INSTYTUT ZOOLOCICZNY. Mszyce (H om optera, A phidodea) roślin sadowniczych Polski V. Gatunki występujące na jabłoni. [Z 5 rysunkami w tekście]

Transkrypt

1 P O L S K A A K A D E M I A N A U K INSTYTUT ZOOLOCICZNY FRAGMENTA FAUNISTICA Tom XVI Warszawa, 5 VI 1971 Nr 13 Elżbieta J a n is z e w s k a - C ic h o c k a Mszyce (H om optera, A phidodea) roślin sadowniczych Polski V. Gatunki występujące na jabłoni [Z 5 rysunkami w tekście] N iniejsza p rac a jest p iąty m odcinkiem z cyklu Mszyce roślin sadow niczych Polski. D aje ona przegląd gatunków występujących na jabłoni. Jabłonie stanow ią około 43 /0 w szystkich drzew owocowych w sadach Polski. P o d s ta wowym w arunkiem zachowania zdrowotności drzew i owoców jest znajomość szkodników i skuteczna w alka z nimi. Ogromna płodność mszyc i ich masowe występowanie staw ia te owady w rzędzie najgroźniejszych szkodników sadów, zwłaszcza szkółek drzew owocowych. W Polsce pierwszy wykaz składu gatunkowego mszyc na jabłoniach opublikowała K a k c z e w s k a (1965). W ykazała ona z jabłoni siedem gatunków mszyc. Nie są to jednak dane kom pletne, gdyż dotyczą tylko Dolnego Śląska. Z nany jest rów nież skład gatunkow y m szyc zasiedlających jabłonie n a P o je zierzu Mazurskim, opracowany przez H u c u la k a (1965). M ateriał do niniejszej pracy zebrałam n a terenie całej praw ie Polski z w y jątkiem województw koszalińskiego, kieleckiego i lubelskiego. Obejmuje on 10 gatunków, z których niektóre związane są tylko luźno z jabłonią i żerują n a niej tylko okresowo, jako n a żywicielu pośrednim. Praca zawiera wykaz tych gatunków oraz klucz do ich oznaczania. Przy każdym z gatunków podano dane dotyczące rozmieszczenia, biologii i znaczenia gospodarczego. K lu cz do ozn a cza n ia m szyc w ystęp ujących na ja b ło n ia c h 1 1. Czułki krótkie, znacznie krótsze od połowy ciała. Oczy trójfasetkow e. 1 Cechy podane w kluczu dotyczą bezskrzydłych dzieworódek. Tylko w przypadku Dysaphis radicola (M o r d v.), która nie wytwarza na jabłoni bezskrzydłych morf pokolenia pierwodomnego, uwzględniono uskrzydlone migrantki.

2 2 2 6 E. Janiszewska-Cichocka 2 W yrostek końcowy rów ny lub krótszy od nasadowej części szóstego członu czułków (rys. L). Mszyce brunatnozielone, pokryte gęstą wydzieliną woskową; żerują na korze pnia i g a ł ę z i... Eriosoma lanigerum (Hausm.). Czułki długie, dłuższe od połowy ciała. Oczy wielofasetkowe. W yrostek końcowy dłuższy od nasadow ej części ostatniego członu czułków Ogonek krótszy niż jego szerokość u nasady Ogonek długi, dłuższy niż jego szerokość u n a s a d y Mszyce żyją w wyroślach utw orzonych ze skędzierzawionych liści; barwa w yrośli żółtozielona... D ysaphis (Pom aphis) plantaginea (P ass.)... Mszyce ży ją w w yroślach utw orzonych z podłużnie lub poprzecznie zw i niętych liści; barw a wyrośli c z e r w o n a W wyroślach brak bezskrzydłych dzieworódek. Uskrzydlone m igrantki m ają n a trzecim członie czułków najw yżej 55 rynarii wtórnych. Przedplecze z włoskami pleuralnym i na tylnej k r a w ę d z i......dysaphis (DysapM s) radicola (M o r d v.). W wyroślach w ystępują zawsze bezskrzydłe dzieworódki. Uskrzydlone m igrantki m ają na trzecim, członie czułków co najm niej 70 rynarii wtórnych. Przedplecze bez włosków pleuralnych na tylnej k r a w ę d z i Dysaphis (Dysaphis) brancoi (JBó r n.) 5. Syfony gładkie, n a końcu bez siateczkow atej sk u lp tu ry (rys. 2) Syfony na końcu z w yraźną siateczkow atą skulpturą (rys. 5) Macrosiphum rosae (L.) 6. Czoło z dw om a w yrostkam i (rys. 4). Odwłok bez guzków m arginalnych Ovatus crataegarius (W a lk.). Czoło bez wyrostków. Odwłok z guzkam i m a rg in a ln y m i Syfony krótsze od ogonka (rys. 2). Mszyce o p y lo n e Hyalopteras pruni (G e o f f.). Syfony dłuższe od ogonka (rys. 3). Opylenia b r a k Syfony i ogonek jasne...iihopadosiphum insertum (W alk.). Syfony i ogonek c i e m n e Mszyce zielone. G uzki m arginalne w y stęp u ją praw ie n a w szystkich segm entach odwłoka. Syfony długie, około 2 raz y dłuższe od ogonka......aphis pomi D e Ge e r. Mszyce ciemne. Guzki m arginalne w ystępują z reguły tylko na pierwszym i siódm ym segmencie odwłoka. Syfony krótsze, najwyżej 1,5 raza dłuższe od o g o n k a... Aphis fabae Scop. Przegląd gatun ków Eriosoma lanigerum (H a u s m a n n, 1802) Syn.: Aphis lanigera H a tjs m., C occus mali B i n g l e y, Myzoxylus laniger: T r z e b i ń s k i. Z e b r a n y m a te r ia ł: Kostrzyn pow. Gorzów Wielkopolski, 16 VI 1967, na pniu i grubszych gałęziach, bezskrzydłe dzieworódki i larwy, licznie; Warszawa-Zawady, 6 VII 1962, jak wyżej, licznie; Warszawa-Ursynów, 19 X 1968, jak wyżej, bardzo licznie; Warszawa-Wolica, jak wyżej, masowo; Magnuszew pow. Kozienice, 22 VI 1969, jak wyżej, bardzo licznie.

