Tom X W arszawa, 30 XI 1963 Nr 34. E lż b ie ta J a n is z e w s k a

Transkrypt

1 P O L S K A A K A D E M I A N A U K I N S T Y T U T F R A G M E N T A Z O O L O G I C Z N Y F A U N I S T I C A Tom X W arszawa, 30 XI 1963 Nr 34 E lż b ie ta J a n is z e w s k a Mszyce (H om optera, A phididae) roślin sadowniczych Polski. I. Gatunki w ystępujące na m alinie i jeżynie T jih (Ilo m o p tera, A phididae) cjipyktoabix ca.ioii Ilo.ii.uiu. I. Bhim BCTpenaiouiHecfl Ha Mamme u okcbiikc Blattlause ( H om optera, A phididae) des Obstgartens in Polen. I. Auf Him- und Brombeeren auftretende Arten [Z 12 rysunkam i w tekście] Mszyce należą do tych grup owadów, spośród których rekrutuje się duża liczba szkodników. Pom im o tego zajm uje się nimi niewielu badaczy zarówno w Polsce jak i w ogóle w Europie Środkowej. Do czasu wykrycia u mszyc zdolności do przenoszenia chorób wirusow ych, znaczeniu gospodarczem u m szyc poświęcano niewiele uwagi. Obecnie najw ięcej przenosicieli wirusów zarejestrow a nych jest właśnie wśród mszyc. Niektóre gatunki, np. mszyca brzoskwiniowa, przenosić m ogą około stu różnych wirusów. N iebagatelna jest również bezpośrednia szkodliwość mszyc. W ysysając soki ogładzają one roślinę oraz w y wołują różnego rodzaju deformacje, obniżając tym samym odporność rośliny na inne szkodniki i choroby. Produkow ana przez mszyce rosa m iodowa pokryw a blaszki liściowe, ham uje asymilację i oddychanie oraz staje się podłożem do rozw oju saprofitycznych grzybów. Szczególnie słabo poznane są mszyce występujące w sadach. W całej Europie Środkowej brak jest jakiejkolwiek szerszej pracy, która om awiałaby faunę i szkodliwość mszyc roślin sadowniczych. W związku z tym w roku 1961 podjęłam w K atedrze Entom ologii Stosowanej SGGW badania nad składem gatunkow ym mszyc w sadach. W yniki tych badań publikowane będą w kolejnych odcinkach poświęconych mszycom określonych grup roślin. Niniejsza część obejm uje omówienie gatunków w ystępujących na rodzaju Rubus L. Uwzględniono w niej jedynie gatunki trw ale związane z ty m i roślinam i, pom i jając gatunki polifagiczne, takie jak np. M yzus persicae ( S u e z.) i Aphis fabae S cop., które m ożna niekiedy, aczkolwiek bardzo rzadko, n ap o tk ać n a ty ch

