OCENA ZMIAN JAKOŚCI WÓD RZEKI ZAGOŻDŻONKI POD WZGLĘDEM WYBRANYCH ELEMENTÓW FIZYCZNO-CHEMICZNYCH

Transkrypt

1 MONOGRAFIE KOMITETU GOSPODARKI WODNEJ PAN z. XX 2014 Leszek HEJDUK, Ewa KAZNOWSKA, Kazimierz BANASIK Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska OCENA ZMIAN JAKOŚCI WÓD RZEKI ZAGOŻDŻONKI POD WZGLĘDEM WYBRANYCH ELEMENTÓW FIZYCZNO-CHEMICZNYCH 1. WSTĘP Sposoby oceny jakości wód zmieniają się wraz ze zmianami przepisów ich dotyczących. W przypadku prowadzenia długookresowego monitoringu jakości wód, informacje dotyczące klasyfikacji jakości uzyskiwane w latach 90. XX w. są trudno przekładalne na sposoby prezentacji wyników obowiązujących obecnie, tj. zgodnych z rozporządzeniem Ministra Środowiska z 9 listopada 2011 (Dz. U. Nr 257, poz. 1545) w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych. Jedną z możliwości rozwiązania tego problemu jest powtórne wykorzystanie archiwalnych danych pomiarowych do oceny zmienności jakości wody poprzez odniesienie jej do jednej metody oceny archiwalnej bądź aktualnej. Analiza tak jest możliwa w przypadku posiadania danych źródłowych. Katedra Inżynierii Wodnej SGGW prowadzi okresowy monitoring wybranych wskaźników jakości wody dla rzeki Zagożdżonki położonej na Nizinie Mazowieckiej od lat 90. XX w. Na podstawie pierwszego pełnego okresu pomiarowego obejmującego lata (Banasik i in. 1996) przeprowadzono charakterystykę jakości wód rzeki Zagożdżonki dla wybranych wskaźników jakości wody, tj. form fosforu i azotu w dwóch profilach pomiarowych (Płachty Stare i Czarna), zgodnie z ówcześnie obowiązującymi przepisami (rozporządzenie Ministra OŚZNiL z 1991 r. Dz. U. Nr 116, poz. 503). Wyniki wskazywały na znaczne zanieczyszczenie azotem organicznym, fosforanami rozpuszczonymi i fosforem ogólnym). Zestawienie 116 wyników analiz dla profilu Czarna oraz 114 wyników analiz dla Płacht Starych wykazało że ponad 80% prób nie spełniało wymagań ówczesnej II klasy jakości ze względu na wartości fosforu ogólnego tj. poniżej 0,25 mgp dm -3 ). W roku 1996 nie kontynuowano regularnych pomiarów ja- Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer ).indb :47:07