3 3 Mszyce roślin sadowniczych Polski V 227 Biologia: Zimowanie tej mszycy w w arunkach klim atycznych Polski przebiega podobnie jak w innych krajach Europy. Zimują osobniki partenogenetyczne w szczelinach kory pnia, na szyjce korzeniowej, a także na korzeniach jabłoni (Simm 1927). Z moich obserwacji przeprowadzonych w latach wynika, że są to larwy w pierwszym i drugim stadium rozwojowym. Najlepiej przezim owują larwy na szyjce korzeniowej drzew. Istotny wpływ na m om ent rozpoczęcia rozwoju wiosną m a tem peratura panująca w kwietniu. Może ona przyśpieszać lub opóźniać rozwój naw et o dwa tygodnie (Simm 1927). Larwy pierwszego pokolenia żerują najczęściej na młodych, jednorocznych gałązkach tw orząc kolonie u nasady ogonków liściowych, n a w ilkach i odroślach korzeniowych. Osobniki dorosłe żyją 24 do 25 dni. Na jabłoniach rozw ija się według moich obserwacji około 11 pokoleń. Pierwsze larw y urodzone przez osobniki zim ujące obserwowałam w roku 1969 około 10 m aja. Larwy tej mszycy Rys. 1. Eriosoma lanigerum ( H a u s m.) : p r z e d n ia c z ę ś ć c ia ła. linieją najczęściej 5-krotnie w odstępach 3-4 dniowych. Najwyższa płodność przezim ow anych osobników w ynosiła w zaobserwow anych przeze m nie p rzy padkach 40 larw. Trzecie pokolenie pojawiło się około połowy czerwca. Młode larw y osiadały chętnie w ran ach po cięciu drzew, w m iejscach uszkodzeń m e chanicznych i n a jednorocznych przyrostach. Płodność samic tego pokolenia wynosiła średnio 64 larwy. Czwarte pokolenie obserwowałam około 5 lipca. Płodność tego pokolenia w ynosiła średnio 70 larw. P ią te pokolenie obserw o w ałam 20 lipca, płodność samic wynosiła około 35 larw. Spadek płodności był praw dopodobnie skutkiem suszy. Podobne obserwacje poczynili K a w e c k i (1936), Simm (1925) i Z a w a d z k a (1962). Pierwsze larwy szóstego pokolenia obserwowałam w w arunkach klim atycznych W arszawy 7 sierpnia. Susza, brak odpowiedniego pożywienia i wysoka tem peratura w tym okresie spowodowały, że już larw y trzeciego stadium rozwojowego rodziły larwy następnego pokolenia! Płodność była wysoka i wynosiła około 80 larw. Pokolenie siódme obserwowałam 24 sierpnia. Płodność samic tego pokolenia wynosiła około 36 larw. Pokolenie ósme pojaw iło się 9 września, a płodność sam ic w ynosiła

4 228 E. Jani szewska-cichocka 4 średnio 37 larw. Około połowy września obserwowałam pierwsze uskrzydlone samice (nie seksuparne). Stanowiły one około 45 % poszczególnych kolonii. W tym okresie porażenie przez ośca korówkowego wynosiło około 15 /0. Pokolenie dziewiąte w ystąpiło 26 września. Płodność samic tego pokolenia wynosiła średnio 30 larw. Dziesiąte pokolenie obserwowałam 12 października, płodność samic wynosiła średnio 27 larw. Pokolenie jedenaste obserwowałam 24 października. Składało się ono, ta k jak poprzednie, z uskrzydlonych i bezskrzydłych samic. Płodność samic tego pokolenia była najniższa i wynosiła średnio 25 larw. H i l l e E i s L a m b e r s (1968) uw aża za wątpliwe zasiedlanie przez ten gatunek jarząbu i głogu. N a podstaw ie zebranych m ateriałów autor ten wysuwa przypuszczenie, że m szyca ta niekoniecznie została przywleczona do Europy z Am eryki, a sprawa m igracji tej m szycy na wiąz jest dotychczas nie wyjaśniona. Znaczenie gospodarcze: Pow ażny szkodnik m łodych sadów jabłoniow ych i szkółek. N a sk u tek żerow ania tej m szycy p ow stają n a pędach i g a łęziach narośle. Drzewa porażone przez bawełnicę korówkę m ają zaham owany wzrost, zm niejszoną mrozoodporność oraz dają m niejszy plon. Odnośnie do możliwości przenoszenia chorób w irusow ych b ra k n a razie danych. Hyalopterus pruni ( G e o f f r o y, 1762) S y n.: A p h is p runi G - e o f f., Hyalopterus arundinis: a u c t., n e c F a b r. G atunek kosm opolityczny. P osp o lity w całej Polsce. Z e b r a n y m a te r ia ł: Pyrzyce, 15 VI 1967, na liściach i wierzchołkach pędów, larwy i hezskrzydłe dzieworódki, bardzo licznie; Myślibórz, 15 VI 1967, jak wyżej; Warszawa- Ogródki działkowe, 10 VI 1968, bezskrzydłe dzieworódki, licznie. Biologia: Mszyca m igrująca fakultatyw nie ze śliwy (Prunus domestica L.) i tarniny (Prunus spinosa L.) na trzcinę (Phragmites communis T r in.). Postacią zim ującą są jaja złożone na gałązkach śliw. W ylęg larw założycielek rodu rozpoczyna się gdy tem peratura otoczenia wynosi około 8 C, a pąki na śliwach są już rozw inięte. W połowie czerw ca pojaw iają się n a śliwach osobniki uskrzydlone, które m igrują na trzcinę. W tym sam ym okresie obserwowałam również zasiedlanie przez tę m szycę m łodych pędów i liści jabłoni. Żerowanie na j a błoni trw ało około miesiąca, tzn. w połowie lipca uskrzydlone samice opuściły jabłoń. W końcu września pojaw ia się pokolenie płciowe. Najpierw przelatują z trzcin y n a śliwę sam ice gynoparne, k tóre ro d zą samice am figoniczne, a dopiero potem przylatują n a śliwę z trzciny uskrzydlone samce. Po kopulacji sam ica składa ja ja zimowe.

