Propozycja standaryzacji kryteriów regionalnej oceny zagrożenia gatunków roślin na przykładzie Dolnego Śląska 1

Transkrypt

1 Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 5 6/ : Propozycja standaryzacji kryteriów regionalnej oceny zagrożenia gatunków roślin na przykładzie Dolnego Śląska 1 Zygmunt Kącki, Zygmunt Dajdok, Ewa Szczęśniak Kącki Z., Dajdok Z., Szczęśniak E A proposition of standardization of criteria for regional evaluation of plant species threat at the example of Lower Silesia region. Biuletyn Komitetu Ochrony Przyrody PAN 5 6/ : Abstract. Evaluating the level of threat to species is one of the most important tasks in nature conservation. At the regional level, periodically repeated evaluations are a kind of monitoring that shows changes in the local flora in a simple way. The greatest problem associated with compiling a list of the threatened species is to choose the criteria and categories, and to assure their universality and comparability. IUCN guidelines, often used to evaluate flora on a regional scale, are designed to work on a global scale and therefore should not be used on a regional one without appropriate adaptation. This paper describes the proposal of modified IUCN guidelines and results of exemplary evaluation of threats to the vascular plant flora of small (at a global scale) region Lower Silesia. The aim of the paper is a presentation of a simple and universal method of evaluation of threat level, joining data of species threat coming from different regions in more comprehensive studies. The advantage of the proposed method is its simplicity: (1) identification of a location of a species with a given square in the grid system, (2) determining, on the base of square grid: occurrence of a species in a given region, regional range of the species, areas of occupancy and their changes in time, and thus (3) recognition of a given species changes of occurrence frequency, enabling the estimation of both probability of extinction risk as well as extinction rate. Key words: endangered species, regional threat categories, red list, standardization of criteria Zygmunt Kącki, Zakład Ekologii Roślinności, Instytut Biologii Środowiskowej, Uniwersytet Wrocławski, ul. Kanonia 6/8, Wrocław; zygmunt.kacki@uni.wroc.pl 1 Zygmunt Dajdok, 2 Ewa Szczęśniak, Zakład Botaniki, Instytut Biologii Środowiskowej, Uniwersytet Wrocławski, ul. Kanonia 6/8, Wrocław; s: 1 zygmunt.dajdok@uni.wroc.pl, 2 ewa.szczesniak@uni.wroc.pl 1. Wstęp Wymieranie gatunków i ubożenie różnorodności biologicznej są dokumentowane od wielu lat w opracowaniach cząstkowych i syntetycznych, a w szacowaniu zagrożeń gatunków najczęściej stosuje się uniwersalne kryteria Światowej Unii Ochrony Przyrody (The World Conservation Union IUCN). Kategorie zagrożenia proponowane przez IUCN do 1994 roku były mało 1 Tekst niniejszego artykułu jest nieznacznie zmodyfikowaną wersją anglojęzycznego artykułu (patrz: Kącki et al. 2009), opublikowanego w monografii: Mirek Z., Nikel A. (eds) Rare, relict and endangered plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.

2 56 Z. Kącki et al. precyzyjne i często klasyfikacja poszczególnych gatunków była zależna od subiektywnego spojrzenia badaczy. Brak uniwersalnych wytycznych, przy jednoczesnej konieczności monitorowania zmian w rozprzestrzenieniu gatunków, doprowadziły do stworzenia kolejnych, już ściślej zdefiniowanych kryteriów i kategorii zagrożenia, które ogłoszono w 1994 roku, a w następnych latach poddano modyfikacji. Wytyczne IUCN odnoszą się przede wszystkim do gatunków zagrożonych w skali globalnej, lecz niejednokrotnie stosowano je bez istotnych zmian w ocenie regionalnego zagrożenia roślin lub zwierząt. Z czasem stały się one podstawą oceny w czerwonych listach i księgach, także w Polsce (np.: Mirek, Piękoś-Mirkowa 1992; Zarzycki, Kaźmierczakowa 1993; Kucharczyk, Wójciak 1995; Żukowski, Jackowiak 1995; Zając, Zając 1998; Jakubowska-Gabara, Kucharski 1999; Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001; Bernacki et al. 2003; Kącki et al. 2003; Markowski, Buliński 2004; Zarzycki, Szeląg 2006; Jackowiak et al. 2007; Nowak et al. 2008; Olaczek 2011; Kaźmierczakowa et al. 2014). Lokalne flory wymagają zastosowania definicji, kryteriów oceny i kategorii zagrożenia dostosowanych do skali regionu (Keith 1998; Akçakaya et al. 2000; Gärdenfors et al. 2001; Miller et al. 2007). Na potrzeby związane z regionalnymi ocenami zagrożenia gatunków w roku 2003 zostały przygotowane przez IUCN odpowiednie wytyczne, dostosowujące parametry oceny do skali regionów. Zanim jednak zostały one ogłoszone, próby zmian definicji i kryteriów uwzględniających specyfikę regionalną podjęto przy określaniu zagrożenia gatunków w niektórych opracowaniach regionalnych. Należały do nich m.in. waloryzacja flory Szwajcarii (Moser et al. 2002) i ocena zagrożenia wybranych gatunków roślin województwa opolskiego (Nowak, Spałek 2002). W pierwszym z wymienionych opracowań obniżono progi kategorii zagrożenia gatunków, natomiast w drugim szczególną uwagę przywiązano do takich kryteriów, jak: zmniejszenie geograficznego zasięgu lub areału występowania na terenie analizowanego województwa, istnienie barier w migracji, wielkość populacji oraz tzw. rescue effect. Dalsze zmiany dostosowujące kryteria do skali regionalnej zostały wprowadzone w liście gatunków zagrożonych Dolnego Śląska (Kącki et al. 2003). W opracowaniu tym zwrócono szczególną uwagę na kilka podstawowych kryteriów, które mogą istotnie wpłynąć na oszacowanie zagrożenia gatunków, a jednocześnie mogą być bardziej jednoznaczne i proste w stosowaniu. Są to: obszar regionalnego zasięgu i obszar występowania oraz ich zmiany w czasie, liczba stanowisk i ich rozmieszczenie w regionie, a także liczebność populacji w regionie. Przyjęcie kryteriów IUCN (IUCN 1994, 2001, 2003, 2008) w regionalnych ocenach zagrożenia niewątpliwie pozwoliło na określenie kategorii ryzyka wymarcia gatunków, nawet w małych jednostkach terytorialnych. Nie dało to jednak możliwości łączenia podstawowych danych wykorzystanych w waloryzacji zagrożenia gatunków z różnych regionów w opracowania ponadregionalne, głównie z powodu braku stosowania ujednoliconych i względnie obiektywnych parametrów oraz kryteriów w klasyfikowaniu gatunków do poszczególnych kategorii zagrożenia. W niniejszej pracy podjęto próbę standaryzacji kryteriów oceny zagrożenia gatunków, analizując wszystkie uwzględnione dane o taksonach w uniwersalnej siatce kwadratów pokrywającej region. Dzięki takiemu rozwiązaniu brane pod uwagę podstawowe dane o gatunkach można łączyć lub sumować i na tej podstawie określić stopień zagrożenia gatunków w kilku jednostkach terytorialnych. Ponadto zmodyfikowano wartości graniczne dla wybranych kryteriów, dostosowując je do przyjętej wielkości siatki i uwzględnianych parametrów. 2. Metodyka W przedstawionym tu szacowaniu stopnia zagrożenia gatunków zastosowano nowe rozwiązania metodyczne, uwzględniające jednak wcześniejsze wskazania dla opracowań regionalnych (Gärdenfors et al. 2001; Nowak,

