architektura pamięci międzykulturowe materiały edukacyjne na spotkania młodzieży

Transkrypt

1 Materiały edukacyjne powstały podczas polsko-niemieckiego seminarium Architektura w 2011 roku. Organizatorzy: Muzeum Powstania Warszawskiego we współpracy z Jugend bewegt Europa e.v.

2 Spis treści I. Wstęp Cezary Zięciak II. Pamięć zbiorowa, przestrzeń publiczna, władza. Przedmowa teoretyczna Sandra Grzeszek III. Materiały edukacyjne 1. Dwa kościoły, dwie historie znajdź różnice [miłosław, poznań] Izabela Pytel, Cezary Zięciak 2. Czego nie widać, tego nie było? Ćwiczenie spostrzegawczości [berlin, poznań, warszawa] Anna Stefaniak, Łukasz Posłuszny 1. Granice znaczenia materialne i symboliczne. Ćwiczenie w poszukiwaniu śladów dawnych granic [powiat wrzesiński wielkopolska] Olivia Kobiela, Cezary Zięciak 2. Muranów historia widoczna i niewidoczna. Ćwiczenie w odkrywaniu ukrytej historii [warszawa] Barbara Rokicińska, Anna Stefaniak, Anna Wójcik 3. Nowi właściciele, nowa historia domu? Ćwiczenie w kojarzeniu zależności historycznych [powiat wrzesiński wielkopolska] Patricia Krolik, Anna Stefaniak, Agnieszka Szczepańska 4. Pamięć miasta podzielonego i zjednoczonego. Ćwiczenie w odnajdywaniu pozostałości podziału [berlin] Izabela Pytel, Cezary Zięciak Cz. 1 Przekraczanie granic Cz. 2 Władza zaszyfrowana w architekturze Cz. 3 Ukryta treść pomników 3. Jak zobaczyć władzę w architekturze? Ćwiczenie terenowe [poznań] Olivia Kobiela 4. Kłopotliwe dziedzictwo minionych czasów. Ćwiczenie aranżacyjne [warszawa] Cezary Zięciak 1. W pomniku siła. Ćwiczenie w rozpoznawaniu społecznego oddziaływania sztuki [poznań, warszawa] Alexandra Janetzko, Isabell Merkle, Natalia Skoczylas 2. Pozdrawiamy z Alej Jerozolimskich. Ćwiczenie terenowe [warszawa] Maria Albers, Łukasz Posłuszny IV. Stopka redakcyjna

3 Wstęp Drogie Koleżanki i Koledzy! Chcielibyśmy zachęcić was do zastanowienia się nad wzajemnymi związkami architektury i. Jesteśmy grupą młodych ludzi z Niemiec oraz Polski, i podczas wspólnych spotkań przygotowaliśmy dla was zestaw zadań, które pomogą wam w nowym świetle zobaczyć naszą wspólną historię. Wierzymy, że da się ją opowiedzieć inaczej, niż w szkolnych podręcznikach. Jeśli dobrze rozejrzycie się po waszym codziennym otoczeniu, okaże się, że wiele w nim rozmaitych śladów przeszłości, które czekają na odkrycie i gotowe są zdradzić wam wiele dawnych tajemnic. Ćwiczenia, które trzymacie w rękach, podpowiedzą, w jaki sposób szukać takich znaków i jak rozpoznawać w nich fragmenty pasjonującej opowieści. Odwiedziliśmy razem trzy ważne miejsca: Wielkopolskę (Poznań i okolice), Warszawę i Berlin. Pierwsze z nich, kraina geograficzna położona dziś w północno-zachodniej Polsce, kilkakrotnie zmieniała przynależność państwową, a zmiany te zostawiły ślady zarówno w przestrzeni tamtejszych miejscowości, jak i w mentalności ich mieszkańców. Berlin i Warszawa, stolice naszych sąsiadujących krajów, są miastami, na których piętno odcisnęły burzliwe zdarzenia historyczne, przekształcając przy tym ich charakter, wygląd i funkcjonowanie. Mamy nadzieję, że skupienie uwagi na tym, w jaki sposób historia nadawała tym miastom coraz to nowe oblicze, a także na zagadnieniach, wynikających z krzyżowania się wpływów różnych państw na jednym obszarze, pozwoli wam lepiej poznać również wasze własne okolice. Hasło, które będzie wyznaczać cel waszych poszukiwań, brzmi:. Co to znaczy? Otóż postaramy się pokazać, że cała infrastruktura miejsc, w których żyjecie, opowiada wam o swojej przeszłości trzeba tylko nauczyć się języka, w którym do was mówi. Budowle, układy ulic, pomniki wszystkie te obiekty i przestrzenie mają swoją historię, z biegiem czasu coraz bogatszą i wyrażającą się na inne sposoby. Historię, którą da się zobaczyć, wyczytać z licznych warstw, w jakich się utrwaliła. Nie zawsze są one łatwe do zauważenia, ale mamy zamiar przekonać was, że warto uwrażliwić się na ich obecność. Zgodzicie się na pewno, że z reguły bywa bardziej odporna na przemijanie niż człowiek: o jej trwanie troszczą się kolejne pokolenia ludzi. W dziełach architektury trwa więc pamięć całych pokoleń, a kto nie jest ciekawy życia swoich przodków? Oczywiście wiele miejsc powstaje z zamiarem upamiętnienia konkretnych zdarzeń. Niekiedy dzieje się tak ze społecznej potrzeby, częściej jednak różne instytucje na przykład muzea historyczne proponują pewien rodzaj rozplanowanej opowieści o przeszłości. Ukształtowanie ekspozycji, dobór eksponatów, opracowanie pomocniczych opisów to wszystko celowe zabiegi, które każą nam widzieć historię w taki, a nie inny sposób. Także sposoby opowiadania historii przypominają budowle. Wyobraźcie sobie, że opowieści o przeszłości zbudowane są podobnie, jak obiekty architektoniczne: pewne wydarzenia stanowią fundamenty (wtedy uważamy je za najważniejsze), inne natomiast zamknięte są w swoich pokojach (ponieważ dotyczą poszczególnych grup, ludzi, okresów); na szczęście gmach ma także okna, przez które da się podglądać, jak inni postrzegają minione dzieje. Postarajcie się zapamiętać tę metaforę. Możliwe, że jest ona natarczywie obrazowa, ale pozwala dosyć sprawnie uporządkować nasze wyobrażenia i przekonania na temat historii. Ruszajcie więc w teren, wyostrzając zmysły na detale, które chętnie opowiedzą wam swoją historię. Zabierzcie ze sobą podręczny zestaw narzędzi, które ułatwią wam rozmowę. Niech znajdą się w nim szkła powiększające pytań, przez które spróbujecie spojrzeć na architekturę. Czy miejsca, do których się udajecie, są autentyczne, czy też specjalnie zaprojektowane w celu utrwalenia przeszłości? Czy jasno komunikują wam, co macie sądzić o historii, czy może zachęcają do rozmowy, dialogu, wymiany doświadczeń i wiedzy? Czy od początku swojego istnienia wyglądały w ten sam sposób, czy może zostały gruntownie zmienione? Czy w dalszym ciągu służą tym samym celom, dla których były przeznaczone w chwili budowy? Czy kontakt z danym miejscem wywołuje w was emocje, a jeśli tak jakie? Czy różnice w ukształtowaniu przestrzeni materialnej i podziały między ludźmi, które obserwujecie wokół siebie, są związane z historycznymi okolicznościami? Czy ludzie starają się w jakiś sposób utrwalić pamięć o przeszłości w przestrzeni publicznej, czy przeciwnie, zaniedbują historię swego otoczenia? Ćwiczenia, które wam proponujemy, uczą nie tylko patrzenia na najbliższy wymiar historii, czyli na to, jak przeszłość odzwierciedla się w waszym środowisku życia lub jak to środowisko próbuje zatrzymać przeszłość. Przede wszystkim uczą was otwartości, dialogu i zrozumienia. Nie wahajcie się podjąć wyzwania przygody. Życzymy wam w tym wiele powodzenia! Cezary Zięciak. Muzeum Powstania Warszawskiego