2 372 L. Hejduk, E. Kaznowska, K. Banasik kości wody. Następny okres pomiarowy, już tylko dla jednego posterunku, tj. Czarna, trwał 2 lata hydrologiczne (listopad 1999 r. do października 2000 r.). W tym okresie badawczym nie przeprowadzono oceny jakości wody, skupiając się na opisie procesów transportu zanieczyszczeń z obszar zlewni do rzeki (Hejduk 2001) oraz przeprowadzono analizę zmienności ładunków transportowanych w rzece Zagożdżonce (Hejduk, Banasik 2007). W latach przeprowadzono następną serię pomiarową. Ocena jakości wody była skupiona na analizach zmienności sezonowych stężeń form fosforu (Hejduk, Banasik 2008), relacjach pomiędzy zmiennościami stężeń form fosforu i azotu w rzece Zagożdżonce a sąsiadującą rzeką Zwoleńką (Hejduk 2010), zmienności stężeń i ładunków w okresach bezwezbraniowych (Kaznowska, Hejduk 2011) oraz relacji azotu do fosforu w różnych punktach rzeki Zagożdżonki (Hejduk 2012). Zgromadzone dane pozwalają na ocenę zmienności jakości wody rzeki Zagożdżonki na przestrzeni lat poprzez powtórne przeliczenie oraz ustalenie liczby wystąpień stężeń w poszczególnych klasach jakości wód. 2. ZLEWNIA RZEKI ZAGOŻDŻONKI 2.1. Położenie, gleby, zagospodarowanie Zlewnia rzeki Zagożdżonki (rys. 1) leży w pasie Nizin Środkowopolskich. Według podziału fizycznogeograficznego górna część zlewni do profilu Płachty Stare należy do Równiny Radomskiej wchodzącej w skład Regionu Wzniesienia Południowomazowieckie. Maksymalna deniwelacja terenu wynosi 37 m ( m. n.p.m.) (Banasik 1983). Ciepielowski (1995), na podstawie metody Dynowskiej, zaliczył zlewnię rzeki Zagożdżonki do ustroju umiarkowanego z wezbraniem wiosennym i zimowym oraz zasilaniem gruntowo-deszczowo-śnieżnym. Powierzchnia całkowita zlewni po profil Czarna wynosi 23,4 km 2, natomiast jej hydrologiczne aktywna powierzchnia (tj. biorąca udział w tworzeniu odpływu bezpośredniego i dostawie rumowiska unoszonego) wynosi 19,5 km 2. Powierzchnia zlewni po profil Płachty Stare wynosi 82,4 km 2 (powierzchnia hydrologiczne aktywna 62,8 km 2 ). W hydrologiczne aktywnej części zlewni do profilu Czarna występują trzy rodzaje gleb (według klasyfikacji PTG). Piaski gliniaste zajmują powierzchnię 9,8 km 2, piaski słabo gliniaste 7,8 km 2, a pozostałe gleby organiczne 1,8 km 2, co stanowi odpowiednio 50,5, 40,2 oraz 9,3% powierzchni hydrologicznie aktywnej zlewni (Banasik 1995). Analogiczne do profilu Płachty Stare piaski gliniaste zajmują 17,08 km 2, piaski słabo gliniaste 38,06 km 2 oraz gleby organiczne 7,59 km 2, występują tam również pisaki luźne 0,07 km 2. Poszczególne rodzaje gleb zajmują odpowiednio 27,2, 60,6, 12,1 i 0,1% hydrologiczne aktywnej części zlewni. Większość terenu zlewni użytkowana jest jako grunty orne. Zajmują one 70% (13,7 km 2 ) obszaru hydrologicznie aktywnej części zlewni. Lasy zajmują 20% (3,9 km 2 ), pastwiska 9,4% (1,8 km 2 ), a tereny utwardzone 0,6% (0,1 km 2 ). Największy obszar gruntów ornych przeznaczony jest pod zasiew zbóż (8.9 km 2 ), następnie uprawę ziemniaków (3,4 km 2 ) oraz rośliny motylkowe (1,4 km 2 ) co stanowi odpowiednio 65%, 25% i 10% powierzchni gruntów ornych (Banasik 1995). Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer ).indb :47:07

3 Ocena zmian jakości wód rzeki Zagożdżonki pod względem Rys. 1. Zlewnia rzeki Zagożdżonki objęta monitoringiem (opracowanie własne) 2.2. Opady, odpływy Na podstawie danych opadowych z lat , który to ciąg został uzupełniony w okresie danymi z posterunku pomiarowego Zwoleń (13 km od posterunku Płachty Stare), średnia roczna suma opadów wynosi 611 mm (Banasik, Hejduk 2013). Maksymalną roczną sumę opadów zarejestrowano w 1974 r. 941 mm, a minimalną w 1991 r. 414 mm. Zarówno dla posterunku pomiarowego Czarna, jak i Płachty Stare prowadzone są pomiary stanów wody oraz natężenia przepływu. Ciąg dany dla posterunku Płachty Stare jest znacznie dłuższy i obejmuje lata hydrologiczne od 1963 r. do chwili obecnej. W okresie do 2010 r. średnia roczna wysokości odpływu wynosiła 106 mm (Banasik, Hejduk 2013). Maksymalna średnia roczna wysokość odpływu zaobserwowana była w 1980 r. 209 mm, minimalna zaś w 1992 r. 52 mm. W profilu pomiarowym Czarna dane o stanach i przepływie gromadzone są od 1991 r.. Średni roczny odpływ z okresu wynosił 95,5 mm, maksymalny odpływ zaobserwowano w 2010 r. 178,5 mm, najmniejszy zaś w 1992 r. 44 mm (Hejduk 2011). 3. OCENA ZMIAN WYBRANYCH WSKAŹNIKÓW BIOGENNYCH 3.1. Charakterystyka zbiorów danych Dane dotyczące stężeń dla profilu Czarna oraz Płachty Stare odnoszą się do kilkuletnich okresów, podczas których pobierane były próby wody w odstępach tygodniowych. Jednakże nie wszystkie wskaźniki jakości wody mierzone były we Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer ).indb :47:07