3 Propozycja standaryzacji kryteriów regionalnej oceny 57 Tabela 1. Proponowane kryteria regionalnej oceny zagrożenia gatunków roślin naczyniowych (Kącki i in. 2003, 2009; zmienione). Table 1. Proposed criteria for regional evaluation of the level of threat to vascular plant species (after Kącki et al. 2003, 2009; modified). Kategorie zagrożenia taksonów Kryteria zagrożenia Criterion Krytycznie zagrożone cr Cr: Critically endangered Wymierające en En: Endangered Narażone vu Vu: Vulnerable a. Spadek wielkości populacji regionalnej w ostatnich 10 latach albo w trzech pokoleniach (uwzględniany jest dłuższy z tych okresów) A: Regional population reduction in the last ten years or within the last three generations, whichever is longer B1. Globalny obszar zasięgu B1: Global range B2. Regionalny obszar zasięgu geograficznego B2: Regional range o co najmniej 90%, gdy przyczyny są rozpoznane, niekorzystne procesy zahamowane i szkody odwracalne; at least 90%, where the causes of the reduction are understood and have ceased and are clearly reversible; o co najmniej 80%, gdy przynajmniej jedno z w/w uwarunkowań jest niekorzystne at least 80%, where the causes may not be understood or may not have ceased or may not be reversible 100 km 2 lub tylko 1 stanowisko; 100 km 2 or only one site nastąpiło co najmniej 10- krotne jego zmniejszenie*; extent of occurrence is less than 10% of the regional range*; o 70 90%, gdy przyczyny są rozpoznane, niekorzystne procesy zahamowane i szkody odwracalne; 70 90%, where the causes of the reduction are understood and have ceased and are clearly reversible; o 50 80%, gdy przynajmniej jedno z w/w uwarunkowań jest niekorzystne; 50 80%, where the causes may not be understood or may not have ceased or may not be reversible > 100 i 5000 km 2 lub 2 do 5 stanowisk; >100 and 5000 km 2 or only two to five sites nastąpiło co najmniej 5-krotne jego zmniejszenie*; extent of occurrence is less than 20% of the regional range*; o 50 70%, gdy przyczyny są rozpoznane, niekorzystne procesy zahamowane i szkody odwracalne; 50 90%, where the causes of the reduction are understood and have ceased and are clearly reversible ; o 30 50%, gdy przynajmniej jedno z w/w uwarunkowań jest niekorzystne; 30 50%, where the causes may not be understood or may not have ceased or may not be reversible > 5000 i km 2 lub 6 do 10 stanowisk; > 5000 and 20,000 km 2 or only six to ten sites; nastąpiło co najmniej 2-krotne jego zmniejszenie*; extent of occurrence is less than 50% of the regional range*; B3. Powierzchnia zasiedlenia w regionie B3: Area of occupancy 100 km 2 ; > 100 i 500 km 2 ; > 500 i 2000 km 2 ; B4. Szczegółowa powierzchnia zasiedlenia w regionie B4: Detailed area of occupancy C1. Liczba stanowisk w regionie C1: Number of sites in a region 1 km 2 ; > 1 i 5 km 2 ; > 5 i 20 km 2 ; spadek liczby stanowisk o co najmniej 75%, lub występowanie na 1 stanowisku decrease in the number of sites of at least 75% or occurrence on only one site spadek liczby stanowisk o 50 75%, lub występowanie na 2 do 5 stanowisk decrease in the number of sites of 50 75% or occurrence on only two to five sites spadek liczby stanowisk o 25 50%, lub występowanie na 6 do 10 stanowisk decrease in the number of sites of 25 50% or occurrence on only six to ten sites

4 58 Z. Kącki et al. cd. tabeli 1 Kategorie zagrożenia taksonów Kryteria zagrożenia Criterion Krytycznie zagrożone cr Cr: Critically endangered Wymierające en En: Endangered Narażone vu Vu: Vulnerable C2. Prognozowany spadek liczby stanowisk C2: Projected decrease in the number of sites o co najmniej 25% w ciągu 3 lat lub 1 pokolenia (uwzględniany jest dłuższy z tych okresów) of at least 25% within three years or within one generation, whichever is longer o 20 25% w ciągu 5 lat lub 1 pokolenia (uwzględniany jest dłuższy z tych okresów) 20 25% within five years or within one generation, whichever is longer o 10 20% w ciągu 10 lat lub 1 pokolenia (uwzględniany jest dłuższy z tych okresów) 10 20% within ten years or within one generation, whichever is longer D. Liczebność regionalnej populacji D: Size of regional population 50 okazów 50 individuals > 50 i 250 okazów > 50 and 250 individuals > 250 i 1000 okazów > 250 and 1000 individuals * określone na podstawie różnicy pomiędzy wielkością regionalnego obszaru zasięgu i obszaru występowania taksonu w regionie *determined on the base of difference between size of regional range and area of occurrence in a region Spałek 2002; Kącki et al. 2003). Utrzymano przede wszystkim główne definicje, kryteria i kategorie zagrożenia IUCN (IUCN 2001, 2003, 2012). Spośród wielu sugerowanych kryteriów za bardzo istotne w skali regionalnej uznano: zmiany w zasięgach globalnym i regionalnym oraz zmiany w liczbie stanowisk i liczebności populacji w analizowanym okresie czasu (Tab. 1). Należy podkreślić, że ocena zagrożenia gatunków roślin danego regionu powinna zostać poprzedzona dokładnymi badaniami podstawowymi i rozpoznaniem stanu oraz bogactwa jego flory Zbiór danych florystycznych i baza danych o gatunkach Podstawą waloryzacji flory każdego regionu jest stworzenie jak najbardziej kompletnej listy gatunków. Ten etap opracowania jest bardzo istotny, gdyż od niego zależy poprawność oceny zagrożenia elementów flory regionu. Na Dolnym Śląsku zadanie to nie było łatwe, ponieważ ostatnia synteza flory została wykonana ponad 100 lat temu (Schube 1903). Tę część opracowania rozpoczęto od zebrania wszelkich dostępnych danych, zarówno literaturowych, jak i niepublikowanych, dotyczących flory regionu. Następnie taksony krytyczne oceniono pod kątem ich naturalnego występowania, poprawności identyfikacji i/lub wiarygodności danych. Istotny problem stanowią gatunki z tzw. trudnych rodzajów (Rosa, Rubus i większość przedstawicieli Alchemilla), których zasoby są słabo poznane i trudne w weryfikacji. Z tego też powodu, gatunki z wymienionych rodzajów nie zostały uwzględnione w dalszych etapach oceny zagrożenia flory Dolnego Śląska (Kącki et al. 2003). Wyjątkiem były gatunki z rodzaju Hieracium, które waloryzowano oddzielnie (Szeląg 2003) Obszar badań Określenie granic obszaru, którego flora jest przedmiotem oceny zagrożenia, ma zasadnicze znaczenie na każdym etapie waloryzacji, ponieważ stanowi podstawowy punkt odniesienia dla wszystkich przyjętych kryteriów i definicji. Obszar ten, w zależności od przyjętych założeń, może być tożsamy z jednostką administracyjną lub fizyczno-geograficzną. W omawianym przypadku przyjęto aktualne granice administracyjne województwa dolnośląskiego, którego