4 Pamięć zbiorowa, przestrzeń publiczna, władza Przedmowa teoretyczna Żyjemy w świecie tworzonym i kształtowanym przez człowieka. Wynikiem jego działań są transformacje przyrody, przestrzeni i budownictwa. Powstałe kiedyś dzieła ludzkiej ręki nieustannie wpływają na nas i na nasze dalsze działania (Seidl 2009). Z ludzkiej inicjatywy środowisko ulega ciągłym przemianom. Efekty tych przemian będziemy nazywać architekturą, używając tego terminu w szerokim znaczeniu, bez zawężania go do kwestii projektowania i wznoszenia obiektów. Podobnie jak wskutek ludzkich działań rodzi się, tak również kształtuje się pamięć formowana, modelowana, utrwalana z wykorzystaniem rozmaitych środków. Architektura odgrywa istotną rolę w kształtowaniu, ponieważ organizacja przestrzeni publicznej wpływa na zbiorowe postrzeganie historii, przejawiającej się pod postacią pomników, muzeów, miejsc, świątyń itd. W jaki sposób oddziałuje na postrzeganie przez nas przeszłości? Niemiecki egiptolog, religioznawca i kulturoznawca Jan Assman oraz niemiecka anglistka i literaturoznawczyni Aleida Assman opracowali uznaną teorię kulturowej, niezwykle pomocną w poszukiwaniu odpowiedzi na tak sformułowane pytanie. Grupom społecznym i społeczeństwom powiadają Assmanowie zależy na tym, aby zachować lub zakorzenić w określone aspekty przeszłości. Tak samo jak zapamiętujący indywidualną przeszłość pojedynczy człowiek, stosują one strategie uzdalniające je do wykonania wspólnotowej czynności zapamiętywania (właściwą danej grupie sumę takich strategii nazywa się kulturą ). Zbiorowe wyobrażenia o przeszłości przekazywane są ustnie w formie komunikacyjnej ta jednak rzadko trwa dłużej niż przez trzy pokolenia albo też zapisywane lub kodowane w literaturze, sztuce czy architekturze i w ten sposób przechowywane dla przyszłych pokoleń przez odpowiednie media kulturowej. Pamięć kształtowana poprzez powtarzanie i powracanie do tekstów, rytuałów lub obrazów zdolna jest do przetrwania przez dziesiątki, setki, a nawet tysiące lat i zdaniem Jana Assmana (1992) nie odnosi się do przeszłości indywidualnych jednostek, lecz ludzkich wspólnot. Architektura uczestniczy więc w tworzeniu kulturowej. Wnioskować można z tego, że o tym, jaka będzie nasza zbiorowa pamięć o przeszłości w znacznym stopniu decydują ci, którzy odpowiedzialni są za kształtowanie przestrzeni publicznej. Fabian Voegeli (2003) zauważa, że kreowanie przestrzeni publicznej wiąże się nie tylko z odpowiedzialnością, ale także z władzą. Istotnie, poprzez odpowiednie formowanie przestrzeni publicznej można skupiać uwagę, tworzyć wrażenia, kierować ruchem, ograniczać wolną przestrzeń lub czynić jedne rzeczy bardziej, a inne mniej widocznymi, konstruując tym samym określone wizje rzeczywistości. Nie tylko fakt, że wznosi się jakiś budynek, lecz także sposób, w jaki lub gdzie się go buduje, wpływa na percepcję, a tym samym na treści, z jakimi się tę budowlę łączy (Seidl 2009). Czy pomnik zostanie ustawiony na głównym placu w centrum miasta, czy zostanie zrealizowany w formie potężnej instalacji, czy też małej tablicy upamiętniającej na peryferiach? są to kwestie, które współdecydują o tym, jak odbiorca oceni rangę wydarzenia, przez ów monument przywoływanego. Bywa więc tak, że choć to jako środek przekazu

5 formuje naszą pamięć, tak naprawdę za jej pośrednictwem czynią to społeczne grupy interesów: partie, rządy, wspólnoty religijne i w coraz większym stopniu także instytucje świata gospodarki. Poprzez ich wpływ dokonuje się wybór tego, co możemy pamiętać, lecz także tego, o czym pamiętamy jedynie szczątkowo lub wcale. Trzeba się zastanowić, czy wobec tego bezstronne przedstawianie wybranych aspektów przeszłości społeczeństwa, do którego dąży naukowa historia, jest w ogóle możliwe, czy też zawsze mamy do czynienia z takimi formami, które uległy słabszej lub silniejszej manipulacji władzy, zainteresowanej przedstawieniem określonej wizji historii? Upamiętnianie przeszłości wynika zwykle z najróżnorodniejszych intencji i odmiennych stanowisk wobec do danego wydarzenia. Wydaje się zatem, że pamięć obiektywna - gdy chodzi o wartości, ideologie albo oceny - stanowi wyjątkowo trudny do osiągnięcia cel historiografii. Podczas naszych podróży przez Polskę i Niemcy spotkaliśmy się z wieloma odmiennymi formami. Zauważyliśmy, że pewne aspekty polskiej i / lub niemieckiej przeszłości zostały przyporządkowane na stałe konkretnym formom upamiętniania, zajmując tym samym eksponowaną pozycję w architekturze obu państw. Uświadomiliśmy sobie także istnienie sytuacji odwrotnych, kiedy w miejscach niektórych wydarzeń historycznych nie odnaleźliśmy stosownych upamiętnień. Aby podzielić się z wami wrażeniami oraz zachęcić do dalszej refleksji, przygotowaliśmy ten zbiór materiałów edukacyjnych, katalogujący najważniejsze, najciekawsze, najbardziej intrygujące spośród napotkanych przez nas powiązań architektury i. W pierwszej grupie tematów proponujemy wam namysł nad problemem przekraczania granic: zarówno w sensie pokonywania istniejących w przestrzeni barier, jak i znoszenia utrwalonych w historii uprzedzeń i podziałów. W drugiej zachęcamy do koncentracji uwagi na przejawach władzy w architekturze. W trzeciej części staramy się zainspirować was do głębszego spojrzenia na rzeźby i pomniki, aby możliwe stało się odkrycie ich, niewidocznych na pierwszy rzut oka, treści. Nie było naszą intencją formułowanie prostych i jednoznacznych odpowiedzi na pytania, do zadania których zmusza studiowanie architektury jako medium kulturowej. Będziemy usatysfakcjonowani, jeśli zechcecie podjąć zasugerowane przez nas tropy i dzięki temu uda się wam rozpoznać w architekturze ślady historii. Postaramy się uwrażliwić was na sposób, w jaki mówi o przeszłości, pomóc zidentyfikować autorów poszczególnych narracji upamiętniających oraz nauczyć się rozpoznawać przemilczenia i pominięcia. Być może, jeśli zdecydujecie się wziąć udział w naszej wspólnej lekcji, znajdziecie własną odpowiedź na pytanie: czy próba napisania wspólnej historiografii z obiektywnego punktu widzenia ma sens, czy też może bardziej wartościowy okazuje się dialog różnych perspektyw? Bibliografia: 1. Assman 1992: Jan Assman, Das kulturelle Gedächtnis. Schrift, Erinnerung und politische Identität in frühen Hochkulturen, C. H. Beck, München Seidl 2009: Ernst Seidl, Politischer Raumtypus Einführung in eine vernachlässigte Kategorie [in:] Kunst und Politik. Jahrbuch der Guernica-Gesellschaft, Karlsruhe Voegeli 2003: Fabian Voegeli, Architektur als Mittel zur Machtausübung. Eine Untersuchung anhand dreier Beispiele in Zürich, HKG, Zürich Sandra Grzeszek