2 492 E. Janiszew ska 2 roślinach. P raca zawiera dane o 5 gatunkach mszyc, z których dwa gatunki są nowe dla fau n y Polski. P an u mgrowi H. S zeleg iew iczo w i, z In s ty tu tu Zoologicznego PAN w W arszawie, za udzieloną m i pomoc składam niniejszym serdeczne podziękowanie. Klucz do oznaczania gatunków mszyc występujących na krzew ach z rodzaju R u b u s Ł. 1. M szyce duże, o czułkach zwykle dłuższych od ciała, bez guzków m arginalnych n a przedtułow iu i o d w ło k u Mszyce drobne, o czułkach krótszych od ciała, z wyraźnym i guzkami m a r g in a ln y m i Syfony cylindryczne, na końcu pokryte skulpturą w postaci wyraźnej siateczki [rys. 1 ] Syfony w części dystalnej rozdęte, bez siateczkowatej skulptury [rys. 2]. Mszyce duże o barw ie zielonej, jasnożółtej lub białawej, na końcach pędów i spodniej stronie liści m alin i j e ż y n... Amphorophora rubi ( K a l t.). 3. Trzeci człon czułków u form bezskrzydłych z 2-4 rinariam i położonymi u nasady członu [rys. 3]. Ogonek tępo zakończony [rys. 5]. Mszyce o b a r wie zielonej, na Rubus sp. tylko wiosną i j e s i e n ią......macrosiphum (Sitobion) fragariae (W a l k.).. Trzeci człon czułków u form bezskrzydłych z rinariam i ułożonymi na brzegu, wzdłuż praw ie całej długości członu [rys. 4]. Ogonek ostro zakończony [rys. 6]. Mszyce zielone lub czerw onobrunatne, na pędach m alin i j e ż y n Macrosiphum funestum (M a c c h.). 4. Trzeci człon czułków u form uskrzydlonych nieznacznie dłuższy lub nawet krótszy od czwartego [rys. 7]. Proporcje syfonów i ogonka norm alne [rys. 9, 11]. Drobne mszyce o barwie zielonej, tylko n a jeżynie Aphis ruborum (B ó r n.).. Trzeci człon czułków u form uskrzydlonych zawsze znacznie dłuższy od czwartego [rys. 8]. Syfony bardzo cienkie i długie, ogonek krótki, gruby i tęp y [rys. 10, 12]. D robne mszyce o barw ie zielonej lub bladożółtej, na m alinie i wyjątkow o także na j e ż y n i e... Aphis idaei v. d. G. Przegląd gatunków 1. Amphorophora rubi ( K a l t.) S yn.: Amphorophora digitalisii T h eo b., Nectarosiphon idaei B o rn. G atunek znany z całej H olarktyki. W Polsce podaw any z okolic W arszawy (M o r d v il k o, 1895, 1914), Borów Tucholskich ( R u b s a a m e n, 1901), Puław ( J u d e n k o, 1930), Bydgoszczy ( S z e l e g i e w i c z, 1958) i Zakopanego ( S z e l e - g i e w i c z, 1962). Rys. 1-6: 1 syfon M acrosiphum funestum (M acch.), 2 syfon Amphorophora rubi ( K a lt.), 3 pierwsze człony czułków M acrosiphum (Sitobion) fragariae (W a lk.), 4 pierw sze człony czułków M. funestum (M acch.), 5 ogonek M. (8.) fragariae (W a lk.), 6 ogonek M. funestum (M acch.).

3 3 Mszyce roślin sadowniczych Polski 493

4 494 E. Janiszew ska 4 Z e b r a n y m a t e r i a ł : W arszaw a, 18 VI 1962, na pędach i liściach m aliny bezskrzydłe i uskrzydlone dzieworódki oraz larw y, dość licznie; Lim anow a, 23 V II 1962, na pędach i liściach jeżyny pojedyncze uskrzydlone dzieworódki i larwy. Biologia: G atunek żyje na Rubus idaeus L., R. fissus L., R. occidentalis L. i R. strigosus L. Tw orzy rasy bionom iczne związane z określonym żywicielem, z których jedną, związaną z m aliną, B orner (1952) uważa za odrębny gatunek. A. rubi (K alt.) jest gatunkiem jednodom owym. Zimuje w postaci zapłodnionych jaj złożonych na pędach roślin żywicielskich. Z jaj wylęgają się wczesną wiosną założycielki rodu, dające początek wielu pokoleniom żyworodnych bezskrzydłych dziew oródek. U skrzydlone dziew oródki pojaw iają się w czerwcu, przenosząc się na inne rośliny tego samego gatunku. N a początku jesieni pojaw ia się pokolenie płciowe. Po kopulacji samice amfigoniczne składają jaja zimowe. Znaczenie gospodarcze: G atunek ten może przenosić choroby wirusowe m alin i jeżyn ( S t r a w i ń s k i, 1950). Przy m asowym pojawię znaczne mogą być rów nież szkody bezpośrednie (zw ijanie liści i skręcanie pędów wierzchołkowych). 2. Macrosiphum funestum (Macch.) S y n.: Macrosiphum rubifolium T h eo b., 31. shelkovnikovi M okdv. G atunek zn an y z całej E uropy. Now y dla fauny Polski. Z e b r a n y m a t e r i a ł : Lim anow a, 23 V II 1962, na wierzchołkowych liściach i pędach jeżyny liczne uskrzydlone i bezskrzydłe dziew oródki; Mszana Dolna, 24 V II 1962, jak wyżej uskrzydlone dziew oródki, licznie. Biologia: Żyje na Rubus fissus L. i na (?) Galium sp. B orner (1952) uważa, że gatunek ten m igruje fakultatyw nie na przytulię, co nie zostało jednak potwierdzone. Biologia tego gatunku jest słabo poznana. Zimuje w postaci jaja na jeżynie. Kolonie mszyc odwiedzane są licznie przez mrówki. Gatunek ten w ystępuje, podobnie jak większość przedstawicieli rodzaju Macrosiphum. P a ss., w dwu rasach barw nych: zielonej i czerw onobrunatnej, z których pierwsza opisana została przez Mordw iłkę (1919) jako odrębny gatu n ek Macrosiphum shellcovnikovi Mordv. Znaczenie gospodarcze: B orner i H e in z e (1957) uw ażają, że g atu nek te n może przenosić choroby wirusowe. P rz y m asow ym w ystąpieniu powoduje zwijanie się liści, skręcanie wierzchołków pędów oraz zaham owanie wzrostu m łodych przyrostów. Uwagi taksonom iczne: Macrosiphum funestum (Macch.) jest bardzo podobny do M. rosae (L.) i był, być może, u nas z tym gatunkiem mylony. Można go odróżnić od tego gatunku na podstaw ie jasnej nasady trzeciego członu czułków [czarnej u M. rosae (L.)J oraz po innym ułożeniu rinarii w tórnych. Prócz tego w yrostek końcowy jest u M. funestum (Macch.) znacznie dłuższy niż u M. rosae (L.), a czoło i w yrostki antenalne znacznie silniej owłosione.