4 374 L. Hejduk, E. Kaznowska, K. Banasik wszystkich latach. Najdłuższy ciąg danych pomiarowych dotyczy wyników analiz biogenów, tj. form azotu i fosforu. W profilu Płachty Stare istnieją dane o stężeniach (i ładunkach) następujących wskaźników: azot organiczny, azot amonowy, azot azotanowy, azot azotanowy, azot ogólny, fosforany oraz fosfor ogólny w okresie marzec 1991 r. październik 1995 r.; azot amonowy, azot azotanowy, azot azotanowy, azot Kjeldahla, fosforany oraz fosfor ogólny w okresie marzec 2008 r. grudzień 2010 r. W przypadku profilu Czarna dodatkowo prowadzono badania fosforanów, fosforu ogólnego oraz azotanów w okresie listopad 1998 r. październik 2000 r. Analizy chemiczne w okresie oraz wykonywane były przez laboratorium jakości wody i ścieków ZTS Pronit w Pionkach, a w okresie przez laboratorium Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Warszawie delegatura w Radomiu Przepisy w zakresie oceny jakości wód Od 2011 r. obowiązuje Rozporządzenie Ministra Środowiska (Dz. U. 2011, Nr 257 poz. 1545) r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (tablica 1). Tablica 1 Wybrane wartości graniczne wskaźników jakości wody (Dz. U. z dnia Nr 257 poz. 1545) Numer wskaźnika jakości wód Nazwa wskaźnika jakości wody Jednostka Wartość graniczna wskaźnika jakości wód właściwa dla klasy I II III IV V 3 Elementy fizyczno-chemiczne (wpierające elementy biologiczne) 3.5 Grupa wskaźników charakteryzująca warunki biogenne (substancje biogenne) Azot amonowy mg N NH4 /l 0,78 1, Azot Kjeldahla (Horg + NNH 4 ) mg N / l Azot azotanowy mg N NO3 /l 2, * Azot ogólny mg N/l Fosforany mg PO 4 /l 0,2 0, Fosfor ogólny mg P/l 0,2 0,4 * brak punktu o numerach występuje również w cytowanym rozporządzeniu Wartości granicznych nie ustala się W celu wskazania zmienności jakości wód, do dalszej analizy wybrano jedynie wskaźniki, dla których istnieją dane w rozpatrywanych okresach czasu, tj. azot azotanowy, fosforany oraz fosfor ogólny, i które jednocześnie występują w ostatnim obowiązującym rozporządzeniu. Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer ).indb :47:08