6 Granice znaczenia materialne i symboliczne Ćwiczenie w poszukiwaniu śladów dawnych granic arkusz pytań wiek: 16+ liczba osób: praca w grupach 4-6 os. miejsce: powiat wrzesiński (Wielkopolska) czas: 45 min. 1. Zdjęcia nr 1-3 przedstawiają miejsce położone niedaleko miejscowości Pyzdry w Wielkopolsce (dokładnie we wsi Cieśle Małe). Podczas rozbiorów Polski stykały się tu granice zaboru pruskiego i zależnego od Rosji Królestwa Kongresowego. Posługując się załączonymi mapkami nr 1-2 oraz własną wiedzą i doświadczeniem, spróbujcie wskazać długotrwałe, do dziś widoczne na osi wschód-zachód, konsekwencje dawnego podziału ziem polskich między państwa zaborcze. W jaki sposób miejsce na fotografii symbolicznie je uwidocznia? Fot Czy znacie w swojej okolicy lub w waszym państwie miejsce, przez które przebiegała nieistniejąca już dziś granica? Czy zachowały się materialne ślady jej przebiegu? Czy żywa jest pamięć o niej? 3. Zastanówcie się, na ile granica jest zjawiskiem geograficznym, materialnym, widocznym w przestrzeni, a na ile wiąże się z odmiennymi sposobami myślenia i różnicami w mentalności. 4. Przyjrzyjcie się stylom życia osób w waszym otoczeniu (rodziny, znajomych, sąsiadów itp.). Jakie podobieństwa, a jakie różnice dostrzegacie? Zgromadźcie przykłady pięciu stylów życia i zastanówcie się, skąd bierze się ich zróżnicowanie. Dzięki czemu możliwa jest udana koegzystencja w zróżnicowanym społeczeństwie? Mapa Stwórzcie giełdę pomysłów, które mogłyby służyć dialogowi między zróżnicowanymi kulturowo obszarami. Opracowanie: Olivia Kobiela, Cezary Zięciak

7 Granice znaczenia materialne i symboliczne Ćwiczenie w poszukiwaniu śladów dawnych granic Fot. 1 Na styku dawnej granicy zaboru pruskiego i rosyjskiego. Fot. 2 Na styku dawnej granicy zaboru pruskiego i rosyjskiego.

8 Granice znaczenia materialne i symboliczne Ćwiczenie w poszukiwaniu śladów dawnych granic Fot. 3 Na styku dawnej granicy zaboru pruskiego i rosyjskiego.

9 Granice znaczenia materialne i symboliczne Ćwiczenie w poszukiwaniu śladów dawnych granic Mapa 1 Mapa uprzemysłowienia Ziem Polskich w początkach XX wieku. Terytorium Polski przedstawione w granicach z okresu międzywojennego.

10 Granice znaczenia materialne i symboliczne Ćwiczenie w poszukiwaniu śladów dawnych granic Mapa 2 Mapa sieci kolejowych w Polsce w połowie XX wieku. Terytorium Polski przedstawione w obecnych granicach.

11 Granice znaczenia materialne i symboliczne Ćwiczenie w poszukiwaniu śladów dawnych granic wyjaśnienia i wskazówki dydaktyczne Różnice między Polską wschodnią i zachodnią widać do dziś przede wszystkim na przykładzie rozwoju gospodarczego i infrastrukturalnego: ziemie zachodnie są bardziej uprzemysłowione, gęstsza jest sieć dróg i w szczególności połączeń kolejowych, natomiast wschodnie tereny Polski uważa się za region tradycyjnie rolniczy. Czasem można się spotkać z obiegowym przekonaniem, że Polska zachodnia jest bogatsza i rozwija się szybciej od Polski wschodniej. Sprawia to, że wśród mieszkańców Polski zachodniej istnieje wiele stereotypowych przekonań na temat Polaków z Polski wschodniej i na odwrót. Miejsce styku dawnych granic w Cieślach Małych symbolicznie ukazuje i utrwala te różnice. Po stronie dawnych Prus Zachodnich zachowała się droga wyłożona granitową kostką, po stronie zależnej w przeszłości od Rosji droga ma nawierzchnię gruntową. Sugeruje to, iż poziom życia i rozwoju cywilizacyjnego był wyższy w Prusach. Ponadto, warto wiedzieć, że choć w skali podzielonego kiedyś między dwa państwa zaborcze regionu Wielkopolski różnice cywilizacyjne na ogół już się zatarły, zdarza się, że mieszkańcy w dalszym ciągu powtarzają stereotypowe sądy na temat sąsiadów zza nieistniejącej już granicy. Używają na przykład zwyczajowych nazw dla wzajemnego określenia mieszkańców sąsiedzkich terenów: o zamieszkujących teren dawnych Prus, obywatele dawnego Królestwa Kongresowego mówią Bażanty, odwołując się tym samym do stereotypu wyższego poziomu życia po stronie zachodniej, symbolizowanego przez ptaka, którego mięso używane było do przygotowywania wykwintnych posiłków; dawni mieszkańcy Prus nazywają zaś sąsiadów Łańcuchami, w czym kryje się aluzja do surowej polityki i licznych ograniczeń wolności w dawnym Królestwie Kongresowym. Miejsc, które wielokrotnie zmieniały swoją przynależność terytorialną, nie brakuje ani w Polsce, ani w Niemczech. Na ogół nie zachowały się bezpośrednie ślady przebiegu dawnych granic, ale o ich istnieniu świadczyć mogą różnice np. w architekturze Pyt. 1 Różnice między Polską wschodnią a zachodnią Pyt. 1 Symboliczne znaczenie dawnej granicy w Cieślach Małych. Pyt. 2 Miejsca przebiegu dawnych granic w Polsce i Niemczech Pyt. 3 Materialne i symboliczne znaczenia granic i zagospodarowaniu przestrzennym, widoczne po obu stronach dawnej granicy, a także odmienność zachowań i obyczajów tamtejszych mieszkańców. Zdarza się, że silnie akcentują oni swoją odrębność w stosunku do sąsiadów, zamieszkujących pobliskie, lecz niegdyś należące do innego państwa, tereny. W Niemczech do takich miejsc zalicza się np. Dolna Saksonia, na terenie której położone były niezależne dawniej księstwa niemieckie: Hanower, Brunszwik i Oldenburg, a także Bawaria, do której włączona została odrębna kiedyś Frankonia. W Polsce podobna sytuacja występuje np. na Śląsku Cieszyńskim (spory o przynależność tego terenu toczyły się między Polską a Czechami) oraz na terenach tzw. Trójstyku na Pojezierzu Suwalskim (gdzie kolejno graniczyły z sobą Polska, Wielkie Księstwo Litewskie i Zakon Krzyżacki, następnie Prusy Wschodnie i Rosja, a obecnie Polska, Litwa i rosyjski Obwód Kaliningradzki). Takim miejscem jest również Trójkąt Trzech Cesarzy, gdzie w latach zbieg Białej Przemszy i Czarnej Przemszy, płynących dalej jako jedna rzeka Przemsza, wyznaczał styk granic zaboru austro-węgierskiego, pruskiego i rosyjskiego. Obecnie w tym samym miejscu łączą się granice miast: Jaworzna, Mysłowic i Sosnowca, a także krain geograficznych: Małopolski, Śląska i Zagłębia. Dawna odrębna przynależność państwowa sprzyja utrwalaniu wzajemnych stereotypów na temat sąsiednich regionów oraz mobilizuje społeczności do podtrzymywania kulturowych różnic: Ślązacy nazywają np. obraźliwie mieszkańców Zagłębia Gorolami, ci zaś Ślązaków Hanysami. Na Śląsku istnieje specyficzny dialekt, w którym wiele słów zapożyczonych zostało z języka niemieckiego, natomiast w Zagłębiu mówi się typową polszczyzną. Między materialnym i symbolicznym wymiarem granicy istnieje złożona relacja. Wprawdzie historyczne wyznaczanie granic w przestrzeni odbywa się często dla potwierdzenia różnic społecznych, kulturowych i politycznych dzielących ludność danego terenu, jednak. Muzeum Powstania Warszawskiego