5 5 Mszyce roślin sadowniczych Polski V 229 Znaczenie gospodarcze: Przy masowym pojawię powoduje deform acje liści oraz m łodych pędów. Jako szkodnik bezpośredni jabłoni nie m a większego znaczenia, gdyż w ystępuje na niej krótko i liczba kolonii na drzewach jest niewielka. Jako szkodnik pośredni może być groźny, gdyż przenosi wirusy ( K e n n e d y i in. 1962). Kys. 2. Hyalopterus p ru n i ( G e o f f. ) : tylna część ciała. RJiopalosiphum insertum ( W a lk e r, 1849) Syn.: A phis inserta W a l k., A phis fitchii: auct., nec S a n d., Bhopalosiphum padi: S t r a w i ń s k i, Rh. oxyacanthae B o r n. G atunek w ystępujący w Europie, na Zakaukaziu, w K azachstanie i na Syberii. W Polsce dosyć pospolity. Z e b r a n y m a te r ia ł: Wolin, 13 V 1967, na młodych pędach i spodniej stronie liści, hezskrzydłe i uskrzydlone dzieworódki oraz larwy, nielicznie; Ostróda, 6 Y 1969, na końcach młodych pędów i spodniej stronie liści, uskrzydlone dzieworódki i larwy, licznie; Warszawa- -Wilanów, 9 X 1961, na spodniej stronie liści, samice gynoparne, nielicznie; Warszawa Bakowiecka, 24 V 1962, jak wyżej, nielicznie. Biologia: G atunek m igrujący, którego żywicielami pierw otnym i są drzewa z rodzaju Malus, Pirus, Crataegus, Sorbus, Cotoneaster, Cydonia i Chaenomeles, a w tórnym i różne gatu n k i traw. W ylęg larw założycielek ro d u n a stę p u je wcześniej niż innych m szyc zasiedlających jabłonie, gdyż już w okresie

6 2 3 0 E. Janiszewska-Cichocka 6 nabrzm iew ania pąków. W w arunkach Polski m a to miejsce w pierwszych dniach kw ietnia ( K a r c z e w s k a 1965), w w arunkach N R D i N R F w ostatnich dniach m arca (L a m p e l 1968), a w Łotewskiej SSR (R u p a is 1961) w trzeciej dekadzie kw ietnia. Po w ylęgu m łode larw y założycielek dążą zwykle do szczytow ych części gałązek i w ybierają przede w szystkim pąki kw iatow e ( K a r c z e w s k a 1965). Około połow y kw ietn ia założycielki ro d u rodzą larw y pokolenia pierwodom nego (fundatrigeniae). Płodność założycielek rodu wynosi wg R y s. 3. Rhopalosiphum insertum ( W a l k. ) : t y l n a c z ę ś ć c ia ła. K a r c z e w s k i e j (1965) larw. Pierwsze pokolenie pierwodomne (fundatrigeniae) sk ład a się z bezskrzydłych i uskrzydlonych samic, a drugie w y łącznie z uskrzydlonych. M igracja n a żywiciela wtórnego trw a od końca kwietnia do połowy czerwca ( K a r c z e w s k a 1965). W edług K a r c z e w s k i e j (1965) na korzeniach Poa annua L. rozwija się 9-10 pokoleń w tórodom nych (exules). W siódmym pokoleniu zaczynają pojaw iać się uskrzydlone samice gynoparne, k tó re w racają n a jabłonie i tu ro d zą 3-14 larw sam ic am figonicznych. W m o m encie dojrzewania samic na jabłonie n alatu ją z traw uskrzydlone samce. J a ja składane są od połowy października do końca listopada na grubszych gałązkach a naw et pniach jabłoni. Znaczenie gospodarcze: W w arunkach klim atycznych okolic Olsztyna ( H u c u l a k 1966) gatunek ten jest najgroźniejszy spośród mszyc jabłoniowych sadów owocujących. K a r c z e w s k a (1965) w ykazała dużą szkodliwość tej m szycy w okolicach W rocławia. Największe szkody w yrządza w sadach pokolenie wiosenne. N a skutek żerowania tej m szycy liście zwijają się w poprzek lub ukośnie, a pąki kwiatow e są zalewane rosą m iodową ( K a r c z e w s k a 1965). Jako szkodnik pośredni m szyca ta może odgrywać ważną rolę, gdyż przenosi choroby wirusowe ( K e n n e d y i in. 1962). Z moich obserwacji wynika, że w pozostałych w ojew ództw ach Polski m szyca t a w ystępuje rzadko i nielicznie.

