METODYKA BADANIA STANU ORAZ TENDENCJI ZMIAN USTROJU ROLNEGO I STRUKTURY AGRARNEJ

Transkrypt

1 38 F Kapusta STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Rozniki Naukowe l tom VII l zeszyt 5 Franiszek Kapusta Akademia Ekonomizna we Wro³awiu METODYKA BADANIA STANU ORAZ TENDENCJI ZMIAN USTROJU ROLNEGO I STRUKTURY AGRARNEJ METHODOLOGY OF TESTING THE STATE AND THE TENDENCY OF CHANGES OF THE AGRICULTURAL SYSTEM AND THE AGRICULTURAL STRUCTURE S³owa kluzowe: ustrój rolny, struktura agrarna, zmiany, tendenja, wskaÿnik Key words: the agriultural system, the agriultural struture, hanges, the tendeny, the indiator Synopsis Przedstawiono definije ustroju rolnego i struktury agrarnej oraz metody badania ih stanu i tendenji zmian Zastosowano w tym elu metody: analizy porównawzej, wskaÿniki struktury gospodarstw, dynamiki zmian, krzyw¹ nierównomiernego rozdzia³u i wspó³zynnik nierównomiernego rozdzia³u Wstêp Zmieniaj¹ siê warunki funkjonowania gospodarstw rolnyh tworz¹yh podstawow¹ jednostkê produkyjn¹ w rolnitwie Zmienia siê równie ustrój rolny i struktura agrarna rolnitwa Zahodzi wiê potrzeba wypraowania metodyki oeny stanu i tendenji zmian obu eh rolnitwa Metodyka badañ Ustrój rolny okreœla stosunki w³adania podstawowymi œrodkami produkji i ih u ytkowania w rolnitwie oraz wynikaj¹e z nih uk³ady spo³ezne miêdzy ró nymi grupami ludnoœi rolnizej Pojêie ustroju rolnego jest uto samiane ze: spo³ezno-ekonomizn¹ struktur¹ wsi, sposobem produkji w rolnitwie i stosunkami agrarnymi w rolnitwie Istotê spo³ezno-ekonomiznego harakteru ustroju rolnego stanowi zawsze typ w³asnoœi podstawowyh œrodków produkji w rolnitwie, a g³ównie w³asnoœæ ziemi Typ w³asnoœi okreœla bowiem zarówno el u ytkowania œrodków produkji, jak i stosunki miêdzy ludÿmi w proesie produkji [por Farkowski 1984, s 821] Na podstawie w³asnoœi wyró nia siê dwa typy ustroju rolnego: (1) oparty na w³asnoœi prywatnej, zyli sektor prywatny, (2) oparty na w³asnoœi spo³eznej, zyli sektor publizny W ramah tyh typów mog¹ wystêpowaæ ró ne formy ustroju rolnego, np w pierwszym typie mo e wystêpowaæ drobnotowarowe rolnitwo indywidualne i wielkotowarowe spó³dzielze lub rolnitwo farmerskie oraz mieszane formy w³asnoœi z przewag¹ w³asnoœi prywatnej, w drugim zaœ rolnitwo pañstwowe i o mieszanej w³asnoœi z przewag¹ w³asnoœi spo³eznej Struktura agrarna zaœ jest kategori¹ historyzn¹ i zmienn¹ Jest ona kszta³towana od stulei przez kolejne ustroje i systemy prawne pañstwa, warunki ekonomizne, demografizne, spo-

