic, młodych oraz ptaków z pokarmem) stwierdzono w co najmniej 10 terytoriach (22%), choć wynik ten mógł być zaniżony. Stwierdzony wówczas niski udział samic pozostaje jednak zbliżony do szczegółowo badanych populacji skandynawskich, gdzie udział terytoriów zajętych przez pary jest równie niski (w Finlandii na poziomie około 23%; Sorjonen & Merila 2000). W przeciwieństwie do wyników uzyskanych przez węgierskich badaczy (Baldi & Moskat 1995), we Wrocławiu nie wykazano zupełnego wycofania się podróżniczka z trzcinowisk, które zostały wypalone w okresie wiosennym (przełom marca i kwietnia). Wskazuje to, że 18

7 gatunek ten zamieszkuje trzcinowiska o zróżnicowanej strukturze. Podróżniczek, obok potrzosa Emberiza schoeniclus, był jedynym gatunkiem, który gniazdował w miejscach, gdzie wypalono duże fragmenty trzcinowisk, w przeciwieństwie do takich gatunków jak wąsatka Panurus biarmicus, trzciniak Acrocephalus arundinaceus, trzcinniczek A. scirpaceus, rokitniczka A. schoenobaenus, brzęczka Locustella luscinioides oraz błotniak stawowy Circus aeruginosus, które zupełnie wycofały się z wypalonych fragmentów. W ostatnich latach w w kilku krajach środkowej i zachodniej Europy odnotowano wyraźny wzrost liczebności (BirdLife International 2004), a także pojawienie się podróżniczka w zupełnie nowych dla tego gatunku, antropogenicznych siedliskach, gdzie współcześnie występuje przeważająca część jego populacji (Glutz v. Blotzheim & Bauer 1988, Hustings et al. 1995, Cornulier et al. 1997, Geslin et al. 2002), np. w Holandii, w latach zanotowano wzrost liczebności gatunku z 800 do 6500 par (Hustings et al. 1995). Zwykle ważne jest monitorowanie stanu jego populacji i utrzymywanie ekstensywnych form gospodarowania w miejscach jego występowania (np. Geslin et al. 2002). Jednak we Wrocławiu ze względu na planowane duże inwestycje w rejonie pól irygacyjnych (dane Biura Rozwoju Wrocławia) należy spodziewać się likwidacji części trzcinowisk. W świetle szacunkowych danych liczebność podróżniczka w Polsce na przełomie 20. i 21. wieku oceniono na par (BirdLife International 2004), co może oznaczać, że w okolicy Wrocławia gniazduje około 4% całej populacji krajowej. Wyniki niniejszych badań wskazują na możliwość wykrycia znaczących lęgowisk podróżniczka również w innych rejonach kraju, zwłaszcza w siedliskach z rozległymi szuwarami trzcinowymi, zwykle pomijanymi podczas poszukiwań tego gatunku. Literatura Baldi A Factors influencing occurrence of passerines in the reed archipelago of Lake Velence (Hungary). Acta Ornithol. 41: 1 6. Baldi A., Moskat C Effect of reed burning and cutting on breeding bird communities. W: Bissonette J.A., Krausman P.R. (eds). Integrating people and wildlife for sustainable future, ss The Wildlife Society, Bethesda, Maryland, USA. Baldi A., Kisbenedek T Species-specific distribution of reed-nesting passerine birds across reed-bed edges: Effects of spatial scale and edge type. Acta Zool. Acad. Sci. Hung. 45: Bednorz J Luscinia svecica (L. 1758) podróżniczek. W: Bednorz J., Kupczyk M., Kuźniak S., Winiecki A. Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna, ss Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. Bednorz J Luscinia svecica (Linné, 1758) Podróżniczek. W: Głowaciński Z. (red.). Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce, ss PWRiL, Warszawa. BirdLife International Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. Cambridge, UK: BirdLife International, Conservation Series No. 12. Cornulier T. de, Bernard R., Arroyo B., Bretagnolle V Extension geographique et ecologique de la gorgebleue Luscinia svecica dans le centre-ouest de la France. Alauda 65: 1 6. Cramp S. (ed.) The Complete Birds of the Western Palaearctic on CD-ROM. Oxford Univ. Press. Dyrcz A Podróżniczek Luscinia svecica (L., 1758). W: Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J Ptaki Śląska. Monografia faunistyczna, ss Uniwersytet Wrocławski. von Franz D., Theiss N Lebensraumanalyse und Bestandentwicklung des weißsternigen Blaukehlchens Luscinia svecica cyanecula im Oberen Maintal von 1972 bis Anz. orn. Ges. Bayern 26: Geslin T., Lefeuvre J., Le Pajolec Y., Questiau S., Eybert M Salt exploitation and landscape structure in a breeding population of the threatened bluethroat (Luscinia svecica) in salt-pans in western France. Biol. Conserv. 107: Glutz von Blotzheim U.N., Bauer K.M. (eds) Handbuch der Vögel Mitteleuropas. 11. Aula-Verlag, Wiesbaden. 19

8 Hustings F., Foppen R., Beemster N., Castelijns H., Groot H., Meijer R., Strucker R Spectaculaire opleving van Blauwborst Luscinia svecica cyanecula als broedvogel in Nederland. Limosa 68: Johnsen A., Lifjeld J Ecological constraints on extra-pair paternity in the bluethroat. Oecologia 136: Krupa R msc. Biologia rozrodu podróżniczka Luscinia svecica cyanecula (Wolf 1810) w aspekcie uwarunkowań rezerwatu Jezioro Karaś. Rozprawa doktorska, Uniwersytet Gdański. Kujawa K Różnorodność awifauny lęgowej w krajobrazie rolniczym: porównanie pomiędzy Wielkopolską a Bawarią. Biul. Park. Krajobraz. Wielkopolski 3: Lontkowski J Ptaki wróblowe (Passeriformes) północno-zachodniej części Wrocławia (z uwzględnieniem badań ilościowych metodą kartograficzną). Ptaki Śląska 7: Orłowski G., Sęk M Semi-natural reedbeds as breeding habitat of Bluethroat (Luscinia svecica L.) on a sewage farm in Wrocław city (south-western Poland). Pol. J. Ecol. 53: Osieck E., Hustings F Rode lijst van bedreigde en kwetsbare vogelsoorten in Nederland. Technisch rapport 12. Vogelbescherming Nederland, Zeist. Questiau S., Eybert M., Taberlet P Amplified fragment length polymorphism (AFLP) markers reveal extra-pair parentage in a bird species: the bluethroat (Luscinia svecica). Mol. Ecol. 8: Słychan M Awifauna pól irygacyjnych we Wrocławiu. Ptaki Śląska 11: Smiseth P. T., Amundsen T Female Bluethroats (Luscinia s. svecica) regularly visit territories of extrapair males before egg laying. Auk 112: Snow D.W., Perrins C.M. (eds) The Birds of the Western Palearctic. Concise Edition. 2. Oxford Univ. Press. Sorjonen J., Merila J Response of male Bluethroats Luscinia svecica to song playback: evidence of territorial function of song and song flights. Ornis Fenn. 77: Tomiałojć L., Stawarczyk T Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. Theiss N Hohe Siedlungsdichte von Blaukehlchen Luscinia svecica cyanecula, Braunkehlchen Saxicola rubetra und Schwarzkehlchen Saxicola torquata in gleicher Biotopstruktur. Ornithol. Anz. 32: 1 9. Grzegorz Orłowski Zakład Badań Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN Bukowska 19, Poznań orlog@poczta.onet.pl Waldemar Górka Strzegomska 262/7, Wrocław Marcin Sęk Becka 8/3, Wrocław 20