12 Granice znaczenia materialne i symboliczne Ćwiczenie w poszukiwaniu śladów dawnych granic późniejsze zmiany, następujące w rezultacie różnych okoliczności historycznych, nie wywołują zwykle przekształcenia mentalności mieszkańców. Granice materialne uwewnętrzniane są przez członków społeczeństwa, przenoszą się do sfery niematerialnej, a ich mentalna obecność wydaje się trwalsza od materialnej. Wielu ludzi traktuje określanie własnej tożsamości w opozycji do innych grup kulturowych (potrzebę odróżniania się), jako nieodzowny element procesu kształtowania się identyfikacji zbiorowej. W wielokulturowych społeczeństwach współczesności na podziały terytorialne czy też regionalne nakładają się różnice kulturowe związane z czynnikami etnicznymi, religijnymi itp. Style życia i praktyki życiowe ludzi pozostają na ogół w ścisłym związku z ich tożsamością zbiorową. W dzisiejszym społeczeństwie spotykają się style życia związane zarówno z historycznymi lokalnymi tożsamościami, jak i właściwe dla bardzo wielu odrębnych kultur czy miejsc pochodzenia obywateli państw wielokulturowych. Uświadomienie sobie tej różnorodności społecznej jest konieczne, aby nie ulegać pokusie czy to zbyt konsekwentnej integracji społeczności, czy przeciwnie pielęgnowania różnic, powodującego zamykanie się poszczególnych grup na siebie nawzajem. Budowanie społeczeństwa obywatelskiego zakłada dążenie do współpracy zróżnicowanych grup ludzi i nastawione jest zarówno na Pyt. 4 Różnice w stylach życia członków różnych grup społecznych i etnicznych Pyt. 5 Inicjatywy służące dialogowi wzbudzenie dystansu do historycznie czy kulturowo wytworzonych antagonizmów pomiędzy poszczególnymi grupami (uświadomienie, w jak znaczącym stopniu podziały bywają skonstruowane), jak i na zachowanie poczucia wartościowości regionalnych i etnicznych tożsamości oraz tradycji, kształtujących te tożsamości. Dzięki temu możliwy jest dialog zróżnicowanych grup i wzajemne czerpanie z kulturowego bogactwa ich odrębności. Wśród wielu ciekawych inicjatyw, służących naprawianiu kulturowych podziałów, szczególną uwagę warto poświęcić działalności fundacji i instytucji, zajmujących się stymulowaniem i moderowaniem dialogu, wymianą informacji oraz wzajemną promocją poszczególnych kultur między członkami społeczności, podzielonych na skutek przemieszczania się granic. W Polsce za przykład mogą posłużyć Wspólnota Kulturowa Borussia z Olsztyna i Ośrodek Pogranicze sztuk, kultur, narodów z Sejn, w Niemczech natomiast Das Soziokulturelle Zentrum Turmvilla w Bad Muskau (w Parku Mużakowskim) oraz Institut für angewandte Geschichte we Frankfurcie nad Odrą. Godna zainteresowania jest także idea transgraniczności, a więc poszukiwania wspólnych elementów kulturowych i regionalnych dla grup etnicznych i społecznych o zbliżonej obyczajowości i historii, lecz oddzielonych od siebie granicami państwowymi, barierami języków narodowych, etc. Opracowanie: Olivia Kobiela, Cezary Zięciak. Muzeum Powstania Warszawskiego

13 Muranów historia widoczna i niewidoczna Ćwiczenie w odkrywaniu ukrytej historii arkusz pytań wiek: 16+ liczba osób: min. 2 miejsce: Warszawa czas: 45 min. Jeśli macie możliwość, przespacerujcie się po warszawskim Muranowie (przeznaczcie na to 15 minut). Jeśli nie, przyjrzyjcie się fotografiom nr 1-4 przedstawiającym współczesne osiedle. Fot Spróbujcie krótko opisać Muranów. Jakie są charakterystyczne cechy tego miejsca? Czy na ich podstawie potraficie wskazać, kiedy powstało osiedle? Jak myślicie, kim są jego obecni mieszkańcy? Czy jest to dziś ważna część miasta? Uzasadnijcie swoją odpowiedź. 2. Czy zauważyliście coś szczególnego w ukształtowaniu terenu tego miejsca? 3. Dowiedzcie się, jak wyglądało osiedle przed II wojną światową, kto je zamieszkiwał i jaki los spotkał jego mieszkańców oraz znajdującą się tam zabudowę. Wykorzystując wiedzę i wyobraźnię, zastanówcie się, jaki typ architektury dominował na ówczesnym Muranowie oraz czym wygląd osiedla (np. układ ulic) różnił się od obecnego. 4. Przyjrzyjcie się fotografii historycznej z 1945 roku (zdj. nr 5). Oceńcie na jej podstawie, z jakimi trudnościami musieli uporać się budowniczowie nowego Muranowa? Jak sądzicie, czy wpłynęły one na sposób budowy osiedla? Fot Jak myślicie, dlaczego współczesne osiedle ma tak jednolity charakter? 6. Czy współczesny Muranów w jakikolwiek sposób łączy się z dawnym? Czy można odnaleźć na jego terenie ślady dawnego funkcjonowania, upamiętnienia jego dawnych mieszkańców? Przedyskutujcie, czy waszym zdaniem współczesne osiedle powinno mniej, czy bardziej nawiązywać do swojej historii. A może słyszeliście kiedyś o przedsięwzięciach lub akcjach, służących przywracaniu o dawnym Muranowie? Opracowanie: Barbara Rokicińska, Anna Stefaniak, Anna Wójcik

14 Muranów historia widoczna i niewidoczna Ćwiczenie w odkrywaniu ukrytej historii Fot. 1 Galeriowiec Fot. 2 Klatkowiec

15 Muranów historia widoczna i niewidoczna Ćwiczenie w odkrywaniu ukrytej historii Fot. 3 Punktowiec Fot. 4 Schody przy ulicy Dzielnej

16 Muranów historia widoczna i niewidoczna Ćwiczenie w odkrywaniu ukrytej historii Fot. 5 Fotografia historyczna z 1945 r.: kościół Św. Augustyna