5 Ocena zmian jakości wód rzeki Zagożdżonki pod względem Analiza zmienność jakości wód Na podstawie rozporządzenia zestawiono dla profili Czarna (tablica 2) oraz Płachty Stare (tablica 3) liczby prób spełniających określaną klasę, tj. nieprzekraczającą wartości granicznych danego wskaźnika. W zestawieniu uwzględniono również pobory prób, które nie były realizowane podczas całego roku hydrologicznego, mając świadomość, że niepełne dane mogą niedostatecznie charakteryzować zmienność danego wskaźnika w ciągu roku. Zestawienie danych wykazało zanieczyszczenie wód rzeki Zagożdżonki fosforem, w szczególności fosforanami rozpuszczonymi, zarówno w profilu Czarna, jak i Płachty Stare. Liczba przekroczeń wartości granicznych dla tego wskaźnika zmieniała się w czasie (rys. 2 oraz rys. 3). W przypadku profilu Czarna (rys. 2) w pierwszym okresie pomiarowym (lata ) analiza procentowych wystąpień prób nieprzekraczająca wartości granicznych dla poszczególnych klas wykazała duży odsetek prób przekraczających wartość graniczna dla klasy II. Szczególny był w tym zakresie rok 1994, gdzie w 82% prób przekroczono próg II klasy jakości, przy średniej dla tego okresu badawczego 69%. Prób, w których wartości stężeń określały jakość wody jako pozaklasową w okresie było średnio 70%, natomiast w okresie jedynie 28%. W drugim okresie pomiarowym, obejmującym dwa lata hydrologiczne 1999 r. i 2000 r., relacja poszczególnych klas jakości wody pod względem fosforanów pozostała podobna. Zupełnie inaczej przedstawia się udział procentowy poszczególnych klas jakości w okresie Zdecydowanie zwiększyła się ilość prób, które wskazują II klasę jakości przy zmniejszającej się ilość prób wody wskazujących jakość pozaklasową. W latach średnio II klasę spełniało 21% prób zaś poza klasą 69% prób. W latach analogicznie średnio było 55% prób spełniających II klasę i 28% pozaklasowych. Analiza zmienności fosforanów w próbach pobieranych w profilu Płachty Stare (rys. 3) potwierdza polepszenie się jakości wód rzeki Zagożdżonki pod względem fosforanów w latach (średnio 24% próby poza klasowe) w stosunku do okresu (średnio 64% prób poza klasowych). Zmienność fosforu ogólnego, zarówno dla profilu Czarna jak i Płachty Stare, wykazała bardzo duże zwiększenie się procentowej zawartości prób spełniających I klasę jakości w stosunku do prób w klasie II i pozaklasowych. W profilu Czarna (rys. 2) w okresie pomiarowym oraz było odpowiednio 1% oraz 16% prób spełniających warunki I klasy jakości, podczas gdy w latach średnia dla tego okresu wyniosła 78%. Analogicznie dla profilu Płachty Stare zaobserwowano znaczący wzrost prób w pierwszej klasie jakości (5% w latach oraz 84% w latach ). Zmienność stężeń azotu azotanowego wykazała odwrotna tendencję niż w przypadku fosforanów i fosforu ogólnego (rys. 2 i rys. 3). W okresie średnio 87 % prób dla profilu Czarna oraz 91% prób dla profilu Płachty Stare spełniało wymagania I klasy jakości wody pod względem tego wskaźnika. W okresie w profilu Czarna zaobserwowano pogorszenie się jakości wody, średnia liczba prób spełniających wymagania I klasy jakości spadła do 25%. Ponieważ Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer ).indb :47:08

6 376 L. Hejduk, E. Kaznowska, K. Banasik Rok hydrologiczny/okres marzec 1991 r. październik 1991 r. listopad 1991 r. październik 1992 r. listopad 1992 r. październik 1993 r. listopad 1993 r. październik 1994 r. listopad 1994 r. październik 1995 r. listopad 1998 r. październik 1999 r. listopad 1999 r. październik 2000 r. marzec 2008 r. październik 2008 r. listopad 2008 r. październik 2009 r. listopad 2009 r. październik 2010 r. Liczba prób spełniająca kryteria klas jakości w okresach badawczych zgodnie z ówcześnie obowiązującymi przepisami dla profilu Czarna Liczba prób * Klasa jakości I 4 * Fosfor ogólny z 17 prób; pobory prób od lipca 1994 r Tablica 2 Fosforany Fosfor ogólny Azot azotanowy II 4 6 poza klasą 19 Brak danych 0 I 7 pomiarowych 37 II 11 8 poza klasą 29 2 I II poza klasą I II poza klasą I II poza klasą I II poza klasą I II poza klasą I II poza klasą I II poza klasą I II poza klasą w tym okresie nie prowadzono żadnych badań w profilu Płachty Stare, brakuje informacji o zmianach stężenia azotu azotanowego. W okresie , zarówno 21 Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer ).indb :47:08