5 5 Mszyce roślin sadowniczych Polski Macrosiphum (Sitobion) fragariae (W alk.) Syn.: M acrosiphum cereale B 6 rn., M. rosaeiformis D as, M. rubielhim T h eo b., Sitobion avenae B o r n e r, 1952 nec F a b ric iu s. G atunek podaw any z E uropy, Izraela i A fryki W schodniej. U nas praw dopodobnie również dosyć pospolity lecz do niedawna nie odróżniany od M. (S.) avenae (P.). W Polsce dopiero S z e l e g ie w i c z (1958) wyodrębnił ten gatunek i podał go z okolic Bydgoszczy oraz później (1962) z Zakopanego. G atunku tego n a Rubus spp. nie zbierałam. Rys. 7-12: 7 pierwsze człony ezułków A phis ruborum (Bókn.), 8 pierwsze człony ezułkńw A phis idaei v. d. G., 9 syfon A. ruborum (B órn.), 10 syfon A. idaei v. d. G., 11 ogonek A. ruborum (B orn.), 12 ogonek A. idaei v. i>. G. Biologia: G atunek m igrujący, którego żywicielem pierwotnym są gatunki rodzaju Rubus L. i innych różowatych, a wtórnym różne gatunki traw. W yląg larw założycielek rodu n astęp u je wczesną wiosną, jeszcze przed rozwinięciem liści. D ru gie pokolenie jest całkowicie bezskrzydłe. Pokolenie trzecie jest prawie bez reszty uskrzydlone i przelatuje na traw y. Pow rót na żywiciela pierwotnego następuje późną jesienią. Najpierw przylatują samice gynoparne, które rodzą młode samice am figoniczne, a później dopiero przy la tu ją uskrzydlone samce. Rozwój osobników pokolenia płciowego odbyw a się więc n a różnych roślinach. Sam ce dora s ta ją n a traw ach i po osiągnięciu dojrzałości p rze latu ją n a Rubus sp. (lub