17 Muranów historia widoczna i niewidoczna Ćwiczenie w odkrywaniu ukrytej historii wyjaśnienia i wskazówki dydaktyczne Muranów po 1945 roku Muranów jest dzielnicą Warszawy, śródmiejskim zielonym osiedlem mieszkalnym, zbudowanym w jednolitym stylu. Dominuje tu socrealistyczna z lat pięćdziesiątych (Muranów Południowy był wznoszony od 1949 roku). W zabudowie przeważają charakterystyczne budynki, tzw. galeriowce (zdjęcie nr 1), odznaczające się brakiem wewnętrznych korytarzy, zastąpionych tu długimi balkonami-galeriami, z których wchodzi się bezpośrednio do mieszkań; klatkowce (zdjęcie nr 2), czyli typowe budynki z klatkami schodowymi oraz wewnętrznymi korytarzami, z których przechodzi się do pomieszczeń mieszkalnych, a także punktowce (zdjęcie nr 3), to jest domy o tylko jednym, centralnie położonym pionie komunikacyjnym (klatce schodowej). Liczne wzniesienia tarasowe, na które prowadzą schody, urozmaicają plastykę terenu. W dzisiejszej Warszawie to osiedle wyróżnia się centralnym położeniem, doskonałym skomunikowaniem, rozwiniętą infrastrukturą (sklepy, szkoły, przedszkola, itp.). Mieszkańcy oceniają je jako spokojne i bezpieczne. Ukształtowanie terenu osiedla jest charakterystyczne i niespotykane w innych częściach stolicy (por. zdjęcie nr 4). Obecność pagórków i różnice poziomu dochodzące do 3 metrów wynikają z faktu, iż osiedle zostało zbudowane z wykorzystaniem gruzu po poprzedniej, zniszczonej w czasie wojny dzielnicy (por. zdjęcie nr 5). Wiele budynków wzniesiono na specjalnie usypanych tzw. tarasach gruzowych. Dzięki uzyskanemu w ten sposób pofałdowaniu terenu możliwe stało się oddzielenie ruchu kołowego od pieszego oraz urozmaicenie krajobrazu osiedla bogatą zielenią miejską. O budowie Nowego Muranowa na gruzach zniszczonej wcześniejszej dzielnicy zdecydowano ze względów oszczędnościowych. Uznano, że wywiezienie ogromnej ilości gruzu jest zbyt kosztowne, a może zostać on wykorzystany jako materiał budowlany budynki wznoszono zatem z tzw. gruzobetonu. Jednolity charakter architektury osiedla jest efektem powojennego planowania przestrzennego i nawiązuje do rozwiązań kompleksowych założeń architektonicznych, właściwych dla stylu modernistycznego. Pyt. 1 Cechy obecnego osiedla i okres jego budowy Pyt. 2 Ukształtowanie terenu osiedla Pyt. 3 Przedwojenny Muranów jako dzielnica Żydowska Pyt. 4 Specyficzne warunki budowy nowego osiedla Pyt. 5 Jednorodność stylistyczna architektury osiedla Modernizm, dominujący styl architektoniczny XX wieku, zapoczątkowany został w latach dwudziestych przez Le Corbusiera. Do jego podstawowych postulatów zaliczało się: kompleksowe projektowanie miast, które miało na celu uczytelnienie przestrzeni miejskiej, ułatwienia orientacji w mieście i jego odbioru wizualnego, a także rozdzielenie funkcji: mieszkalnej, rekreacyjnej oraz przeznaczonej do pracy. Przestrzenie te miały być połączone sprawną komunikacją. Po II wojnie światowej ogromna, opróżniona przestrzeń w centrum miasta dała nowej władzy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej możliwość dzięki zaadaptowaniu rozwiązań modernistycznych stworzenia wzorcowej dzielnicy socjalistycznej, wprowadzenia robotników do śródmieścia. Osiedle, w większości zaprojektowane przez architekta Bohdana Lacherta, składa się z tzw. jednostek sąsiedzkich, czyli samodzielnych części złożonych z bloków mieszkalnych, szkół, przedszkoli, sklepów i punktów usługowych (Lasiewicz-Sych 2003; Wójcik i in. 2010). Mimo iż organizacja przestrzeni jest modernistyczna, budynki zostały jednak w większości wzbogacone dekoracjami w stylu socrealistycznym. Muranów przed II wojną światową Nazwa Muranowa wywodzi się od nazwy pałacu zbudowanego w drugiej połowie XVII w. Począwszy od dekretu Zygmunta Starego z roku 1527, zakazującego Żydom osiedlanie się na terenie Warszawy, obszar ten stał się miejscem osadnictwa ludności żydowskiej. Do wielkiego skoncentrowania warszawskich Żydów na Muranowie przyczynił się także dekret Fryderyka Augusta z 1809 roku, na mocy którego król wyznaczył precyzyjnie tereny miejskie, na których nie wolno się było osiedlać ludności żydowskiej. Muranów nie znalazł się na tej liście, a na jego obszarze znajdowało się wciąż wiele wolnych parcel. Spowodowało to rozwój prywatnego budownictwa czynszowego, w efekcie czego powstała gęsto zaludniona i zabudowana, zamieszkała przez ludność o bardzo różnej pozycji ekonomicznej (od nędzarzy po bogatych kupców; Bartelski 1999, str. 8-9), żydowska dzielnica. Muzeum Powstania Warszawskiego