7 Ocena zmian jakości wód rzeki Zagożdżonki pod względem Liczba prób spełniająca kryteria klas jakości w okresach badawczych zgodnie z ówcześnie obowiązującymi przepisami dla profilu Płachty Stare Rok hydrologiczny/okres marzec 1991 r. październik 1991 r. listopad 1991 r. październik 1992 r. listopad 1992 r. październik 1993 r. listopad 1993 r. październik 1994 r. listopad 1994 r. październik 1995 r. marzec 2008 r. październik 2008 r. listopad 2008 r. październik 2009 r. listopad 2009 r. październik 2010 r. Liczba prób * Klasa jakości I 3 * Fosfor ogólny z 17 prób; pobory prób od lipca 1994 r Tablica 3 Fosforany Fosfor ogólny Azot azotanowy II 3 6 poza klasą 21 Brak danych 0 I 5 pomiarowych 40 II 18 6 poza klasą 24 1 I II poza klasą I II poza klasą I II poza klasą I II poza klasą I II poza klasą I II poza klasą w profilu Czarna jak i Płachty Stare, zanotowano pogorszenie się jakości wody w stosunku do okresu Dla profilu Czarna średnio 57% prób spełniało wymagania I klasy jakości, zaś dla profilu Płachty Stare jedynie 58% prób. Znaczne zmniejszenie się stężeń fosforanów, a w szczególności fosforu ogólnego, w latach w stosunku do przednich okresów może świadczyć o zmianie sposobu użytkowania terenu zlewni. Fosfor ogólny w dużej mierze transportowany jest z terenów zlewni do cieku w formach związanych z cząstkami erodowanej gleby. Znaczny spadek stężenia fosforu ogólnego może świadczyć o zmniejszeniu jego ilości na obszarze zlewni, która może być spowodowana zmniejszeniem ilości 21 Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer ).indb :47:08

8 378 L. Hejduk, E. Kaznowska, K. Banasik stosowanych nawozów fosforowych. Z drugiej strony zaobserwowano wzrost stężenia azotu azotanowego, co sugeruje zwiększenie zastosowania nawozów azotowych. Odpowiedź na pytanie wyjaśniające przyczyny takich zmian stężeń, mogłaby dać analiza zmienności zagospodarowania oraz informacje dotyczące ilości nawozów naturalnych i sztucznych stosowanych na obszarze zlewni. Rys. 2. Procentowy udział prób spełniających wartości graniczne dla odpowiednich klas profil Czarna Rys. 3. Procentowy udział prób spełniających wartości graniczne dla odpowiednich klas profil Płachty Stare 4. PODSUMOWANIE Podsumowując, w dwóch profilach pomiarowych, monitorowanych pod względem stężeń fosforanów, fosforu ogólnego oraz azotu azotanowego, na przestrzeni lat Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer ).indb :47:08

9 Ocena zmian jakości wód rzeki Zagożdżonki pod względem zaobserwowano zmiany zawartości badanych związków. Analizy wykonywane były w trzech okresach dla profilu Czarna, tj. w latach , oraz , oraz dwóch okresach dla profilu Płachty Stare, tj oraz Nastąpiło duże polepszenie się jakości wody pod względem fosforanów, które określono, porównując średni procentowy udział prób niespełniających wartości granicznych dla II klasy jakości wód (czyli próby pozaklasowe) w poszczególnych okresach w których prowadzone były badania. W przypadku profilu Czarna udział ten zmniejszył się z 69% do 28%, a w profilu Płachty Starych z 64% do 24%. W przypadku stężenia fosforu ogólnego analizowano procentową zawartość prób spełniających I klasę jakości wód, która zwiększyła się z 1% do16% dla profilu Czarna oraz z 5% do 84% dla profilu Płachty Stare. W odniesieniu do azotu azotanowego nastąpiło pogorszenie jakości wód. W pierwszym okresie pomiarowym średnio 87% (Czarna) i 91% (Płachy Stare) prób spełniało wymagania dla pierwszej klasy jakości wód, zaś w ostatnim okresie pomiarowym średnio 57 i 58%. W artykule wykorzystano dane archiwalne zbierane w ramach projektów badawczych prowadzonych w zlewni rzeki Zagożdżonki oraz wyniki badań finansowanych ze środków Narodowego Centrum Nauki. ASSESSMENT OF WATER QUALITY CHANGES OF ZAGOŻDŻONKA RIVER IN TERMS OF SELECTED PHYSICOCHEMICAL INDICATORS Abstract The results of analysis for two measurement profiles monitored in terms of the concentration of phosphate, total phosphorus and nitrate during years shows changes in the concentrations. Analyses were performed in three periods for the Czarna profile in years , and , and two periods for the Płachty Stare profile in and at lowland Zagożdżonka river (central Poland). Based on water quality classification percentage, of samples fulfilled certain limits, has been compared between investigation periods. The dissolved phosphorus concentration shows improvement during last period what has been seen in percentage of samples which do not fulfilled requirements for II class water quality. For Czarna profile, the percentage of those samples has been reduced from 69% to 28% and for Płachty Stare profile from 64% to 24%. In the case of total phosphorus concentrations, the percentage of sample meeting requirements for water quality class I raised form 1% d o16% at Czarna profile and from 5% to 84% for Płachty Stare profile. In the case of nitrate concentration, deterioration of water quality has been noticed. During the first measurement period the 87% (Czarna profile) and 91% (Płachty Stare profile) met the requirements for first class water quality, but during the last measurement period this percentage drops till 57% for Czarna profile and 58% of for Płachty Stare profile. There has been a big improvement in the water quality in terms of phosphates determined by comparing of the mean percentage of samples which do not meet the limit values for water quality class II (unclassified ) over the periods in which the studies were conducted. Key words: water quality classification, phosphorus and nitrate concentration in river Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer ).indb :47:08