7 7 Mszyce roślin sadowniczych Polski V 231 Apliis fabae S c o po l i, 1763 Syn.: Aphis aparines F a b r., A. papaveris F a b r., A. philadelphi B o r n., A. mordvilkoi B ó r n e r et J a n is c h, A. evonymi: S z u l c z e w s k i, A. rumicis: Z a b ł o c k i 1922, U r b a ń s k i 1935, A. podagrariae: W e i g e l 1806, S z u l c z e w s k i 1929, U r b a ń s k i G atunek szeroko rozm ieszczony w H olarktyce. Pospolity w całej Polsce. Z e b r a n y m a te r ia ł: Kostrzyn pow. Gorzów Wielkopolski, 15 YI 1967, bezskrzydłe dzieworódki oraz larwy, licznie; Warszawa-Wilanów, 18 IV 1962, na spodniej stronie liści, larwy założycielek rodu, nielicznie; Warszawa-Ursynów, 6 VII 1962, jak wyżej, bezskrzydłe i uskrzydlone dzieworódki oraz larwy, dosyć licznie; Brzumin pow. Piaseczno, 15 VII 1962, jak wyżej, liczenie; Łącko pow. Limanowa, 27 VII 1962, jak wyżej, nielicznie. Biologia: G atunek m igrujący z kaliny, trzm ieliny i jaśm inowca na psiankowate, komosowate, rdestow ate i wiele innych roślin. Na żywicielu pierwotnym rozw ija się 2-4 pokoleń. Ju ż w drugim pokoleniu pojaw iają się pojedyncze uskrzydlone samice. Na jabłoń nalatują uskrzydlone dzieworódki pokolenia pierwodomnego w połowie czerwca i żerują do końca lipca. W roku 1962 zebrałam w sadzie w W ilanowie larwy założycielek rodu tego gatunku. W skazywałoby to na możliwość zim owania tej mszycy na jabłoni, ale sprawa ta wymaga dalszych obserwacji. Jesienią na żywicielach w tórnych pojaw iają się uskrzydlone samice seksuparne, które przelatują na żywiciela pierwotnego, na którym rodzą pokolenie płciowe. Po kopulacji samice składają ja ja zimowe. Znaczenie gospodarcze: Z moich obserwacji wynika, że m szyca b u rakowa nie m a większego znaczenia jako szkodnik bezpośredni jabłoni. Na porażonych liściach nie obserwowałam wyraźnych uszkodzeń. Mszyca ta jest jednak wektorem wielu wirusów (K e n n e d y i in. 1962), stąd jej szkodliwość pośrednia może być znaczna. Aphis pomi D e Ge e b, 1773 S yn.: Aphis mali F a b r. G atunek holarktyczny, pospolity w całej Polsce. Z e b r a n y m a te r ia ł: Szczecin, 15 VI 1967, na liściach i końcach pędów odrośli korzeniowych, bezskrzydłe i uskrzydlone dzieworódki oraz larwy, licznie; Gryfice, 14 VI 1967, jak wyżej, uskrzydlone dzieworódki oraz larwy, licznie; Starogard Gdański, 11 VII 1962, na spodniej stronie liści, bezskrzydłe i uskrzydlone dzieworódki oraz larwy, bardzo licznie; Gorzędziej pow. Tczew, 25 VIII 1963, jak wyżej, licznie; Gryfice, 14 VI 1967, uskrzydlone dzieworódki oraz larwy, licznie; Kostrzyń pow. Gorzów Wielkopolski, 15 VI 1967, jak Wyżej, licznie; Bydgoszcz, 2 VII 1968, na liściach, bezskrzydłe i uskrzydlone dzieworódki oraz larwy, licznie; Płońsk, 22 VI 1963, jak wyżej, licznie; Serock pow. Nowy Dwór, 5 VII

8 232 E. Janiszewska-Cichocka , jak wyżej, licznie; Legionowo pow. Nowy Dwór, 5 VII 1968, jak wyżej, licznie; Łomianki pow. Nowy Dwór, 9 VI 1968, jak wyżej, nielicznie; Warszawa-Ursynów, 6 VII 1962, na liściach i końcach młodych pędów, bezskrzydłe i uskrzydlone dzieworódki oraz larwy, licznie; Warszawa-Rakowiecka, 30 VII 1962, jak wyżej, bardzo licznie; Warszawa- -Wolica, 6 V III 1962, jak wyżej, licznie; Warszawa-Park Powiśle, 2 VI 1964, jak wyżej, dość licznie; Warszawa-ogródki działkowe, 9 VII 1962, jak wyżej, licznie; Warszawa- -Radość, 16 VI 1968, na końcach młodych pędów, larwy, nielicznie; Warszawa-Falenica, 4 VI 1968, jak wyżej, bezskrzydłe i uskrzydlone dzieworódki oraz larwy, nielicznie; Warszawa-Michalin, 6 VI 1968, jak wyżej, licznie; Otwock, 9 VI 1968, na liściach, bezskrzydłe dzieworódki i larwy, licznie; Śródborów pow. Otwock, 6 VI 1968, jak wyżej, licznie; Sinołęka pow. Siedlce, 11 IX 1967, jak wyżej, larwy, licznie; Góra Kalwaria pow. Piaseczno, 21 VI 1962, jak wyżej, licznie; Magruszew pow. Kozienice, 29 VI 1967, na liściach, uskrzydlone i bezskrzydłe dzieworódki oraz larwy, nielicznie; Żelazowa Wola pow. Sochaczew, 11 VII 1962, jak wyżej, licznie; Łagów pow. Świebodzin, 18 VI 1964, jak wyżej, bardzo licznie; Maszewo pow. Krosno Odrzańskie, 17 VI 1964, jak wyżej, licznie; Sobótka pow. Wrocław, 6 VII 1965, jak wyżej, licznie; Trzebnica, 4 VII 1965, jak wyżej, dość licznie; Wujkowice pow. Sanok, 19 VII 1963, jak wyżej, licznie; Sieniawa pow. Jarosław, 18 VI 1964, jak wyżej, nielicznie; Cisną pow. Lesko, 22 VII 1963, jak wyżej, licznie. Biologia: G atunek jednodom ny, oligofag na drzewach i krzewach z podrodziny Pomoideae. Biologię tej m szycy w w arunkach Polski b adała K a r c z e w s k a ( ). Postacią zim ującą są jaja składane na cienkich, jednorocznych pędach. Larw y założycielek rodu wylęgają się kilka dni później niż RhopalosipTium insertum ( W a lk.) N a jabłoniach rozw ija się pokoleń. Płodność założycielek w aha się w granicach od 35 do 91 larw. Uskrzydlone dzieworódki pokolenia pierw odom nego pojaw iają się zwykle w I I i IV pokoleniu. W w a runkach Łotw y uskrzydlone dzieworódki pojaw iają się dopiero w połowie czerwca (B ttp a is ). Osobniki tego gatunku charakteryzuje długi okres życia. M aksym alną długość życia 74 dni osiągnęła samica IX pokolenia. Samice amfigoniczne rozpoczynały składanie jaj zimowych na przełomie w rześnia i października, p rzy czym um ieszczały je zawsze n a cienkich, jednorocznych pędach, głównie na spodniej stronie gałązki. Jedna samica składa średnio 2 ja ja. Znaczenie gospodarcze: Je st to poważny szkodnik drzewek w szkółkach i w m łodych sadach jabłoniowych. W ystępuje zazwyczaj licznie powodując deform ację m łodych liści i pędów wierzchołkowych. Je st wektorem wirusów (K e n n e d y i in. 1962). Dysaphis (Dysaphis) radicola (M o r d v il k o, 1896) S y n.: A p h is radicola M o r d v. G atnnek europejski. W Polsce w ykazany z Olsztyna (H uctjlak ), Jabłonny pow. Nowy Dwór i W arszawy (M o r d v il k o ), W rocławia (K a r c z e w sk a ) i Góry Puławskiej pow. Puław y ( J u d e n k o ).