18 Muranów historia widoczna i niewidoczna Ćwiczenie w odkrywaniu ukrytej historii o nieregularnej siatce ulic. Według spisu powszechnego z 1931 roku w Warszawie mieszkało osób, określających się jako Żydzi (Bartelski 1999, str. 7; Stacja Muranów). Wybuch II wojny światowej, klęska prób obrony kraju i początek okupacji hitlerowskiej spowodowały gwałtowne pogorszenie sytuacji żydowskich mieszkańców Muranowa. 12 października 1940 roku władze niemieckie zarządziły utworzenie na terenie dzielnicy getta. Jego obszar obejmował około 2,4% miasta, ale miał skupić blisko 30% jego ludności. W marcu 1941 roku w getcie mieszkało już ludzi. Warunki życia były fatalne: panowała wszechobecna bieda, głód, choroby, bardzo wysoka śmiertelność. Ludność doznawała prześladowań ze strony hitlerowskich okupantów. 22 lipca 1942 roku rozpoczęła się akcja wysiedlania getta trwająca do 12 września. Według różnych szacunków w ramach akcji wywieziono i zamordowano w Treblince od do Żydów. Kolejnych kilka tysięcy Żydów zostało wywiezionych na początku 1943 roku, zaś na kwiecień tego roku zaplanowano ostateczną likwidację getta. W celu jej dokonania 19 kwietnia nad ranem do getta wkroczyły oddziały SS i policji. W getcie wybuchło wówczas przygotowywane przez Żydowską Organizację Bojową (ŻOB) powstanie. Mieszkańcy, mimo ogromnej liczebnej i zbrojnej przewagi Niemców, stawiali nadzwyczaj zaciekły opór. Dzielnica żydowska była jednak metodycznie niszczona przez oddziały niemieckie. 16 maja generał Jürgen Stroop ogłosił stłumienie powstania. Tego dnia wysadzono Wielką Synagogę na Tłomackiem. Nieliczni pozostali przy życiu mieszkańcy zostali wymordowani, a dzielnica zrównana z ziemią (Bartelski 1999). Pyt. 3 Wojenne losy dzielnicy i jej ludności Oprócz funkcji mieszkalnej osiedle miało bowiem w założeniu spełniać także rolę upamiętniającą, przypominając o tragicznych losach warszawskiej dzielnicy żydowskiej poprzez uwidocznienie materiału, z którego została ona na nowo wzniesiona: gruzów po getcie (Chomątowska 2009). Nieprzypadkowo Muranów został wybrany jako lokalizacja Muzeum Historii Żydów Polskich wznoszonego według projektu Rainera Mahlamäki. Sporadycznie osiedle jest też terenem przedsięwzięć upamiętniających jego dawnych mieszkańców, np. organizowanej przez Rafała Betlejewskiego akcji Tęsknię za Tobą, Żydzie (17 kwietnia 2010 roku artysta namalował mural tej treści w miejscu śmierci Mordechaja Anielewicza, przywódcy powstania w getcie). Opracowanie: Barbara Rokicińska, Anna Stefaniak, Anna Wójcik Pamięć o przedwojennym Muranowie Nowe osiedle zerwało całkowicie z przedwojenną tradycją miejsca. W znacznej mierze zmieniono układ urbanistyczny, zbudowano nowe, utrzymane w duchu modernistycznym ulice i bloki. Wytyczono szerokie arterie (ulice Nowotki i Marchlewskiego, obecnie generała Andersa i Jana Pawła II), całkowicie różne od uliczek przedwojennego Muranowa. Osiedle całkowicie zmieniło swoje oblicze. Należy zaznaczyć, że zniszczeniu uległa nie tylko cała przedwojenna dzielnica, ale przede wszystkim wymordowani zostali przez hitlerowców niemalże wszyscy jej mieszkańcy. Mimo że tragedia została upamiętniona w przestrzeni osiedla m.in. poprzez budowę pomnika Bohaterów Getta, zaprojektowanego przez Natana Rapaporta i odsłoniętego w 1948 roku w faktycznej tkance miasta z dawnego Muranowa nie zachowało się praktycznie nic. Warto zaznaczyć, że podczas budowy osiedla z gruzów odstąpiono od pierwotnej koncepcji, zgodnie z którą budynki miały pozostać nieotynkowane. Pyt. 6 Ślady przedwojennego Muranowa w przestrzeni obecnej dzielnicy Bibliografia: 1. Bartelski 1999: Lesław Marian Bartelski, Getto. Warszawskie Termopile 1943, Wydawnictwo ASKON, Warszawa Chomątowska 2009: Muranów dobre miejsce do życia, z Jarosławem Trybusiem i Grzegorzem Piątkiem rozmawia Beata Chomątowska, Życie Warszawy z ; warszawy.pl/artykul/364151,363948_muranow---dobre-miejsce- -do-zycia.html [dostęp ]. 3. Lasiewicz-Sych 2003: Angelika Lasiewicz-Sych, The Architecture of a City District as a Constituent of Collective Memory: the Muranów District in Warsaw an Essay on Traces of the Past, Kultura Współczesna 2003 nr 4, str Stacja Muranów: autorskie materiały Beaty Chomątowskiej zamieszczone na stronie Stowarzyszenia Stacja Muranów : [dostęp ]. 5. Wójcik i in. 2010: Adrian Wójcik, Michał Bilewicz, Maria Lewicka. Living on the Ashes: Collective Representations of Polish Jewish History among People Living in the Former Warsaw Ghetto Area, Cities. The International Journal of Urban Policy and Planning 2010 Vol. 27, str Muzeum Powstania Warszawskiego

19 Nowi właściciele, nowa historia domu? Ćwiczenie w kojarzeniu zależności historycznych arkusz pytań 1. Zdjęcia 1-7 przedstawiają budynki znajdujące się w tej samej wsi w Wielkopolsce. Zwróćcie uwagę na podobieństwa i różnice między nimi. Czy zbudowane są w podobnym stylu? Dlaczego umieszczone na nich daty są od siebie tak odległe? Czy domy te mogły powstać w tak różnym czasie? Fot. 1-7 wiek: 16+ liczba osób: min. 4 miejsce: powiat wrzesiński (Wielkopolska) czas: 20 min. 2. Jak myślicie, co mogło wpłynąć na to, że ludzie decydowali się na umieszczenie na swoich domach takich, a nie innych dat? Przedyskutujcie ten problem, uwzględniając wiedzę o okolicznościach politycznych i historycznych, które wpływały na dzieje Wielkopolski, w szczególności o problemie migracji. 3. Czy były lub są w waszych rodzinach osoby, które wyprowadziły się za granicę? Jeśli tak, dlaczego to zrobiły? W jakich okolicznościach podjęły taką decyzję? Jak udało im się zaadaptować w nowych warunkach? Czy informacje na ten temat przekazywane są w rodzinie łatwo, czy może są przemilczane? Opracowanie: Patricia Krolik, Anna Stefaniak, Agnieszka Szczepańska

20 Nowi właściciele, nowa historia domu? Ćwiczenie w kojarzeniu zależności historycznych Fot. 1 Domy w miejscowości Czeszewo (Wielkopolska) Fot. 3 Fot. 2 Fot. 4 Fot. 5 Fot. 6 Fot. 7