10 380 L. Hejduk, E. Kaznowska, K. Banasik BIBLIOGRAFIA Banasik K., 1983, Rozmieszczenie użytków w zlewni jako czynnik minimalizujący natężenie transportu rumowiska w korycie rzecznym, rozprawa doktorska, SGGW-AR, Warszawa Banasik K., 1995 (red.), Modelowanie wpływu działalności człowieka na wezbrania opadowe i transport rumowiska w małych zlewniach rolniczych, Raport końcowy projektu PL-ARS-195, Warszawa Banasik K., Hejduk L., 2013, Flow Duration Curves for Two Small Catchments with Various Records in Lowland Part of Poland, Roczniki Ochrony Środowiska, 15, Banasik K., Rudzka E., Śmietanka A., 1996, Eutroficzne wskaźniki zanieczyszczeń w odpływie rzecznym z małej zlewni rolniczej, Przegląd Naukowy Wydziału Melioracji i Inżynierii Środowiska, 11, Ciepielowski A., 1995, Metodyka zagospodarowania zasobów wodnych w małych zlewniach rzecznych, Wydawnictwo SGGW, Warszawa Hejduk L., 2001, Transport rumowiska unoszonego i fosforu w wezbraniach opadowych z małej zlewni rolniczej, praca doktorska, SGGW, Warszawa Hejduk L., 2010, Tendencje w zmianach stężeń form fosforu i azotu w sąsiadujących rzekach Zagożdżonce i Zwoleńce, Przegląd Naukowy Inżynieria i Kształtowanie Środowiska, 3 (49), Hejduk L., 2011, Badania transportu rumowiska i biogenów w skali zlewni, Raport końcowy projektu badawczego 80/N-COST/2007/0, projekt badawczy międzynarodowy niewspółfinansowany zrealizowany w ramach programu międzynarodowego COST 869 Mitigations Option for Nutrient Reduction in surface Water and Groundwaters Hejduk L., 2012, Sezonowa zmienność stosunku azotu do fosforu w górnej części zlewni Zagożdzonki, Przegląd Naukowy Inżynieria i Kształtowanie Środowiska, 55, Hejduk L., Banasik K. 2007, Phosphorus output from lowland agricultural watershed, DJF Plant Science No. 130, Aarhus University, Dania, Hejduk L., Banasik K. 2008, Zmienność stężenia fosforu w górnej części zlewni Zagożdżonki, Przegląd Naukowy Inżynieria i Kształtowanie Środowiska XVII, 4 (42), Kaznowska E., Hejduk L., 2011, Ocena wybranych charakterystyk ilościowych i jakościowych okresów bezwezbraniowych w rzece Zagożdżonce, Przegląd Naukowy Inżynieria i Kształtowanie Środowiska, 52, Adres do korespondencji Corresponding author: dr inż. Leszek Hejduk, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska, Katedra Inżynierii Rzecznej, Warszawa, ul. Nowoursynowska 166, leszek_hejduk@sggw.pl Monografia KGW-PAN, z. XX, tom 2 (wer ).indb :47:08