5 Propozycja standaryzacji kryteriów regionalnej oceny 59 B E E F F B Ryc. 1. Przykładowe rozmieszczenie stanowisk gatunku w sieci kwadratów ATPOL o boku 10 km oraz 1 km, stanowiących podstawę określenia odpowiednio: granicy regionalnego obszaru zasięgu, obszaru występowania i powierzchni zasiedlenia (10 km) oraz rzeczywistej powierzchni zasiedlenia (1 km). A granica państwa, B granica województwa, C stanowiska aktualne (wg Kącki et al. 2009). Fig. 1. Sample distribution of sites in the ATPOL grid system, showing ten-kilometer squares (used for delimitation of regional range, extent of occurrence and area of occupancy) and one-kilometer ones (used to determine detailed area of occupancy). A state border, B province border, C existing sites (after Kącki et al. 2009). N A B C powierzchnia została podzielona na sieć kwadratów o boku 10 km i 1 km (Ryc. 1) zgodnie z systemem ATPOL (Zając 1978; Zając, Zając 1997, 2001) Liczba stanowisk Zmiana liczby stanowisk jest jedną z wartości, którą można wykorzystać w ocenie zagrożenia taksonu jako istotne, niezależne kryterium. Różnica między liczbą wszystkich znanych a liczbą aktualnie istniejących stanowisk może zobrazować zmiany zasobów gatunku w czasie. W niniejszym opracowaniu za stanowisko taksonu został przyjęty kwadrat sieci ATPOL. Jego wielkość powinna być uzależniona od przyjętej skali, w której prowadzone są analizy. Ze względu na duży areał analizowanego regionu, rozmieszczenie stanowisk gatunków oceniono i przedstawiono na podkładzie sieci kwadratów podstawowych o boku 10 km. Stanowisko było traktowane jako istniejące, gdy zostało stwierdzone lub potwierdzone w ostatnich 25 latach. W rozważaniach pod uwagę był brany procentowy spadek liczby stanowisk. Zmiany liczby kwadratów ze stanowiskami aktualnymi wobec wszystkich stwierdzonych pozwoliły pośrednio wnioskować o tendencjach przemian w rozmieszczeniu i wielkości regionalnych populacji poszczególnych taksonów. Należy podkreślić, że podczas oceny stopnia zagrożenia gatunków pod uwagę mogą być brane zarówno zmiany stwierdzone jak też prognozowane (Tab. 1, kryteria C1 i C2).

6 60 Z. Kącki et al Rozmieszczenie i zasięgi gatunków W celu uniknięcia tworzenia zastępczych terminów wobec tych stosowanych przez IUCN (IUCN 2001, 2008, 2012) utrzymano podobnie brzmiące nazwy kryteriów oraz wprowadzono nowe, odnoszące się wyłącznie do skali regionalnej i analizowanej części ogólnych zasięgów taksonów. Dla taksonów endemicznych regionu przyjęto globalny obszar zasięgu, natomiast dla tych, których zasięg wykracza poza granice opracowania, określano: regionalny obszar zasięgu, rozumiany jako powierzchnia wyznaczona przez najmniejszą krzywą wypukłą, zawierająca wszystkie udokumentowane (tak historyczne jak i aktualne) stanowiska taksonu w regionalnej części globalnego obszaru zasięgu. W niniejszym opracowaniu punktami odniesienia dla przebiegu granicy regionalnego obszaru zasięgu są zewnętrzne narożniki kwadratów o boku 10 km ze stanowiskami ocenianych gatunków roślin. Tak wydzielony obszar może obejmować całą lub część powierzchni regionu, może także wykraczać poza jego granice. W określeniu regionalnego obszaru zasięgu wykorzystano te kwadraty, które przynajmniej w części są położone w granicach regionu. Waloryzacja odnoszona jest do areału, który stanowi sumę powierzchni wszystkich kwadratów objętych granicą regionalnego obszaru zasięgu. Dla kwadratów, które nie znajdują się w całości w granicach waloryzowanego regionu oraz regionalnego obszaru zasięgu (są przecięte przez linię wyznaczającą granice zasięgu) przyjęto, że sumę ich powierzchni dzieli się przez dwa; obszar występowania taksonu w regionie jest wyznaczony przez najmniejszą krzywą wypukłą zawierającą wszystkie istniejące stanowiska taksonu. Wyznaczenie obszaru występowania przeprowadzono na zasadach omówionych powyżej. Obszar występowania taksonu może pokrywać się w całości z regionalnym obszarem zasięgu lub stanowić jego część. Relacja pomiędzy wielkością regionalnego obszaru zasięgu i obszaru występowania jest jedną z ważniejszych informacji o zaistniałych zmianach areału zajmowanego przez dany gatunek w regionie. W celu uszczegółowienia analiz wprowadzono kolejne parametry waloryzacji. Są to: powierzchnia zasiedlenia taksonu, będąca umowną powierzchnią zajmowaną przez aktualne populacje taksonu, wyznaczoną przez zsumowanie powierzchni podstawowych jednostek podziału regionu (w tym przypadku kwadratów o boku 10 km), w których stwierdzono istniejące stanowiska; szczegółowa powierzchnia zasiedlenia zawiera się w powierzchni zasiedlenia i w przyjętej metodyce stanowi sumę powierzchni kwadratów o boku 1 km, w których znajdują się aktualne populacje taksonu. Szczegółowa powierzchnia zasiedlenia wykorzystywana jest w ocenie zmian populacji w przypadku regionalnego obszaru zasięgu i obszaru występowania ograniczonego do jednego kwadratu o boku 10 km (Ryc. 2) Populacja regionalna Populacja regionalna to wszystkie okazy danego taksonu występujące w regionie. W skład populacji regionalnej mogą wchodzić subpopulacje, które są izolowanymi wystąpieniami danego taksonu, ograniczonymi do niektórych fragmentów regionu. Pod uwagę brane są aktualne i historyczne zasoby populacji, jak też ich prognozowane zmiany Dodatkowe elementy waloryzacji Ocena zagrożenia gatunków jest procesem złożonym i trudnym. Powinna uwzględniać możliwie dużo zmiennych, jak również brać pod uwagę lokalne czynniki, mogące wpływać na organizmy. Do dodatkowych kryteriów oceny uwzględnionych w opracowaniu czerwonej listy można zaliczyć: trwałość siedlisk zajmowanych przez poszczególne gatunki, ich ochronę gatunkową, występowanie na obszarach chronionych, hybrydyzację, konkurencję ze strony gatunków obcych oraz stan populacji na obszarach

7 Propozycja standaryzacji kryteriów regionalnej oceny 61 Ryc. 2. Występowanie Saxifraga nivalis L. na Dolnym Śląsku. A granica państwa, B granica województwa, C stanowisko aktualnie istniejące w kwadracie AE78 o boku 10 km; w lewym dolnym rogu ryciny zaznaczono lokalizację stanowiska przy podziale kwadratu na jednostki o boku 1 km (zgodnie z przyjętą metodyką jest to szczegółowa powierzchnia zasiedlenia) (wg Kącki et al. 2009). Fig. 2. Distribution of Saxifraga nivalis L. in Lower Silesia. A state border, B province border, C existing site in km ATPOL square AE78. In the lower left corner, location of the site in the one-kilometer grid. This one-kilometer square corresponds to the detailed area of occupancy (after Kącki et al. 2009). sąsiednich. Ostatnie z wymienionych kryteriów może wpłynąć na ostateczny wynik waloryzacji tylko wówczas, gdy zasoby populacji danego gatunku w sąsiednim regionie są rozpoznane i gatunek nie jest tam zagrożony. W takim przypadku jest dopuszczalne obniżenie kategorii regionalnego zagrożenia o jeden stopień (Nowak, Spałek 2002) Kategorie zagrożeń i ich definicje Takson został uznany za zagrożony (CR, EN, VU), jeśli spełniał choćby jedno z przyjętych kryteriów zdefiniowanych w Tabeli 1. Jeśli zostało spełnione więcej niż jedno kryterium, to pod uwagę był brany najwyższy oszacowany stopień zagrożenia. Natomiast gatunki, którym nie można było przypisać wymienionych kryteriów, ale istniały dane sugerujące, że w przyszłości mogą je spełnić, zaliczono do grupy gatunków o niższym ryzyku wymarcia (NT, LC 2 ). Przyjęte kategorie zagrożenia gatunków Gatunki wymarłe: EX wymarłe (Extinct) w całym zasięgu geograficznym, RE wymarłe w regionie (Regionally Extinct) gatunki, w przypadku których na badanym obszarze nie ma żadnych uzasadnionych wątpliwości co do zaniku ostatniego 2 Niniejszy rozdział przygotowano na podstawie danych i klasyfikacji gatunków opublikowanej w 2003 r. przez Kąckiego et al. Do kategorii LC zalicza sie obecnie gatunki rozpowszechnione, które nie kwalifikują sie do zaliczenia ich do kategorii CR, EN, VU czy też NT.