21 Nowi właściciele, nowa historia domu? Ćwiczenie w kojarzeniu zależności historycznych wyjaśnienia i wskazówki dydaktyczne Terytorium państwa polskiego ulegało w swojej historii wielu zmianom i było wciąż na nowo definiowane politycznie. Poznań stolica województwa wielkopolskiego, znajdującego się w środkowo-zachodniej części Polski i cały otaczający go region, Wielkopolska, nie stanowią wyjątku od tej reguły. Domy, które widać na załączonych zdjęciach, znajdują się we wsi Czeszewo, położonej około 50 kilometrów na południowy-wschód od Poznania. Od czasu rozbiorów Polski przez trzy mocarstwa sąsiadujące: Rosję, Prusy i Austrię w latach 1772, 1793 i 1795, znaczna część Wielkopolski została włączona do Prus (Olczak-Tazbir 2002, str ). Prowadzona przez Prusy polityka germanizacji miała na celu między innymi zwiększenie udziału Niemców w społeczeństwie Wielkopolski. Jednym z narzędzi tej polityki była powołana w 1886 roku Komisja Osadnicza, której celem było wykupywanie bądź przejmowanie ziemi od polskich i niemieckich właścicieli, i przekazywanie jej w dzierżawę chłopom niemieckim (Matelski 1999, Kieniewicz 1997). Sfotografowane domy zostały zbudowane na początku XX wieku w ramach działalności Komisji. Dopiero po I wojnie światowej i po wygranym przez Polskę powstaniu wielkopolskim ( ), region ten stał się na powrót częścią odrodzonej w roku 1918 Rzeczypospolitej Polskiej (Olczak-Tazbir 2002, str ; Czapliński-Ładogórski 1993). Opuszczone przez niemieckich osadników domy były zajmowane przez Polaków. Niepodległość nie trwała jednak długo: we wrześniu 1939 roku Polska została zaatakowana przez wojska niemieckie, a już w październiku obszar Wielkopolski przyłączony został do Rzeszy niemieckiej. Po II wojnie światowej, zgodnie z postanowieniami konferencji poczdamskiej (lipiec-sierpień 1945 roku), region ten stał się częścią terytorium polskiego. Traktat poczdamski oraz umowy o wymianie ludności zawierane przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (organ samozwańczej, prosowieckiej władzy wykonawczej na terenach wyzwalanych przez ZSRR) z sąsiednimi republikami radzieckimi Ukraińską, Białoruską i Litewską Pyt. 1 Okoliczności budowy sfotografowanych domów Pyt. 1 i 2 Odzyskanie niepodległości przez Polskę jako przyczyna zmiany dat na budynkach Pyt. 1 i 2 Przesiedlenia po II wojnie światowej jako przyczyna zmiany dat na budynkach jeszcze w roku 1944 spowodowały usankcjonowanie masowych przesiedleń ludności. Osoby z terenów II Rzeczypospolitej włączonych do ZSRR, mogące udowodnić polskie pochodzenie, były przesiedlane na teren Polski, a ludność niemiecka z ziem przyznanych Polsce po wojnie do Niemiec. Szacunki liczby przesiedleńców często bardzo się od siebie różnią i wciąż toczy się na ten temat dyskusja. Według Stanisława Ciesielskiego (2000) przesiedlenia dotknęły około 1,5 miliona Polaków, a Włodzimierz Borodziej (2006) i Artur Hajnicz (1998) określają liczbę Niemców na 3,2 miliona. Zgodnie z obowiązującymi porozumieniami przesiedleńcy mogli zabrać ze sobą do 2 ton dobytku na rodzinę, przy czym obowiązywały liczne ograniczenia co do tego, co można było ze sobą zabrać, a i te rozporządzenia były nagminnie łamane przez organizatorów repatriacji. Dla osób podlegających przesiedleniom, doświadczenie to wiązało się z całkowitym wykorzenieniem i pozostawieniem za sobą domów, znanych miejsc i zajmowanej od pokoleń ziemi. Przywiązanie do miejsca zamieszkania uważane jest za jedną z ważniejszych potrzeb człowieka, a jego zerwanie może wiązać się z problemami adaptacyjnymi w nowym miejscu, odczuwaniem straty i żalu. Przesiedleńcy, zarówno po stronie polskiej jak i niemieckiej, musieli od podstaw budować swoje życie w nowych miejscach. Dużym problemem dla Polaków było długotrwałe nieuznawanie przez Republikę Federalną Niemiec granicy na Odrze i Nysie (zmieniło się to dopiero w 1990 roku) oraz bardzo głęboka chęć powrotu na dawne ziemie. Polska ludność osiedlała się we wsiach i domach, stanowiących do niedawna własność Niemców, do których żywiła głęboką, związaną z drugą wojną światową, niechęć (w latach powojennych przyjętą praktyką nawet w pismach urzędowych było pisanie wyrazów Niemcy, Niemiec, Niemka małą literą). Powszechny był lęk, że majątki, które otrzymali Polacy, zostaną im wkrótce odebrane (obawiano się wybuchu kolejnej wojny). Podobnie było z wysiedlanymi Niemcami, którzy stracili niemal. Muzeum Powstania Warszawskiego

22 Nowi właściciele, nowa historia domu? Ćwiczenie w kojarzeniu zależności historycznych wszystko, a w Niemczech spotykali się z negatywnym przyjęciem i brakiem akceptacji. Wydaje się, że jedną z dróg adaptacji do nowego miejsca zamieszkania, zarówno w przypadku nowych właścicieli w dwudziestoleciu międzywojennym, jak i w przypadku osób przesiedlanych po II wojnie światowej, mogło być symboliczne zaznaczenie swojej obecności i swojego własnego nowego początku. Daty na sfotografowanych domach nie odnoszą się do rzeczywistego czasu ich budowy. Na domach przedstawionych na fotografiach nr 3 i 4 widnieje data związana z repolonizacją Wielkopolski po odrodzeniu się państwa polskiego, z kolei domy przedstawione na zdjęciach nr 2, 5, 6 i 7 noszą na sobie najprawdopodobniej daty przybycia do wioski nowych polskich mieszkańców po II wojnie światowej. Oznaczanie swojej obecności i podkreślanie prawomocności obecności Polaków na ziemiach włączonych do państwa polskiego po wojnie, było również powszechną praktyką władz Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Tuż po zakończeniu działań wojennych zmieniano nazwy miejscowości, nazwy ulic, niszczono pomniki, cmentarze i w zasadzie wszystko, co miało pochodzenie niemieckie bądź się z nim kojarzyło. W zamian wprowadzano szereg odwołań do polskości. W oficjalnym języku tereny przyłączone do Polski w 1945 roku określano jako Ziemie Odzyskane, co miało dodatkowo podkreślać ich historyczną polskość i tym samym sprowadzać ich wcześniejszą przynależność do Niemiec do roli przejściowego zawłaszczenia. Pyt. 2 Symboliczne znaczenie umieszczania dat na budynkach Bibliografia: 1. Borodziej 2006: Włodzimierz Borodziej, Der Zweite Weltkrieg; Flucht Vertreibung Zwangsaussiedlung [w:] Deutsche und Polen. Geschichte Kultur Politik, Hg. von Andreas Lawaty i Hubert Orłowski, C. H. Beck, München 2006; str , Ciesielski 2000: Stanisław Ciesielski, Przesiedlenie ludności polskiej z Kresów Wschodnich do Polski Wybór dokumentów, Wydawnictwo Neriton, Warszawa Czapliński-Ładogórski 1993: Władysław Czapliński, Tadeusz Ładogórski, Atlas Historyczny Polski, Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Warszawa 1993, str Norman Davies, Im Herzen Europas, Geschichte Polens, C. H. Beck, München Hajnicz 1998: Włodzimierz Borodziej, Artur Hajnicz, Raport końcowy. Warszawa, 7 grudnia 1996 r. [w:] Kompleks wypędzenia, red. tychże, Wydawnictwo Znak, Kraków Kieniewicz 1997: Stefan Kieniewicz, Historia Polski , PWN, Warszawa 1997, str Matelski 1999: Dariusz Matelski, Niemcy w Polsce w XX wieku, PWN, Warszawa 1999, str Olczak-Tazbir 2002: Elżbieta Olczak, Julia Tazbir, Wielki Atlas Historyczny, Wydawnictwo Demart, Warszawa Andrzej Sakson, Migracje w XX w. [w:] Wędrówka i etnogeneza w starożytności i w średniowieczu, red. Maciej Salomon, Jerzy Strzelczyk, Historia Iagellonica, Kraków Gregor Thumm, Obce miasto. Wrocław 1945 i potem, tłum. Małgorzata Słabicka, Via Nova, Wrocław Opracowanie: Patricia Krolik, Anna Stefaniak, Agnieszka Szczepańska. Muzeum Powstania Warszawskiego