9 9 Mszyce roślin sadowniczych Polski V 233 Z e b r a n y m a te r ia ł: Warszawa-Ursynów, 29 V 1969, na liściach, jedna uskrzydlona dzieworódka i dwie larwy; Warszawa-Ursynów, 5 X 1963, jak wyżej, dwie samice gynoparne. Biologia: Obserwacje nad biologią tej mszycy w w arunkach klim a tycznych Polski prowadziła K a r c z e w s k a (1965). Jest to mszyca m igrująca z jabłoni na korzenie szczawiu. Wylęg larw założycielek rodu następuje zwykle między 1-20 kwietnia. W ostatnich dniach kw ietnia lub w pierwszej połowie m aja założycielki rodzą larwy pokolenia pierwodomnego. Płodność założycielek jest bardzo duża, w aha się w granicach larw. ISTa jabłoni rozwija się zazw yczaj jedno pokolenie pierwodom ne, chociaż niekiedy w ystępują p o jedyncze osobniki drugiego pokolenia. Potom stwo założycielek rodu stanowią więc uskrzydlone m igrantki, które p rzelatu ją n a żywiciela letniego. N a k o rzeniach szczawiu rozw ija się około 10 pokoleń. U skrzydlone gynoparne p o jaw iają się w początkach października, a o miesiąc później samce. N a jabłoni samice gynoparne rodzą 7-17 larw. Samice amfigoniczne, celem złożenia jaj, schodzą n a pnie w spękania kory. Znaczenie gospodarcze: Na skutek żerowania mszyc tego gatunku na liściach jabłoni pow stają czerwone wypukliny. Żerowanie larw założycielek powodowało pow staw anie wyrośli wzdłuż nerw u głównego a żerowanie pokolenia pierwodomnego zwinięcia wzdłuż brzegów Mści. Mszyca ta występuje w Polsce na jabłoni rzadko i nielicznie. Jako szkodnik bezpośredni nie m a w naszych w arunkach znaczenia. Jako szkodnik pośredni może odgrywać pew ną rolę, gdyż jest wektorem wirusów rośmnnych ( K e n n e d y i in. 1962). W krajach takich jak Anglia ( S t r o y a n 1963) i PortugaMa ( I l h a r c o 1968) z n an a tylko z żywiciela wtórnego. Bysaphis (Pomaphis) plantaginea ( P a s s e r in i, 1860) S y n.: M yzus plantagineus P a s s., M. mali F e b r., Bentatus malicola M o r d v., Aphis (Bentatus) sorbi: M i n k i e w i c z. G atunek w ystępujący w H olarktyce. W Polsce dosyć pospolity. Z e b r a n y m a te r ia ł: Wolin, 13 Y 1967, na liściach, uskrzydlone i bezskrzydłe dzieworódki oraz larwy, licznie; Gryfice, 14 VI 1967, jak wyżej, licznie; Nowogard, 14 VI 1967, na liściach, bezskrzydłe dzieworódki i larwy, licznie; Szczecin, 16 VI 1967, jak wyżej, uskrzydlone i bezskrzydłe dzieworódki, licznie; Myślibórz, 15 VI 1967, jak wyżej, bardzo licznie; Warszawa-Ursynów, 9 X 1961, na liściach, samice gynoparne, nielicznie; W arszawa-ursynów, 6 VII 1962, jak wyżej, bezskrzydłe i uskrzydlone dzieworódki, licznie; Warszawa-Rakowiecka, 30 VII 1962, jak wyżej, licznie; Warszawa-Park Powiśle, 2 VI 1964, jak wyżej, bezskrzydłe i uskrzydlone dzieworódki oraz larwy, licznie; Warszawa- -Wilanów, 12 VI 1968, jak wyżej, bardzo licznie; Skierniewice, 25 V 1962, jak wyżej, licznie; Brzumin pow. Piaseczno, 22 VI 1968, jak wyżej, bardzo licznie; Magnuszew pow. Kozienice, 29 VI 1967, jak wyżej, bardzo licznie; Żelazowa Wola, 14 V III 1962, na liściach,

10 2 3 4 E. Janiszewska-Cicliocka 10 uskrzydlone dzieworódki, nielicznie; Łagów pow. Świebodzin, 18 VI 1964, uskrzydlone i bezskrzydłe dzieworódki oraz larwy, licznie; Gubin pow. Krosno Odrzańskie, 16 VI 1964, jak wyżej, licznie; Zielona Góra, 2 VI 1966, jak wyżej, bardzo licznie; Malerze pow. Nowa Sól, 2 VII 1965, jak wyżej, nimfy, bardzo licznie; Trzebnica, 6 VII 1969, na liściach bezskrzydłe i uskrzydlone dzieworódki, licznie; Wrocław, 5 VII 1965, na liściach odrostów korzeniowych, uskrzydlone dzieworódki oraz larwy, licznie; Otmuchów pow. Grodków, 4 VII 1965, jak wyżej, licznie; Sobótka pow. Wrocław, 4 VII 1965, jak wyżej, licznie; Opole, 2 VII 1965, jak wyżej, bardzo licznie; Kłodzko, 4 VII 1965, jak wyżej, licznie. Biologia: Mszyca m igrująca, której żywicielem pierwotnym jest jabłoń (Malus domestica L.), a w tórnym babka (Plantago sp.). Obserwacje nad biologią tej m szycy prowadziła w naszych w arunkach K a r c z e w s k a (1965). Larwy założycielek rodu wylęgają się zwykle w kilka dni później niż larwy Rhopalosiphum insertum ( W a lk.). Ma to zwykle miejsce w ostatnim tygodniu marca. Pierwsze larw y pokolenia pierwodomnego obserwuje się w drugiej połowie kw ietnia. W w arunkach Łotw y (RilPAis 1961) pokolenie pierwodomne (fundatrigeniae) w ystępuje dopiero w trzeciej dekadzie m aja. Pierwsze pokolenie pierwodomne jest bezskrzydłe, a już w drugim pojaw iają się morfy uskrzydlone. Na jabłoni rozw ija się według K a r c z e w s k i e j 9 pokoleń tej mszycy. N a żywicielu letnim rozw ija się w naszych w arunkach 6-7 pokoleń. W e w rześniu w racają n a jabłoń gynoparne samice, które rodzą 3-14 larw. W okresie dojrzewania jajorodnych samic n a jabłoń przylatują z babki uskrzydlone samce. Ja ja składane są przez cały październik, a n aw et w pierw szych dniach listopada. Znaczenie gospodarcze: W województwach: warszawskim, wrocław skim, zielonogórskim, opolskim i szczecińskim jest n a jabłoniach najliczniejszym gatunkiem. W ystępuje bardzo często we wspólnych koloniach z Aphis pomi D e G e e r i dlatego byw ał często z nim utożsam iany. W warunkach klim atycznych Portugalii ( I l h a r c o 1968) występuje na jabłoni pospolicie, powodując duże szkody. W naszych w arunkach jest poważnym szkodnikiem szkółek drzew owocowych i m łodych sadów jabłoniowych, gdzie powoduje deform acje m łodych liści i pędów. Zerowanie tej m szycy prowadzi zawsze do silnego kędzierzawienia, m arszczenia i odbarw ienia blaszki liściowej. Z obserw'acji K a r c z e w s k i e j (.1965) wynika, że w późniejszym okresie wegetacji mszyce tego gatunku często atakow ały młode owoce, które nie dorastały, długo utrzym ując się na drzewie. Mszyca ta jest wektorem wirusów ( K e n n e d y i in. 1962). Dysaphis (Dysapliis) brancoi ( B ó r n e r, 1950) Z e b r a n y m a te r ia ł: Warszawa-Ursynów, 5 VI 1968, na liściach, bezskrzydłe dzieworódki i larwy, nielicznie; Warszawa-Wilanów, 15 VI 1968, jak wyżej, nielicznie. G atunek niedokładnie opisany przez B o r n e r a. Nowy dla fauny Polski. Biologia i szkodli-wość dotychczas nie są u nas znane.