8 62 Z. Kącki et al. Ryc. 3. Występowanie Scandix pecten-veneris L. na Dolnym Śląsku. A granica państwa, B granica województwa, C regionalny obszar zasięgu gatunku, D stanowiska historyczne, E stanowisko antropogeniczne (wg Kącki et al. 2009). Fig. 3. Distribution of Scandix pecten-veneris L. in Lower Silesia. (using ATPOL grid). A state border, B province border, C regional range, D historical sites, E anthropogenic site (after Kącki et al. 2009). osobnika: gruntowne badania w znanym i/ lub spodziewanym siedlisku, w odpowiednim czasie (pora roku, część sezonu) i w odpowiednio długim okresie (adekwatnie do cyklu i formy życiowej gatunku) nie doprowadziły do odnalezienia okazów danego taksonu. Gatunki zagrożone (kryteria patrz: Tab. 1): CR krytycznie zagrożone (Critically Endangered), EN wymierające (Endangered), VU narażone (Vulnerable). Gatunki o niższym ryzyku wymarcia (rzadkie): NT bliskie zagrożenia (Near Threatened) gatunki niespełniające kryteriów waloryzacji dla gatunków zagrożonych (CR, EN, VU), ale dla których jednak istnieją odpowiednie dane świadczące, że w najbliższym czasie mogą być zagrożone wymarciem, 3 LC słabo zagrożone (Least Concern) gatunki niespełniające kryteriów waloryzacji dla gatunków zagrożonych (CR, EN, VU), nadal częste i szeroko rozprzestrzenione w regionie, lecz z tendencją do spadku liczebności, liczby stanowisk lub zmniejszenia regionalnego obszaru występowania. Gatunki o nieznanym stopniu zagrożenia: DD o niedostatecznych danych (Data Deficient). Nie jest to kategoria zagrożenia obejmuje ona grupę taksonów o niewystarczających danych faktograficznych (dostępne są jedynie informacje cząstkowe). 3 Niniejszy rozdział przygotowano na podstawie danych i klasyfikacji gatunków opublikowanej w 2003 r. przez Kąckiego et al. Do kategorii LC zalicza sie obecnie gatunki rozpowszechnione, które nie kwalifikują sie do zaliczenia ich do kategorii CR, EN, VU czy też NT.

9 Propozycja standaryzacji kryteriów regionalnej oceny 63 Ryc. 4. Występowanie Dichostylis micheliana (L.) Nees na Dolnym Śląsku. A granica państwa, B granica województwa, C regionalny obszar zasięgu gatunku wyznaczony przez wszystkie znane stanowiska, D stanowiska historyczne, E stanowisko aktualne (wg Kącki et al. 2009). Fig. 4. Distribution of Dichostylis micheliana (L.) Nees in Lower Silesia. A state border, B province border, C regional range encompassing all known sites, D historical sites, E existing site (after Kącki et. al. 2009). Taksony zaliczone do tej grupy mogą mieć dobrze poznaną biologię i ekologię, jednakże ze względu na niepełne dane dotyczące ich rozmieszczenia nie można precyzyjnie ocenić stopnia ich zagrożenia, NE niewaloryzowane (Not Evaluated) gatunki, które z różnych powodów nie były dotychczas waloryzowane zgodnie z przyjętymi kryteriami IUCN. 3. Wyniki Ewaluację stopnia zagrożenia na podstawie przyjętej metodyki przedstawiono na przykładzie kilku gatunków. Charakteryzują się one różnym stopniem zagrożenia, rozmieszczeniem i wielkością populacji. Cytowane w przykładach kryteria oceny zamieszczone zostały w Tabeli Przykłady waloryzacji Gatunki wymarłe w regionie (RE) Scandix pecten-veneris L. (Ryc. 3), Adonis flammea Jacq., Bupleurum rotundifolium L., Caucalis platycarpos L. czy Anagallis foemina Mill. gatunki te nie były obserwowane od ponad 25 lat (Anioł-Kwiatkowska, Szczęśniak 2011). Ponowne ich odnalezienie w dobie intensyfikacji upraw rolnych jest mało prawdopodobne z powodu utraty sprzyjających warunków siedliskowych. Gatunki te otrzymały kategorię wymarłych w regionie RE Gatunki krytycznie zagrożone (CR) Saxifraga nivalis L. gatunek znany ze Śnieżnych Kotłów w Karkonoszach. Jego stanowisko mieści się w jednym kwadracie ATPOL o boku 10 km (Ryc. 2). Zgodnie z przyjętą metodyką

10 64 Z. Kącki et al. Ryc. 5. Występowanie Botrychium matricariifolium (S. G. Gmel.) Rupr. na Dolnym Śląsku. A granica państwa, B granica województwa, C regionalny obszar zasięgu gatunku wyznaczony przez wszystkie znane stanowiska, D obszar występowania w regionie wyznaczony przez stanowiska aktualne, E stanowiska historyczne, F stanowiska aktualne (wg Kącki et al. 2009). Fig. 5. Distribution of Botrychium matricariifolium (S. G. Gmel.) Rupr. in Lower Silesia. A state border, B province border, C regional range encompassing all known sites, D extent of occurrence encompassing all existing sites, E existing sites (after Kącki et. al. 2009). regionalny obszar zasięgu, obszar występowania i powierzchnia zasiedlenia oraz szczegółowa powierzchnia zasiedlenia (wynosząca 1 km 2 ) nie uległy zmianie. Pierwotna liczebność populacji skalnicy nie jest znana, jednak niewątpliwie była ona znacznie wyższa niż obecnie. Świadczą o tym: liczba okazów zebranych w latach (około 108), znajdujących się w zbiorach zielnikowych w Czechach (PC i PRC), a także informacje o rozsyłaniu eksykatów, których całkowita liczba nie jest znana (Šourek 1969). W 2003 r. populacja liczyła nie więcej niż 20 okazów. Gatunek ten spełniał kryteria A, B3, B4, C1 oraz D kategorii CR. Dichostylis micheliana (L.) Nees to gatunek występujący obecnie tylko w jednym kwadracie z trzech, z których znane były jego stanowiska (Ryc. 4). Regionalny obszar zasięgu tego taksonu jest oceniany na 2200 km 2, obszar występowania i powierzchnia zasiedlenia na 100 km 2, szczegółowa powierzchnia zasiedlenia zaledwie na 1 km 2. Takson ponownie odnaleziono w roku 2003 pod Głogowem, po ponad 100 latach. Jest on jednak nadal gatunkiem wysokiego ryzyka wymarcia (Kącki, Żukowski 2014). Ryzyko to jest uwarunkowane dużym prawdopodobieństwem niekorzystnych zdarzeń losowych w silnie narażonym na przekształcenia i zaburzenia siedlisku. Gatunek ten spełnia kryteria B2, B3, B4 i C1 dla kategorii CR. Botrychium matricariifolium (S. G. Gmel.) Rupr. w 2003 r. jego regionalna populacja liczyła nie więcej niż 10 okazów, a istniejące wówczas stanowiska były zlokalizowane w 3 kwadratach spośród 27, z których był on wcześniej podawany (Ryc. 5). Zachował więc