6 496 E. Janiszew ska 6 inne różowate), a samice amfigoniczne przechodzą cały rozwój na Bubus sp. (lub innych różow atych). Po kopulacji samice składają zim ujące jaja, zazwyczaj na pędach przy pąkach.. Znaczenie gospodarcze: Żer na Rubus spp. trw a bardzo krótko a m szyce nie pow odują żadnych deform acji rośliny. Jako szkodnik m alin i jeżyn g atu n ek te n nie m a więc zasadniczego znaczenia. 4. A phis idaei v. D. G. G atunek rozpow szechniony w całej E uropie. W Polsce notow any z P o jezierza Mazurskiego (R iech, 1927), okolic Puław (Jttd en k o, 1930) i Zakopanego (SZELEGIEWICZ, 1962). Z e b r a n y m a t e r i a ł : Rogów koło Łodzi, 9 VI 1962, na poskręcanych szypułkacli kw iatow ych m aliny liczne bezskrzydłe dzieworódki i larw y; W arszawa, 18 VI 1962, n a spodniej stronie poskręcanych liści wierzchołkowych m aliny bezskrzydłe i uskrzydlone dzieworódki oraz larw y, licznie; W arszaw a, 11 IX 1962, na spodniej stronie liści jeżyny bezskrzydłe dzieworódki i larw y, pojedynczo. Biologia: G atunek jednodom owy, którego cykl życiowy przebiega na jednej roślinie. D otychczas uw ażano go za g a tu n e k ściśle m onofagiczny, związany wyłącznie z Bubus idaeus L. Okazuje się jednak, że w ystępuje on również na Rubus fissus L. W yląg larw następuje wczesną wiosną. Kolonie mszyc zakładane są przew ażnie n a spodniej stronie liści wierzchołkow ych i wierzchołkowych pędach. Są one zwykle bardzo licznie i stale odwiedzane przez mrówki. Późnym latem mszyce w ystępują w postaci skarlałej i żyją w rozproszeniu, zazwyczaj pojedynczo na spodniej strom e liści. W ym iary ciała i czułków ulegają w ydatnem u skróceniu, a barw a ciała zmienia się z zielonej na żółtobiałą lub biaław ą. Pokolenie płciowe pojaw ia się we wrześniu. Samica amfigoniczna składa po kopulacji około 4 jaj (B orner i H e in z e, 1957). Znaczenie gospodarcze: J e st to obok Amphorophora rubi ( K a l t. ) drugi pow ażny szkodnik m alin, gdyż przenosi choroby wirusowe. P rz y m asow ym pojaw ię pow oduje rów nież duże szkody bezpośrednie. W yw ołuje skręcanie się wierzchołków pędów i silne zwijanie się liści, ham uje wzrost rośliny, zwłaszcza przyrost m łodych pędów. Obserwuje się również (B orner i H e in z e, 1957) opadanie kw iatostanów. Uwagi taksonom iczne: Mszycę tę łatw o odróżnić od innych dzięki c h arak tery sty czn ej budow ie syfonów i ogonka [rys. 9, 11]. 5. A ph is ruborum (B orn.) S y n.: ł A p h is m ordvilkiana (D o b ro w lj.) G atunek znany z całej E uropy, podaw any także z Izraela. Nowy dla fau n y Polski. Z e b r a n y m a t e r i a l : Lim anow a, 23 V II 1962, na pędach i liściach jeżyny liczne uskrzydlone i bezskrzydłe dziew oródki; tam że, 26 V II 1962, n a liściach jeżyny bezskrzydłe

7 7 Mszyce roślin sadowniczych Polski 497 dzieworódki, nielicznie; Brzezna, pow. Nowy Sącz, 28 V II 1962, na pędach i liściach jeżyny uskrzydlone i bezskrzydłe dzieworódki, nielicznie. W szystkie kolonie odwiedzane były przez mrówki. Biologia: G atunek jednodom owy i monofag na Bubus fissus L. B ó r n e r (1952) uważa, że gatunek ten w ystępuje na różnych jeżynach a natom iast nigdy na malinie. Kolonie tych mszyc są duże i zw arte, w ystępują zawsze na m łodych pędach jeżyny. S t r o y a n (1955) podaje, że gatunek ten tworzy w Anglii, podobnie jak Aphis idaei v. d. G., form y karłowate, które późnym latem w ystępują w rozproszeniu n a spodniej stronie liści, n a kw iatach i rozw ijających się owocach. W Polsce form tych dotąd nie znalazłam, nie zbierał ich również H. S z e l e g ie w ic z (wiadomość ustna). Znaczenie gospodarcze: Odnośnie możliwości przenoszenia wirusów brak na razie danych. Szkody bezpośrednie bardzo podobne do powodowanych przez A. idaei v. d. G.. Uwagi taksonom iczne: Ponieważ na jeżynie może występować również A. idaei v. d. G., istnieje możliwość pom ylenia obu podobnych do siebie gatunków. Zarówno uskrzydlone jak i bezskrzydłe form y A. ruborum (B órn.) różnią się od podobnych form A. idaei v. d. G. proporcjam i ogonka i syfonów [rys. 9-12], które u pierwszego gatunku nie odbiegają kształtem i długością od pozostałych gatunków Aphis L. U form wiosennych (nie karłow atych) syfony bezskrzydłych są u A. idaei v. d. G. całe ciemne, u A. ruborum (B órn.) natom iast jasne lub co najwyżej nieco przyciemnione u nasady i na końcu. U skrzydlone łatw o odróżnić według podanych w kluczu proporcji poszczególnych członów czułków [ryg. 7 i 8]. K atedra Entom ologii Stosowanej SGGW w W arszawie PIŚM IEN N ICTW O B ó r n e r C E uropae centralis Aphides. M itt, thuring. bot. Ges., W eim ar, 3 : 1-259* B ó r n e r C., H e in z e K Aphidoidea. In : S o ra u e r P., H andb. d. Pflanzenkr., B erlin- H am burg, 402 pp. H ille R is L am bers D De N ederlandse bladluizen van fram boos en B raam. Tijdschr. o. P flantenziekten, 56 : J u d e n k o E M ateriały do fauny mszyc (Aphididae) okolicy Puław z uwzględnieniem biologii. Pol. Pism. ent., Lwów, 9 : M o rd v ilk o A K faunę i anatom ii sem. Aphididae Privislanskogo K raja. Var. univ. Izv., W arszaw a, pp. M o rd v ilk o A. 1914, Aphidodea. In : F auna Kossii i sopred. stran. P etrograd, 1: 1-236; 2 : R iech F Biologie und F aunistik ostpreussischer B lattlause. Schr. phys.-ók. Ges., Konigsberg, 6 5 : R ubsaam en E. H B ericht iiber meine Reisen durch die Tucheler Heide in den Jahren 1896 und Schr. n aturf. Ges., Danzig, 1 0 :