11 11 Mszyce roślin sadowniczych Polski V 235 Ovatus crataegarius ( W a lk e k, 1850) Syn.: Aphis crataegaria W a l k., A. menthae W a l k., Ovatus mespili J u d e n k o, n e c V a n d e r G o o t. G atunek kosmopolityczny. U nas wykazany z Pojezierza Mazurskiego ( R ie c h 1927, H u c u l a k 1966a), Niziny W ielkopolsko-kujawskiej ( S z e l e g i e - w ic z 1958b, Ac h r e m o w ic z 1967), Dolnego Śląska ( L in g e ls iie im 1916, K a r c z e w s k a 1965) i W yżyny Lubelskiej ( J u d e n k o 1939). Z e b r a n y m a te r ia ł: Warszawa-Park SGGW, 8 VI 1962, na spodniej stronie liści, jedna bezskrzydła dzieworódka i dwie larwy; Warszawa-Ursynów, 13 VI 1962, jak wyżej, bezskrzydle dzieworódki i larwy, nielicznie. Rys. 4. Ovatus crataegarius (W a l k.): g ło w a. Biologia: Mszyca m igrująca w Europie z głogu i jabłoni n a miętę. W A ustralii ( E a s t o p 1966) i Korei ( P a ik 1965) znana tylko z m ięty. Biologia tego gatunku jest bardzo słabo poznana. W warunkach Polski w ystępuje na jabłoni rzadko i nielicznie. W ciągu 8 la t badań obserwowałam go tylko w.1962 ro k u w niew ielkich koloniach n a szpalerow ych jabłoniach w W arszawie. Znaczenie gospodarcze: Ze względu na sporadyczne występowanie n a jabłoniach gatu n ek te n nie m a znaczenia jako szkodnik. O możliwości przenoszenia wirusów b rak n a razie danych. S yn.: Aphis rosae L. Macrosiphum rosae ( L in n a e u s, 1758) G atunek rozm ieszczony praw ie kosm opolitycznie. Pospolity w całej Polsce. Z e b r a n y m a te r ia ł: Warszawa-Ogródki działkowe, 30 VII 1968, na liściach i pędach wierzchołkowych, pojedyncze bezskrzydle dzieworódki i larwy; Warszawa-Ursynów, jak wyżej, nielicznie.

12 236 E. J aniszewska-cichocka 12 Biologia: Mszyca m igrująca z róż na szczeciowate. Postacią zim ującą są jaja złożone na pędach róż. W ylęg larw założycielek rodu następuje wczesną wiosną, zwykle w ostatnich dniach m arca lub w pierwszych dniach kwietnia. Dorosłe założycielki rodu obserwowano w w arunkach klim atycznych Łotwy ( R u p a is 1961) w pierwszej dekadzie m aja. W naszych w arunkach klim a tycznych pierwsze larw y pokolenia pierwodomnego obserwowałam w połowie maja. W trzecim pokoleniu pojaw iają się uskrzydlone m igrantki, przelatujące n a szlachetne odm iany róż, k tó re ze względu na specjalne pielęgnacyjne Rys. 5. Macrosiplium rosae (L.): syfon. cięcie wypuszczają młode, soczyste pędy. M igracja n a szczeciowate nie jest zupełna i przez całe lato obserw uje się te n gatu n ek n a różach. W swoich b a daniach obserwowałam tę mszycę w okresie lata na jabłoniach i truskaw kach. Żer trw ał krótko (około miesiąca) i nie stwierdziłam żadnych uszkodzeń. Ka Łotw ie ( R u p a is 1961) obserw owano te n g atu n ek n a gruszach i jabłoniach. Znaczenie gospodarcze: G atunek w ystępujący na jabłoniach rzadko i nielicznie. Jako szkodnik bezpośredni nie m a więc znaczenia gospodarczego. Jako szkodnik pośredni może odgrywać ważną rolę, ponieważ jest wektorem wielu wirusów roślinnych ( K e n n e d y i in. 1962). W nioski Spośród 10 gatunków mszyc w ystępujących na jabłoni w Polsce cztery zasługują n a szczególną uw agę: Dysaphis plantaginea ( P a s s.), gatunek w ystępujący masowo na terenie całej Polski. A takuje głównie młode sady jabłoniowe i szkółki. Zerowanie pow oduje deform acje m łodych liści i pędów. Przenosi wirusy. ApM s pom i D e g. podobnie jak poprzedni gatunek występuje masowo w całej Polsce, głównie w szkółkach i m łodych sadach jabłoniowych. Zeruje wyłącznie n a m łodych liściach i pędach, powodując ich deformację. Porażone liście wcześnie opadają. K otow any jako w ektor wirusów. Rhopalosiphum insertum ( W a lk.) w ystępuje licznie tylko w niektórych regionach Polski (Mazury, częściowo W rocławskie) powodując sklejanie pąków rosą m iodow ą i zw ijanie liści. J e s t w ektorem wirusów. Eriosoma lanigerum (H a u s m.) w ystępuje w dużym nasileniu na niek tó ry c h odm ianach jabłoni (L andsberska, K rólow a R enet), pow odując narośla