11 Propozycja standaryzacji kryteriów regionalnej oceny 65 stanowiska w 11% kwadratów. Oszacowany regionalny obszar zasięgu ma km 2, a obszar występowania 1600 km 2 i jest 8,5-krotnie mniejszy od regionalnego obszaru zasięgu. Powierzchnia zasiedlenia zajmuje 300 km 2. Natomiast szczegółowa powierzchnia zasiedlenia zostala oszacowana na zaledwie 3 km 2. Wartości te świadczą o tym, że gatunek spełnia kryteria B2, B3, B4 dla kategorii EN oraz C1 dla kategorii CR. Muscari comosum (L.) Mill. podczas oceny w 2003 r. uznano, że gatunek utracił większość stanowisk na terenie Dolnego Śląska (Ryc. 6). Został potwierdzony w 6 kwadratach (12%) spośród 51 dotychczas znanych. Regionalny obszar zasięgu tego gatunku został oszacowany na km 2. Natomiast obszar występowania ma 9350 km 2 i jest jedynie 1,7-krotnie mniejszy od historycznego regionalnego obszaru zasięgu, dlatego nie może być podstawą zaliczenia tego gatunku do grupy zagrożonych. Powierzchnia zasiedlenia Muscari comosum wynosi 600 km 2, ale szczegółowa powierzchnia zasiedlenia to maksymalnie 7 km 2. Liczebność regionalnej populacji wynosi niewiele ponad 3000 kwitnących roślin, z których większość występuje na jednym stanowisku. Chociaż część z istotnych parametrów mieści się w zakresie kryteriów dla kategorii VU (B3, B4), to takson ten został uznany za krytycznie zagrożony, ponieważ spełnia również kryterium C1 właściwe dla kategorii CR Gatunki wymierające (EN) Nasturtium officinale R. Br. gatunek na Dolnym Śląsku obecnie występuje w 4 kwadratach (30,7%) z 13 wykazanych. Regionalny Ryc. 6. Rozmieszczenie stanowisk Muscari comosum (L.) Mill. na Dolnym Śląsku. A granica państwa, B granica województwa, C regionalny obszar zasięgu gatunku wyznaczony przez wszystkie znane stanowiska, D obszar występowania w regionie wyznaczony przez stanowiska aktualne, E stanowiska historyczne, F stanowiska aktualne (wg Kącki et al. 2009). Fig. 6. Distribution of Muscari comosum (L.) Mill. Rupr. in Lower Silesia. A state border, B province border, C regional range encompassing all known sites, D extent of occurrence encompassing all existing sites, E existing sites (after Kącki et al. 2009).

12 66 Z. Kącki et al.

13 Propozycja standaryzacji kryteriów regionalnej oceny 67 A B C D D III D Odra E E F N B A B C D E F C D Ryc. 7. Porównanie obszaru występowania Nasturtium officinale R. Br. analizowanego oddzielnie dla Dolnego Śląska (I) i Śląska Opolskiego (II) oraz dla obu regionów wspólnie (III). A granica państwa, B granica województwa, C regionalny obszar zasięgu gatunku wyznaczony przez wszystkie znane stanowiska, D obszar występowania w regionie wyznaczony przez stanowiska aktualne, E stanowiska historyczne, F stanowiska aktualne (wg Kącki et al. 2009). Fig. 7. Comparison of the distribution of Nasturtium officinale R. Br. in Lower Silesia (I) and Opole region (II) separately and in both regions considered together (III). A state border, B province border, C regional range encompassing all known sites, D extent of occurrence encompassing all existing sites, E historical sites, F existing sites (after Kącki et al. 2009). obszar zasięgu tego gatunku obejmuje km 2 (Ryc. 7-I). Natomiast obszar występowania to 2300 km 2 ; jest on 4,5 razy mniejszy od regionalnego obszaru zasięgu. Powierzchnia zasiedlenia obejmuje 400 km 2, z kolei szczegółowa powierzchnia zasiedlenia stanowi tylko 4 km 2. Wartości te mieszczą się w zakresie kategorii VU (kryterium B2) oraz kategorii EN (kryteria B3, B4 i C1) Gatunki narażone na wymarcie (VU) Arum alpinum Schott & Kotschy regionalny obszar zasięgu, wyznaczony przez wszystkie kwadraty ze stanowiskami tego gatunku, to 6650 km 2 (Ryc. 8), ale obszar występowania obejmuje 2700 km 2 i jest 2,4-krotnie mniejszy od regionalnego obszaru zasięgu. Natomiast powierzchnia zasiedlenia wynosi 600 km 2, a szczegółowa powierzchnia zasiedlenia jest ograniczona do zaledwie 8 km 2. Gatunek ten utrzymał się w 54,5% kwadratów dotychczas odnotowanych. Zgodnie z przyjętymi kryteriami otrzymał on status narażonego na wymarcie VU, ponieważ spełnił kryteria B2, B4 i C1 dla tej kategorii. Leersia oryzoides (L.) Sw. w roku 2001 uważana była za roślinę silnie zagrożoną, ponieważ znany był tylko jeden kwadrat ze stanowiskiem tego gatunku (Ryc. 9-I). Było to zaledwie 4,5% spośród wszystkich zinwentaryzowanych kwadratów o boku 10 km. Jednak rozmieszczenie tego gatunku nie było przez dłuższy czas

14 68 Z. Kącki et al. Ryc. 8. Występowanie Arum alpinum Schott. & Kotschy na Dolnym Śląsku. A granica państwa, B granica województwa, C regionalny obszar zasięgu gatunku wyznaczony przez wszystkie znane stanowiska, D obszar występowania w regionie wyznaczony przez stanowiska aktualne, E stanowiska historyczne, F stanowiska aktualne (wg Kącki et al. 2009). Fig. 8. Distribution of Arum alpinum Schott. & Kotschy in Lower Silesia. A state border, B province border, C regional range encompassing all known sites, D extent of occurrence encompassing all existing sites, E historical sites, F existing sites (after Kącki et al. 2009). przedmiotem badań. Zgodnie z istniejącym stanem wiedzy historyczny regionalny obszar zasięgu tego gatunku obejmował km 2 i uległ 116- krotnemu zmniejszeniu, gdyż obszar występowania zajmował powierzchnię 100 km 2. Zgodnie z przyjętymi kryteriami należało wówczas określić ten gatunek jako krytycznie zagrożony CR (kryterium B2, B3 i C1). W efekcie badań terenowych przeprowadzonych w latach Leersia oryzoides odnaleziono na wielu nowych stanowiskach, głównie w dolinie Odry. Dane te pozwoliły na wykreślenie aktualnego regionalnego obszaru zasięgu (Ryc. 9-II), który obecnie obejmuje km 2. Obszar występowania ma km 2 i jest jedynie 1,5-krotnie mniejszy od wyznaczonego współczesnego, regionalnego obszaru zasięgu. Powierzchnia zasiedlenia Ryc. 9. Występowanie Leersia oryzoides (L.) Sw. na Dolnym Śląsku. I regionalny obszar zasięgu wyznaczony na podstawie stanowisk znanych do 2001 roku, II regionalny obszar zasięgu wyznaczony na podstawie stanowisk stwierdzonych po 2001 roku oraz jego relacja do historycznego obszaru zasięgu oraz obszaru występowania wyznaczonego przez wszystkie znane stanowiska: A granica państwa, B granica województwa, C regionalny obszar zasięgu gatunku wyznaczony przez wszystkie stanowiska znane przed 2001 rokiem, D regionalny obszar zasięgu wyznaczony przez stanowiska znane po 2001 roku, E regionalny obszar występowania wyznaczony przez wszystkie znane stanowiska, F stanowiska historyczne, G stanowiska aktualne (wg Kącki et al. 2009). Fig. 9. Distribution of Leersia oryzoides (L.) Sw. in Lower Silesia. I regional range encompassing all sites known before 2001, II Regional range based on sites known after 2001 and its relation to historical range and area of occurrence designated by all known sites: A country border, B provinces border, C regional range encompassing all sites known before 2001, D regional range encompassing all sites known after 2001, E regional range encompassing all known sites, both before and after 2001, F historical sites, G current sites (after Kącki et al. 2009).