8 498 E. Janiszew ska 8 S t r a w i ń s k i K Owady przenoszące wirusy roślin spotykane na terenie województwa lubelskiego. Ann. UMCS, (E), L ublin, 5: S t r o y a n H. L. Gr R ecent additions to the B ritish A phid F auna. Trans. R. ent. Soe. L on., London, 106: S z e l e g i e w i c z H Mszyce (Homoptera, Aphidina) okolic Bydgoszczy. Fragm. faun., W arszaw a, 8: S z e l e g i e w i c z H M ateriały do znajom ości mszyc (Homoptera, Aphidina) T atr i P odhala. A cta zool. cracov., K raków, 7: PE3IOME B HacTOHLneit p a6 o T e paccm O Tpeno 5 b h r o b Tjieii BCTpeuaiom nxch b n o a b - iue n a n speh H T ean M aam ibi h emebhkh. K pom e onpenejint ejih b h h o b pas ot a co g e p u u it AaiiHbie o reorpa< )HHecKOM pacnpoct pah eiih H, S H oaornh h s k o - HOMHaecKOM 3HaneHHH O TaeabH bix b h j j o b. Flo HaSaioneHHK) ab Topa cam oe S o a b u io e SKOHOMHuecKoe 3HaaeHHe h m c io t Amphorophora rubi ( K a l t. ) h Aphis idaei v. d. G. IIocA enh H ft c yk a3ah H bix b h h o b BCTpenaercH b Ilo a b iiie n a n Ha M a an n e T an h n a e m e B U K e. ^ B a B H g a, Macrosiphum funestum (M a c c h.) h Aphis ruborum ( B o r n.), h b h h i o t c h h o b h m h h j i h ({laynbi Ilo a b u ih. ZUSAMMENFASSUNG In der vorliegenden A rbeit werden 5 B lattlausarten besprochen, die in Polen anf Him- nnd Brom beeren schadlich auftreten. Ausser einem Bestimmungsschliissel enthalt die A rbeit auch eingehende Angaben iiber die geographische V erbreitung, Biologie und wirtschaftliche Bedeutung der einzelnen Arten. N ach den Beobachtungen der Yerfasserin kom m t die grosste wirtschaftliche B edentung Amphorophora rubi ( K a l t.) und Aphis idaei V. n. G. zu. Die letzte Art tr itt in Polen ausser auf der H im beere auch auf der Brom beere auf. Zwei A rten, Macrosiphum funestum (M a c c h.) und Aphis ruborum ( B o r n.), sind fiir die polnische F auna neu. R edaktor p racy Mgr H. Szelegiewicz P a ń stw o w e W y d aw n ic tw o N au k o w e W arsz aw a 1963 N a k ła d egz. A rk. w y d. 0,75, d ru k. 0,5. P a p ie r d ru k. s a t. k l. I I I. 80 g. B I. C ena zł 6, N r zam. 1105/63 W ro cław sk a D ru k a rn ia N a u k o w a 8-2