13 13 Mszyce roślin sadowniczych Polski V 237 na gałęziach i obniżając mrozoodporność. Mało wrażliwa na środki ochrony roślin. Nie można również pom ijać znaczenia gospodarczego pozostałych gatunków. Chociaż są one mniej liczne niż poprzednie, mogą również być wysoce szkodliwe ze względu n a możliwość przenoszenia wirusów. Katedra Entomologii Stosowanej SGGW w Warszawie PIŚMIENNICTWO A c h e e m o w ic z J Mszyce (Homoptera, Aphidoidea) Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej. Fragm. faun., Warszawa, 13: E a s t o p V. F A taxonomic study of Australian Aphidoidea (Homoptera). Aust. J. Zool., Melbourne, 14: H i l l e R is L a m b e e s D The mystery of the wolly apple aphid. Aphidol. Newsl., St. Jean, 7(5): 1-8. H u c u l a k S Fauna mszyc (Homoptera, Aphididae) na drzewach i krzewach owocowych Pojezierza Mazurskiego. II Sympoz. afidol., Olsztyn, p H u c u l a k S Mszyce (Homoptera, Aphidoidea) Pojezierza Mazurskiego. II. Fragm. faun., Warszawa, 13: I l h a r c o F. A Afideos das fruteiras de Portugal continental. Agron. lusitan., Alcombaca, 27: J u d e n k o E Materjały do fauny mszyc (Aphididae) okolicy Puław z uwzględnieniem hiologji. 2. Pol. Pismo ent., Lwów, 10: K a k c z e w s k a M Badania nad biologią mszyc (Aphididae) występujących na jabłoni. Pol. Pismo ent. (B), Wrocław, 39-40: K a w e c k i Z Korówka wełnista i jej pasożyt (Aphelinws mali H a l d.) osiec korówkowy w województwie krakowskim i kieleckim. Ogrodnictwo, Kraków, 1: K e n n e d y J. S., D a y F. M., E a s t o p V. F A conspectus of aphids as vectors of plant viruses. London. 114 pp. L a m p e l G Die Biologie des Blattlaus-Generationswechsels. Jena. 264 pp. L in g e l s h e im A Durch Hemipteren verursachte Missbildungen einiger Pflanzen. Z. Pflanzenkr., Stuttgart, 26: P a ik W. H Aphids of Korea. Seoul. 160 pp. R i e c h F Biologie und Faunistik ostpreussischer Blattlause. Schr. phys.-ók. Ges., Konigsberg, 65: R u p a is A. A Dendrofilnye tli v parkach Latvii. Riga. 552 pp. S im m K Korówka wełnista (Schizoneura lanigera H a u s m.). Studia nad biologią. Kraków, 93 pp. S t e o y a n H. L. G The British species of Dysaphis B O e n e e (Sappaphis auctt. nec M a t s.), Part 2. London. 119 pp. S z e l e g i e w i c z H Mszyce (Homoptera, Aphidina) okolic Bydgoszczy. Fragm. faun., Warszawa, 8: Z a w a d z k a B Badania nad Eriosoma lanigerum H a u s m. i jej pasożytem Aphelinus mali H a l d. w Polsce. Ekologia Polska (A), Warszawa, 10:

14 238 E. Janłszewska-Cicliocka 1 4 PE3IOME [ 3 a rjia B n e : T ji h (Homoptera, Aphidodea) ( jjp y rro B b ix c a flo B I Io jib m H. V. B h j i l i, o 6 H T a- KiniHC H a h 6 jio h h x ] B H a c T o a m e ft p a 6 o i e o ó c y a c fla e T c a 10 b h a o b TJieft, BC TpenaioinH X CH b I l o J i b m e H a h 6 j i o h h. K p o M e T o r o, p a 6 o x a c o a e p a c H T n a m ib ie o re o rp a c jn in e c K o M pa3 M cm eh H H, 6 h o - JIOTHH H X03HHCTBeHH0M 3KaHCHHH OTAeJIbHbIX BHAOB. I l o MHeHHK) ab T O p a, IiaHÓOJIbr n e e xo3m fłct B eh iioe s n a a c H H e b I T o jib m e h m c i o t Dysaphis plantaginea (P a ss.), Aphis pom i D e g., Rhopalosiphum insertum (W a l k.) h Eriosoma lanigerum ( H a u s m.). Dysaphis brancoi (B orn.) HBjiaeTca h o b m m a a h 4>ayHH r io jib u ih. P a 6 o T a T a o < e co A epach T A ah H bie, K a c a io m n e c a iih k ju i pa3b H T H a Eriosoma lanigerum (HALFSM.) B KJlHMaTHHeCKHX ycjiobhhx IToJlbH IH. H 3 M ccjieflobahhh c jie fly e T, h t o 3iiM OBKa 3 t o h t j i h b n o j i b i n e n p O T ek aet T a x ace KaK H b a p y rh X C T p ah ax E B p o n b i. 3HMyiOT naptoreheraheckhe o c o 6 h b K o p e ima, H a m eiłk e K o p H a, a T a x ace H a K o p n a x h G jio h h. 3 t o b o c h o b h o m j i h h h h k h nepb O H h B T o p o ń CTa^HH pa3b H T H a. J ly n r n e B c e ro 3HM yio T j i h h h h k h H a m e iik e K o p H a flepebbeb. Ha a 6 jio H a x p a 3 - B H B ak itca 11 nok O JieH H ił. IlepBbie jih h h h k h, poacaeiihbie 3HMyiomHMH ocooamh, noabhjihcb b 1969 rofly o k o jio 10 Maa. H ah 6ojibiuaa h a o a o b h t octb camok cociabjiajia 42 jih h h h k h. TpeTbe nokojiehhe Ha6jiK»Aajiocb o k o jio h o j i o b h h m h i o h h h njioflobhtoctb camok t o t o nokojiehha cocta- Bjiajia b cpeahem 64 j i h h h h k h. HeTBepToe nokojiehhe Ha6jnoAaJiocb o k o jio 5 h io jih. IljioAOBHTocTb camok coctabjiajia b cpejpiem 75 j i h h h h o k. 5-oe nokojiehhe na6jiioflajiocb 20 Hiojia, h HJioflOBHTOCTb camok coctabarjia o k o jio 34 j i h h h h o k. CmiaceHHe i u i o a o b h - t o c t h 6buio, npabaoroaosno, pe3yjibtatom 3acyxH. IlepBbie jih h h h k h 6-ro nokojiehha Ha6jnoflajiHCb 7 abrycta. 3acyxa, HCAocTaxoK cootbetctbyiomero KopMa h Bbicoxaa TeMnepaTypa b t o BpeMa BbOBajiH t o, h t o yace j i h h h h k h TpeTbeń c t h a h h pa3bhtha po- acajih j i h h h h k h cjienyioih ero nokojiehha. ITjioAOBHTocTb 6buia b h c o k o h h coctabjiajia b cpeahem 81 jihhhhky. 8-oe nokojiehhe iiagjiioaajiocb 9 cehta6pa, a iuioflobhtoctb ca MOK coctabjiajia b cperiiem 37 j i h h h h o k. B h o j i o b h h c cehtaspa Ha6jiK>AaJiHCb nepbbie OKpbiJieHHbie camkh (He cekcynapa). O h h cocxabjiajih o k o jio 45% OTflejibHbix k o j io h h h. IIoKOJieHHe 9 -oe Ha6jiK>AaJiocb 26 cehta6pa. rijioflobhtoctb camok t o t o nokojiehha coctabaajia b cpeahem 30 jih h h h o k. 10-oe nokojiehhe HaSnioflaAocb 12 OKTaGpa. TTjio- AOBHTOCTb camok HOKOJieHHH B CpeRHCM 27 JIHHHHOK. IIoKOJieHHe OAHHHaAgaTOe HOHBHJIOCb 2 4 OKTaGpa. ILlOAOBHTOCTb camok TOTO nokojiehha 6bUia HaHHH3UieH H co- CTaBjiaaa b cpeahem 25 h h j i h h o k. ZUSAMMENFASSUNG [Titel: B lattlause (Homoptera, Aphidodea) des O bstgartens in Polen. Y. Auf dem Apfelbaum anftretende A rten] In der vorliegenden A rbeit werden 10 B lattlausarten besprochen, die in P olen anf den A pfelbaum en a u ftreten. E ine dieser A rten, u n d zw ar Dysaphis

15 15 Mszyce roślin sadowniczych Polski V 239 brancoi (B o r n.) ist lieu fur die polnische Fauna. Ausser der Bestim m ungstabele enthalt die A rbeit auch Angaben liber die geographische Verbreitung, Biologie und w irtschaftliche Bedeutung der einzelnen A rten. F ach meinen Beobachtungen konunt die grosste w irtschaftliche Bedeutung in Polen den A rten Dysaphis plantaginea (P a s s.), Aphis pomi D e g., Rhopalosiphum insertum ( W a lk.) und Eriosoma lanigerum (H a u sm.) zu. Die Arbeit enthalt auch die B esultate meiner Beobachtungen liber die Biologie von Eriosoma lanigerum (H atjsm.) in den Klim averhaltnis sen Polens. Die A rt iiberw intert in Polen in den Rindenspalten am Stam m und an den W urzeln ais Larve des 1. oder 2. Stadium s. Am besten iiberw intern die Larven am Stam m grunde. Es konnten 11 Generationen festgestellt werden. Die ersten L arven wurden von den liber w internten Tieren im Jahre 1969 etw a um 10. Mai geboren; die hohste Zahl der geborenen Larven betrug 42. Die 3. Generation habe ich M itte Juni beobachtet; die m ittlere Zahl der geborenen Larven pro W eibchen betrug in dieser Generation 64. Die 4. Generation beobachtete ich ab 5. Ju li; die m ittlere Zahl der geborenen Larven pro W eibchen betrug hier 75. Die 5. Generation wurde am 20. Ju li beobachtet und die m ittlere Zahl der geborenen Larven betrug nur 24 (die Verringung der F ruchtbarkeit wurde wohl durch die herschende D iirre verursacht). Die ersten L arven der 6. Generation wurden von m ir am 7. August beobachtet. Die Diirre und die hohe Tem peratur, und der dam it verbundene Mangel an F ahrung waren die Ursachen, dass schon die Larven des 3. Stadium s die Junglarven der nachsten G eneration abgesetzt haben! Ihre F ruchtbarkeit war gross und hat 81 Larven pro W eibchen betragen. Die 8. Generation wurde ab 9. Septem ber beobachtet und die W eibchen dieser Generation haben im M ittel etw a 37 Larven geboren. I n der M itte des Septem bers w urden auch die ersten gefliigelten Tiere beobachtet, die jedoch alle virginopar waren! Sie stellten etw a 45 /0 aller Tiere in den Kolonien dar. Die 9. Generation beobachtete ich am 26. Septem ber; die m ittlere Zahl der pro W eibchen geborenen Larven betrug 30. Die 10. Generation konnte ich am 12. Oktober beobachten (27 Larven pro W eibchen) und die 11. G eneration am 24. O ktober (25 L arven pro W eibchen).

16 Redaktor pracy dr H. Szelegiewicz Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1971 Nakiad egz. Ark. wyd. 1,25; druk. 1. Papier druk. sat. ki. III, 80 g, BI. Cena zł 10, Nr zam. 559/71 Wrocławska Drukarnia Naukowa. K-9