15 Propozycja standaryzacji kryteriów regionalnej oceny 69

16 70 Z. Kącki et al. ograniczona jest do 1700 km 2, w której takson zajmuje 19 km 2 (szczegółowa powierzchnia zasiedlenia). Podczas oceny zmian w liczbie kwadratów ze stanowiskami Leersia oryzoides wzięto pod uwagę wszystkie 36 wystąpień tego gatunku w regionie. Wśród nich 19 jest uznawanych za nieistniejące, co oznacza, że w obecnie rozpatrywanym regionalnym zasięgu gatunek ten nie występuje w 53% kwadratów. Na czerwonej liście znalazł się z kategorią gatunku narażonego na wymarcie VU (Kącki et al. 2003). Jednak w przedstawionej waloryzacji spełnia on kryteria B3 i B4 kategorii VU oraz kryterium C1 dla kategorii EN i zgodnie z przyjętą metodyką powinien zostać zaliczony do wyższej kategorii zagrożenia. około km 2, natomiast obszar występowania obejmuje 6000 km 2. Współczesny obszar zasięgu uległ 3,2-krotnemu zmniejszeniu. Powierzchnia zasiedlenia ma obecnie jedynie 600 km 2, a szczegółowa powierzchnia zasiedlenia wynosi 6 km 2. Wśród wszystkich znanych kwadratów ze stanowiskami Nasturtium officinale te aktualne stanowią zaledwie 30% (Ryc. 7-III). Tym samym przy połączeniu danych z obu regionów stopień zagrożenia tego gatunku na ich łącznym obszarze wynika ze spełnienia kryteriów B2, B3 i B4 dla kategorii VU oraz kryterium C1 dla kategorii EN. W najnowszej wersji czerwonej listy roślin naczyniowych województwa opolskiego omawianemu gatunkowi przypisano kategorię VU (Nowak et al. 2008) Próba oceny zagrożenia w dwóch sąsiednich regionach Przyjęta metodyka ułatwia ocenę stopnia zagrożenia w sąsiadujących regionach. Przeprowadzona szczegółowa inwentaryzacja i ocena zasobów Nasturtium officinale na Dolnym Śląsku i Opolszczyźnie (Dajdok, Nowak 2006) posłużyła do określenia stopnia zagrożenia tego gatunku na połączonych powierzchniach obu regionów, w których wcześniej takson ten został zwaloryzowany z użyciem tej samej metody. Zgodnie z przyjętymi kryteriami Nasturtium officinale ma kategorię zagrożenia EN na Dolnym Śląsku. Regionalny obszar zasięgu na Opolszczyźnie obejmuje powierzchnię 1700 km 2, natomiast obszar występowania jest nieco ponad czterokrotnie mniejszy i wynosi 400 km 2. Powierzchnia zasiedlenia obejmuje 200 km 2, ale gatunek ten występuje jedynie na 2 km 2 szczegółowej powierzchni zasiedlenia (Ryc. 7-II). Nasturtium officinale występuje na Opolszczyźnie w dwóch kwadratach, co stanowi 28,5% wcześniej obserwowanych. Wartości te odpowiadają przyjętym w pracy kryterium B2 dla kategorii VU i kryteriom B3 i B4 dla kategorii EN. Rozpatrując sytuację Nasturtium officinale łącznie na Dolnym Śląsku i Opolszczyźnie należy przyjąć, że obszar zasięgu gatunku wynosi 4. Dyskusja Precyzja oceny zagrożenia gatunków w dużej mierze zależy od wytycznych, zgodnie z którymi będą one waloryzowane. Niepewność właściwego doboru metod kategoryzacji i mnogość kryteriów towarzyszą większości ocen zagrożenia, w efekcie w dużym stopniu mających charakter uznaniowy. Nie sposób jednak uniknąć subiektywizmu w waloryzacji zagrożenia. W przeprowadzonych analizach, mimo ujednolicenia parametrów oceny w standaryzowanej siatce kwadratów, arbitralny charakter mają niewątpliwie przyjęte wartości progowe. Z prezentowanych tu przykładów waloryzacji gatunków wynika także, że mogą one spełniać kilka kryteriów dla różnych kategorii i decyzja o wyborze stopnia zagrożenia następuje na podstawie z góry przyjętych założeń. Pewna uznaniowość (wytycznych postępowania, progów, doboru gatunków) jest stałym problemem pojawiającym się podczas tego typu ocen (Regan et al. 2000). Sposób standaryzacji kryteriów, zaprezentowany w tej pracy, jest próbą stworzenia prostego i jednolitego systemu oceny zagrożenia lokalnej flory. Stanowi zobrazowanie przyjętych założeń metodycznych i jednocześnie służy do weryfikacji ocen wykonanych wcześniej (Kącki et al. 2003).