23 Pamięć miasta podzielonego i zjednoczonego Ćwiczenie w odnajdywaniu pozostałości podziału arkusz pytań wiek: 17+ liczba osób: min. 4 miejsce: Berlin czas: min. 1. Przy Bernauer Straße w Berlinie znajduje się Gedenkstätte Berliner Mauer, instytucja dokumentująca istnienie muru berlińskiego, który w latach rozdzielał Berlin na dwie części i stanowił jednocześnie granicę zachodniej Republiki Federalnej Niemiec i wschodniej, socjalistycznej Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Spróbujcie porównać wrażenia towarzyszące zwiedzaniu instytucji upamiętniającej mur, gdzie ogląda się go z nadziemnej platformy po stronie dawnego Berlina Zachodniego i przez szparę w betonowych blokach po stronie dawnego Berlina Wschodniego (por. zdj. nr 4-5). Czy waszym zdaniem te dwie perspektywy odzwierciedlają percepcję muru przez mieszkańców obu części podzielonego miasta? Jeśli tak, uzasadnijcie dlaczego. 2. Jak sądzicie, w jaki sposób istnienie muru wpływało na życie mieszkańców Berlina Zachodniego i Wschodniego? Czy odbiór muru różnił się po każdej ze stron? 3. Zastanówcie się, z czym dzisiaj kojarzy się mur berliński? Czy jest pozytywnym, czy negatywnym symbolem? Na ile jego dzisiejsze postrzeganie różni się od historycznego? 4. Czy potraficie zidentyfikować, co przedstawiają fotografie nr 1-3 związane z murem berlińskim? Jakie emocje wzbudzają w was przedstawione miejsca i obiekty? Jaki aspekt historii muru berlińskiego został upamiętniony przy ich pomocy? Czy waszym zdaniem taki sposób upamiętniania jest odpowiedni? A może słyszeliście o innych sposobach utrwalania o murze? Fot Mur berliński, który liczył łącznie prawie 160 km długości, był burzony przez mieszkańców Berlina, wojsko oraz specjalnie powołane do tego celu jednostki od listopada 1989 roku do listopada 1991 roku, co stanowiło symboliczne potwierdzenie procesów integracji Niemiec. Do dziś zachowało się jedynie kilka niewielkich fragmentów muru. Czy uważacie, że powinno się je otoczyć opieką i pozostawić, czy też należy je usunąć i w ten sposób całkowicie wymazać mur z przestrzeni miasta? Zadanie dodatkowe dla zainteresowanych: 6. Poszukajcie informacji o innych przypadkach wprowadzenia podziałów/granic ze względów politycznych na obszarze miast/wsi, które stanowiły terytorialną i etniczną całość. Porównajcie ich historie z historią Berlina i muru berlińskiego. Opracowanie: Izabela Pytel, Cezary Zięciak

24 Pamięć miasta podzielonego i zjednoczonego Ćwiczenie w odnajdywaniu pozostałości podziału Fot. 1 Fot. 2 Fot. 3

25 Pamięć miasta podzielonego i zjednoczonego Ćwiczenie w odnajdywaniu pozostałości podziału Fot. 4 Widok z nadziemnej platformy na dawny Berlin Wschodni. Osoby widoczne po drugiej stronie muru patrzą przez szparę w betonowych blokach na stronę dawnego Berlina Zachodniego. Fot. 5 Widok z nadziemnej platformy na dawny Berlin Wschodni.

26 Pamięć miasta podzielonego i zjednoczonego Ćwiczenie w odnajdywaniu pozostałości podziału wyjaśnienia i wskazówki dydaktyczne Mur widziany z perspektywy Wschodu i Zachodu Widok z platformy widokowej jest podobny do tego, jaki był dostępny mieszkańcom i osobom odwiedzającym Berlin Zachodni w czasie Zimnej Wojny. Takie platformy były narzędziami zachodniej propagandy, umożliwiającymi obywatelom wolnego świata spojrzenie na szarą i smutną rzeczywistość komunistycznego Berlina Wschodniego. Mieszkańcy wschodniej części miasta nie mieli możliwości zbliżenia się do muru na mniej niż kilkadziesiąt metrów bez narażenia życia. Naszpikowany śmiercionośną aparaturą, ufortyfikowany obszar przylegający do antyfaszystowskiego wału ochronnego jak mur nazywała propaganda wschodnioniemiecka miał odstraszać ewentualnych zainteresowanych ucieczką na Zachód, aby uniemożliwić odpływ ludności z NRD oraz potęgować izolację Wschodnich Niemiec. Po początkowo gwałtownych protestach mieszkańców Berlina Zachodniego, z czasem mur stał się elementem otaczającej ich rzeczywistości, a następnie gdy coraz szczelniej pokrywały go kolorowe graffiti przeistoczył się w swego rodzaju atrakcję turystyczną, przyciągającą licznych zagranicznych turystów. Dla berlińczyków z wschodniej części miasta, mur był przeszkodą nie do przebycia, oddzielającą ich od lepszego życia po zachodniej stronie, a często także od rodzin, które mogli odwiedzać tylko w wyjątkowych okolicznościach, po uprzednim uzyskaniu pozwolenia władz (do 1972 roku tylko osoby starsze miały możliwość uzyskania takiego pozwolenia, następnie przywilej ten rozszerzono na obywateli NRD poniżej wieku emerytalnego w przypadku ważnych uroczystości rodzinnych, dotyczących najbliższych krewnych: ślubów, pogrzebów, okrągłych jubileuszy, itp.). Warto zaznaczyć, że w obu częściach Berlina odnotowywano znacznie wyższe wskaźniki samobójstw niż w innych miastach europejskich (tzw. Mauerkrankheit). Pamięć o murze Po wybudowaniu, mur szczególnie w Niemczech Wschodnich był przede wszystkim symbolem Pyt. 1 Wschodnia i zachodnia perspektywa postrzegania muru Pyt. 2 Wpływ istnienia muru na życie berlińczyków po obu jego stronach Pyt. 3 Dzisiejsze znaczenia hasła mur berliński Pyt. 4 Sposoby upamiętniania muru berlińskiego opresji państwa wobec swoich obywateli. Obnażał prawdziwe intencje rządzących, głoszących pokojowe hasła, lecz poddających życie obywateli NRD postępującej militaryzacji, która najbardziej nasiliła się, gdy strażnicy muru otrzymali nakaz strzelania bez ostrzeżenia do osób zbliżających się do fortyfikacji i/lub podejmujących próbę nielegalnego przekroczenia granicy (liczbę ofiar szacuje się na ponad 130). Z czasem recepcja hasła mur berliński uległa przeobrażeniu. Dziś kojarzone jest ono nie tyle z samym faktem istnienia muru i konsekwencjami podziału Niemiec i Europy na zachodnią i wschodnią strefę wpływów, ile z upadkiem muru, który jednocześnie oznaczał upadek Żelaznej Kurtyny. Zbiorowy wysiłek włożony w akt zniszczenia muru i związana z nim upragniona przez większość społeczeństwa zmiana systemowa, która pozwoliła na ponowne zjednoczenie Niemiec, uczyniły z pierwotnie negatywnego symbolu terroru państwa wielokrotnie powielaną na fotografiach i w filmach, żywą ilustrację przemian 1989 i 1990 roku czyli demokratyzacji państw Bloku Wschodniego. Trzeba zauważyć, że opisana wyżej przemiana w postrzeganiu muru łączy się ze zjawiskiem jego komercjalizacji jako symbolu. Wyraża się ona w handlu fragmentami muru, zdobiącym go graffiti i rockowych koncertach, które odbywały się w jego pobliżu. Jak inne relikty tamtych czasów (np. trabant), mur staje się obiektem, na który coraz liczniejsza grupa ludzi projektuje swą tęsknotę za pozorną stabilizacją i prostotą życia w NRD (tzw. ostalgia, czyli nostalgia za wschodem od połączenia wyrazów nostalgia i der Osten, czyli niemieckiego Wschód ). Różne aspekty o istnieniu muru berlińskiego i jego upadku, utrwalane są za pomocą rozmaitych inicjatyw oraz przez specjalnie powołane do tego instytucje. Załączone fotografie odnoszą się do następujących z nich: Zdjęcie nr 1 przedstawia jeden z białych krzyży, które w ramach prywatnej inicjatywy mieszkańcy Berlina Zachodniego umieścili w centrum miasta, niedaleko Bramy Brandenburskiej, dla upamiętnienia ofiar nieudanych prób przedostania się z Berlina. Muzeum Powstania Warszawskiego