17 Propozycja standaryzacji kryteriów regionalnej oceny 71 Podstawą ustalenia powierzchni zajmowanej przez waloryzowane gatunki, ich rozmieszczenia i liczby stanowisk był podział terenu badań na siatkę kwadratów. System taki, choć sztuczny, ułatwia sumowanie wystąpień poszczególnych gatunków i określenie obszarów ich zasięgu, występowania lub zasiedlenia. Daje również możliwość prześledzenia zmian związanych z zanikiem roślin na znanych stanowiskach i zmniejszaniem się obszarów występowania taksonów w obrębie zasięgu regionalnego. Możliwa staje się również ocena wielkości powierzchni zasiedlenia lub szczegółowej powierzchni zasiedlenia. Rozróżnienie obszarów regionalnego zasięgu i występowania, a przede wszystkim powierzchni zasiedlenia, w znacznym stopniu niweluje niedokładności wynikające z występowania w regionie dysjunkcji zasięgowych, istniejących nawet w małych jednostkach fizjograficznych (Zając 1991; Zając, Zając 1999). Przyjęcie siatki kwadratów jako sposobu określania stanowisk, pozwala ograniczyć nieścisłości związane ze stanowiskami historycznymi, których nie można precyzyjnie zlokalizować w terenie. Natomiast informacja w postaci szczegółowej powierzchni zasiedlenia jest najbliższym praktycznym odzwierciedleniem areału zajmowanego przez waloryzowany gatunek. Wielkość kwadratu przyjętego jako podstawa podziału terenu zależy przede wszystkim od wielkości regionu. Dla przykładu w Anglii użyto kwadratów o powierzchni 100 km 2 i 1 km 2 jako uniwersalnych, podstawowych jednostek, do analiz wpływu skali i przyjętych progów dla poszczególnych kryteriów na oszacowanie zagrożenia taksonów (Hartley, Kunin 2003). Jak już wspomniano, siatka kwadratów może zostać wykorzystana do oceny zmian liczby stanowisk wyrażonej liczbą kwadratów. W przytoczonych w pracy przykładach ocena ta została przeprowadzona z użyciem kwadratów o boku 10 km. Zmiany liczby kwadratów ze stanowiskami mogą być odzwierciedleniem zarówno tendencji zanikania, jak też pojawiania się nowych stanowisk w obrębie regionalnego obszaru zasięgu. Tym samym mogą być parametrem umożliwiającym określenie kategorii zagrożenia danego taksonu. Taki sposób postępowania przynosi oczekiwane rezultaty zwłaszcza przy waloryzacji dużej liczby taksonów, kiedy praktycznie niewykonalne jest objęcie badaniami populacji wszystkich gatunków i na każdym stanowisku. Dla precyzyjnej oceny stanu zachowania i dynamiki populacji konieczne są długoterminowe obserwacje bezpośrednie, gdyż w przypadku obserwacji krótkoterminowych trudno rozstrzygnąć, na jakim etapie swojego rozwoju znajduje się dana populacja (ekspansji, regresji czy fluktuacji). Potwierdzeniem tego są przypadki gatunków uznanych za wymarłe, które po wielu latach zostały powtórnie odnalezione na historycznych stanowiskach, np. Dichostylis micheliana (Żukowski 2001; Kącki et al. 2003; Kącki, Żukowski 2014). Uwolnienie procesu ustalania kategorii zagrożenia od potrzeby bezpośredniej, opartej na badaniach in situ oceny ryzyka wymarcia na danym stanowisku i przeprowadzanie waloryzacji stopnia zagrożenia gatunków na podstawie częstości ich występowania, zajmowanego regionalnego obszaru zasięgu (obszaru występowania i powierzchni zasiedlenia), a także liczebności populacji znacznie upraszcza cały proces (zakładając stały w czasie, nie mniejszy niż współcześnie, wpływ czynników wymierania). Jednocześnie daje to podstawę do określania regionalnych lub narodowych zadań i priorytetów ochrony przyrody, wyznaczenia grup gatunków oraz miejsc ich koncentracji, wymagających opieki (Godown, Peterson 2000; Keller, Bollmann 2004). Przykładem mogą być gatunki o bardzo małych populacjach lub znane z pojedynczych wystąpień na nielicznych stanowiskach, bądź to w skali Europy, jak np. Saxifraga nivalis (Fabiszewski 2001), bądź w skali Polski jak Saxifraga sponhemica C. C. Gmel. (Gołąb 2001). Zagrożenie tych populacji wynika przede wszystkim z ograniczonego obszaru występowania oraz izolacji stanowisk, na których rośliny te mogą ulec zniszczeniu nawet w wyniku zdarzeń losowych, co powoduje, że zalicza się je do grupy krytycznie zagrożonych (Kącki et al. 2003). Jednym z najsłabiej zdefiniowanych czynników branych pod uwagę podczas waloryzacji

18 72 Z. Kącki et al. zagrożenia jest aspekt czasowy, np. okres trwania populacji. Szczególnie trudne jest oszacowanie prawdopodobnego czasu, w którym gatunek może ustąpić ze stanowiska. W przyjętej kategoryzacji gatunków ryzyko wymarcia jest rozważane przez porównanie danych historycznych z aktualnym wzorcem rozmieszczenia, wielkości populacji oraz zmian liczby kwadratów ze stanowiskami, zaś charakter prognostyczny waloryzacji wynika pośrednio ze wskazanej kategorii zagrożenia. W takich rozważaniach ważnym, a rzadko branym pod uwagę czynnikiem jest niekompletność danych, co może mieć duży wpływ na wynik waloryzacji (Moilanen et al. 2006). Odzwierciedla to analiza zagrożenia Leersia oryzoides, a także nieprzedstawionych w niniejszym artykule Avenula pratensis (L.) Dumort oraz Pilularia globulifera L., w przypadku których, w efekcie szczególnego zainteresowania tymi gatunkami, wzrosła znacznie ilość informacji o ich rozmieszczeniu i zasobach (por.: Kącki, Szczęśniak 2003; Szczęśniak, Kącki 2005; Szczęśniak, Szlachetka 2008). Proponowana metodyka może stanowić proste narzędzie przydatne w monitoringu zmian flory regionów. W ujęciu ponadregionalnym może być podstawą do podjęcia próby waloryzacji wybranych gatunków w skali krajowej lub też kontynentalnej. Stosując standaryzowane kryteria i bazując na danych dotyczących zmian ocenianych parametrów w obrębie zajmowanego regionalnego obszaru zasięgu oraz liczby stanowisk ujętych w jednostkach kartogramu, można określić stopień zagrożenia taksonów regionu o dowolnej wielkości lub łącznie w różnych regionach. Dzięki temu byłoby możliwe wyznaczenie priorytetów w działaniach na rzecz zachowania najbardziej zagrożonych taksonów na całym obszarze, którego flora zostaje poddana ocenie. Podziękowania. Składamy serdeczne podziękowania wielu osobom, które pomogły nam w ocenie zagrożenia gatunków na Dolnym Śląsku. Szczególnie dziękujemy dr Krystynie Pender, dr Witoldowi Berdowskiemu, dr Krzysztofowi Świerkoszowi, dr hab., prof. UP Jarosławowi Proćków, mgr Joannie Potockiej. Wdzięczni jesteśmy pani prof. Jadwidze Anioł-Kwiatkowskiej i panu prof. Wiesławowi Fałtynowiczowi za uwagi wniesione do pierwszej wersji niniejszej pracy, a także anonimowemu Recenzentowi za cenne uwagi i sugestie, które pozwoliły na doprecyzowanie wielu aspektów opisanej w pracy metody waloryzacji gatunków. 5. Literatura Akçakaya H. R., Ferson S., Burgman M., Keith D. A., Mace G. M., Todd Ch. R Making consistent IUCN classifications under uncertainty. Conservation Biology 14(4): Anioł-Kwiatkowska J., Szczęśniak E. (red.) Zagrożone archeofity Dolnego Śląska. Acta Botanica Silesiaca, Supplementum 1: Bernacki L., Nowak T., Urbisz A., Urbisz A., Tokarska-Guzik B Rośliny chronione, zagrożone i rzadkie we florze województwa śląskiego. Acta Biol. Siles. 35(52): Dajdok Z., Nowak A Nasturtium officinale (Brassicaceae) i zbiorowiska z jej udziałem w południowozachodniej Polsce. Fragm. Florist. Geobot. Polonica 13(2): Fabiszewski J Saxifraga nivalis L. Skalnica śnieżna. W: R. Kaźmierczakowa, K. Zarzycki (red.), Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe, s Polska Akademia Nauk, Instytut Botaniki im. W. Szafera, Instytut Ochrony Przyrody, Kraków. Gärdenfors U., Hilton-Taylor C., Mace G. M., Rodríguez J. P The application of IUCN red list criteria at regional levels. Conservation Biology 15(5): Godown M., Peterson A. T Preliminary distributional analysis of US endangered bird species. Biodiversity and Conservation 9: Gołąb Z Saxifraga decipiens Ehrh. Skalnica zwodnicza. W: R. Kaźmierczakowa, K. Zarzycki (red.), Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe, s Polska Akademia Nauk, Instytut Botaniki im. W. Szafera, Instytut Ochrony Przyrody, Kraków. Hartley S., Kunin W. E Scale dependency of rarity, extinction risk and conservation priority. Conservation Biology 17(6): IUCN IUCN Red List categories. IUCN Species Survival Commission. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK. IUCN IUCN Red List categories and criteria: Version 3.1. IUCN Species Survival Commission. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK. IUCN Guidelines for application of IUCN Red List criteria at regional levels: Version 3.0. IUCN Species

19 Propozycja standaryzacji kryteriów regionalnej oceny 73 Survival Commission. IUCN, Gland, Switzerland and Cambridge, UK. IUCN Guidelines for using the IUCN Red List categories and criteria. Version 7.0 prepared by the Standards and Petitions Working Group of the IUCN SSC Biodiversity Assessments Sub-Committee in August 2008, < dostęp: IUCN IUCN Red List Categories and Criteria: Version 3.1. Second edition. Gland, Switzerland and Cambridge, UK. Jackowiak B., Celka Z., Chmiel J., Latowski K., Żukowski W Red list of vascular plants of Wielkopolska (Poland). Biodiversity: Research and Conservation 5 8: Jakubowska-Gabara J., Kucharski L Ginące i zagrożone gatunki flory naczyniowej zbiorowisk naturalnych i półnaturalnych Polski Środkowej. Fragm. Florist. Geobot. Polonica 6: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.) Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Polska Akademia Nauk, Instytut Botaniki im. W. Szafera, Instytut Ochrony Przyrody, Kraków. Kaźmierczakowa R., Zarzycki K., Mirek Z. (red.) Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Polska Akademia Nauk, Instytut Ochrony Przyrody, Kraków. Kącki Z., Szczęśniak E Avenula pratensis (L.) Dumort (Poaceae) in the Lower Silesia distribution, occurrence in plant communities, threats. W: L. Frey (red.), Problems of grass biology, s W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Kącki Z., Dajdok Z., Szczęśniak E Czerwona lista roślin naczyniowych Dolnego Śląska. W: Z. Kącki (red.), Zagrożone gatunki flory naczyniowej Dolnego Śląska, s Instytut Biologii Roślin Uniwersytet Wrocławski, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody pro Natura, Wrocław. Kącki Z., Dajdok Z., Szczęśniak E Proposed standardized criteria for regional evaluation of the level of threat to plant species, based on studies in Lower Silesia, Poland, s W: Z. Mirek, A. Nikel (eds), Rare, relict and endangered plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Kącki Z., Żukowski W Dichostylis micheliana (L.) Nees Dichostylis Michela. W: R. Kaźmierczakowa, K. Zarzycki, Z. Mirek (red.), Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe, s Polska Akademia Nauk, Instytut Ochrony Przyrody, Kraków. Keith D. A An evaluation and modification of World Conservation Union Red List criteria for classification of extinction risk in vascular plants. Conservation Biology 12(5): Keller V., Bollmann K From red list to species of conservation concern. Conservation Biology 18(6): Kucharczyk M., Wójciak J Ginące i zagrożone gatunki roślin naczyniowych Wyżyny Lubelskiej, Roztocza, Wołynia Zachodniego i Polesia Lubelskiego. Ochr. Przyr. 52: Markowski R., Buliński M Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Gdańskiego. Acta Botanica Cassubica, Monographiae 1: Miller R. M., Rodríguez J. P., Aniskowicz-Fowler T., Bambaradeniya C., Boles R., Eaton M. A., Gärdenfors U., Keller V., Molur S., Walker S., Pollock C National threatened species listing based on IUCN criteria and regional guidelines: current status and future perspectives. Conservation Biology 3: Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H Contemporary threat to the vascular flora of the Polish Carpathians (S. Poland). Veröffentlichungen des Geobotanischen Institutes der ETH, Stiftung Rübel, Zurich 107: Moilanen A., Wintle B. A., Elith J., Burgman M Uncertainty analysis for regional-scale reserve selection. Conservation Biology 20(6): Moser D., Gygax A., Bäumler B., Wyler N., Palese R Rote Liste der gefährdeten Farn- und Blütenpflanzen der Schweiz. Bundesamt für Umwelt, Wald und Landschaft, Bern; Zentrum des Datenverbundnetzes der Schweizer Flora, Chambésy; Conservatoire et Jardin botaniques de la Ville de Genève, Chambésy. BUWAL- Reihe Vollzug Umwelt. Nowak A., Spałek K. (red.) Czerwona księga roślin województwa opolskiego. Rośliny naczyniowe wymarłe, zagrożone i rzadkie. Opolskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Seria Wydawnicza Przyroda Opolska. Wydawnictwo Adan, Opole. Nowak A., Nowak S., Spałek K Red list of vascular plants of Opole province Nature Journal 41: Olaczek R. (red.) Czerwona księga roślin województwa łódzkiego. Zagrożone rośliny naczyniowe. Zagrożone zbiorowiska roślinne. Ogród Botaniczny w Łodzi, Uniwersytet Łódzki, Łódź. Regan H. M., Colyvan M., Burgman M. A A proposal for fuzzy IUCN categories and criteria. Biological Conservation 92: Schube T Die Verbreitung der Gefässpflanzen in Schlesien preussischen und österreichen Anteils. R. Nieschowsky, Breslau. Szeląg Z Wysokogórskie gatunki z rodzaju Hieracium w Sudetach. Przemiany i zagrożenia. W: Z. Kącki (red.), Zagrożone gatunki flory naczyniowej Dolnego Śląska, s Instytut Biologii Roślin Uniwersytet

20 74 Z. Kącki et al. Wrocławski, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody pro Natura, Wrocław. Szczęśniak E., Kącki Z Rare and endangered grasses of the Lower Silesia (SW Poland). W: L. Frey (red.), Biology of grasses, W. Szafer Institute of Botany Polish Academy of Sciences, Kraków, s Szczęśniak E., Szlachetka A Pillwort Pilularia globulifera L. in Lower Silesia biology and ecology. W: E. Szczęśniak, E. Gola (red.), Club-mosses, horsetails and ferns in Poland resources and protection, s Polish Botanical Society & Institute of Plant Biology, University of Wrocław, Wrocław. Šourek J Kvétena Krkonoš: Česky a polsky Krkonošsky narodni park. Academia, Praha. Zając A Atlas of distribution of vascular plants in Poland. Taxon 27(5 6): Zając M The limits of geobotanical units in cartographic investigations on vascular plant distribution. Phytocoenosis 3(N.S), Suppl. 2: Zając A., Zając M. (red.) Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych chronionych w Polsce. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Zając A., Zając M. (red.) Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Zając M., Zając A Czerwona lista roślin naczyniowych byłego województwa krakowskiego. Ochr. Przyr. 55: Zając M., Zając A Gromadne występowanie wybranych gatunków roślin naczyniowych jako podstawa podziału geobotanicznego w byłym województwie krakowskim. Fragm. Florist. Geobot. Polonica 6: Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.) Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN i Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Zarzycki K., Szeląg Z Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce. W: Z. Mirek, Z. Zarzycki, W. Wojewoda, Z. Szeląg (red.), Czerwona lista roślin i grzybów Polski, s Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków. Żukowski W Dichostylis micheliana (L.) Nees. Dichostylis Michela. W: R. Kaźmierczakowa, K. Zarzycki (red.), Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe, s Polska Akademia Nauk, Instytut Botaniki im. W. Szafera, Instytut Ochrony Przyrody, Kraków. Żukowski W., Jackowiak B. (red.) Ginące i zagrożone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Prace Zakładu Taksonomii Uniwersytetu A. Mickiewicza 3: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.