2 Metodyka badania stanu oraz tendenji zmian ustroju rolnego i struktury agrarnej 39 ³ezno-kulturowe, zwyzajowe i inne [Szemberg 1998, s 867] Wspó³zeœnie mo na j¹ zdefiniowaæ jako rozk³ad gospodarstw prywatnyh wed³ug: obszaru (w hektarah fizyznyh lub przelizeniowyh), iloœi i jakoœi zasobów pray (kwalifikaje i umiejêtnoœi zarz¹dze), wyposa enia w œrodki trwa³e (budynki i œrodki tehnizne), Europejskiej Jednostki Wielkoœi (ESU), typu rolnizego, wielkoœi powi¹zañ z rynkiem (wartoœæ sprzeda y produktów, wartoœæ zakupu œrodków produkji, pobrane kredyty, wartoœæ niematerialnego maj¹tku, zatrudnienie poza gospodarstwem, wielkoœæ dohodów z dzia³alnoœi pozarolnizej) Ze wzglêdu na brak w statystye wystarzaj¹yh informaji o gospodarstwah rolnyh zêsto rezygnujemy z pe³nej harakterystyki struktury agrarnej, ogranizaj¹ siê tylko do zró - niowania gospodarstw pod wzglêdem obszaru Jest to du e uproszzenie, poniewa w nowozesnym rolnitwie wystêpuje substytuja zynników produkji, zw³aszza ziemi przez inne zynniki Ponadto, nastêpuje ró niowanie siê gospodarstw pod wzglêdem intensywnoœi gospodarowania i wielkoœi uzyskiwanyh dohodów Wyra enie iloœiowe poszzególnyh elementów struktury agrarnej napotyka trudnoœi, ze wzglêdu na niepe³ne dane statystyzne Ale wszêdzie tam, gdzie takimi informajami dysponujemy powinniœmy z nih skorzystaæ I tak dla wyra enia: 1 Obszaru gospodarstw w hektarah przelizeniowyh nale y pos³u yæ siê nastêpuj¹ymi wspó³zynnikami przelizeniowymi hektarów fizyznyh gruntów ornyh klasy: I 1,8, II 1,6, IIIa 1,25, IIIb 1,15, IV a 1,05, IVb 0,95, V 0,8 i VI 0,5, trwa³yh u ytków zielonyh klasy: I 1,8, II 1,6, III 1,2, IV 1,0, V 0,8 i VI 0,5 Przy tworzeniu grup obszarowyh gospodarstw stosowana jest klasyfikaja gospodarstw rolnyh wed³ug ih powierzhni ogólnej, rzadziej wed³ug powierzhni u ytków rolnyh Przy grupowaniu gospodarstw indywidualnyh GUS najzêœiej stosuje przedzia³y wielkoœi (w ha): 0,1 1, 1 2, 2-5, 5-7, 7-10, 10-15, 15 i wiêej ha W niektóryh badaniah (ostatnio) wydziela siê dalsze grupy obszarowe, stosownie do potrzeb W gospodarstwah spó³dzielzyh stosuje siê wiêksze grupy obszarowe (np do 100 ha, itd) 2 Iloœi zasobów pray nale y pos³u yæ siê rozn¹ jednostk¹ pray (Annual Work Unit AWU, ekwiwalent pe³nego etatu 2120 robozogodzin) [Systematyka, s 99 i 102] Jakoœæ pray mo na uwzglêdniæ bior¹ pod uwagê wykszta³enie prauj¹yh Przyjmuj¹, e osoba z kwalifikajami rolnizymi stanowi 1 jednostkê, a dalej ró niuj¹ wspó³zynniki przelizeniowe dodaj¹ lub ujmuj¹ 0,1 za ka dy rok wykszta³enia 3 Wyposa enie w œrodki tehnizne nale y wyraziæ wartoœiowo Je eli takih informaji nie posiadamy, mo na pos³u yæ siê miar¹ zastêpz¹ i przedstawiæ tylko zasoby si³y poi¹gowej w jednostkah poi¹gowyh 4 Wielkoœi ekonomiznej gospodarstw w Europejskih Jednostkah Wielkoœi (ESU) Obliza siê j¹ nastêpuj¹o: a) ustala siê jakie rodzaje upraw oraz gatunki i grupy produkyjno-u ytkowe zwierz¹t wystêpuj¹ w danym gospodarstwie, b) mno y siê lizbê hektarów i/lub lizbê sztuk zwierz¹t przez odpowiedni¹ standardow¹ nadwy kê bezpoœredni¹ (SGM Standard Gross Margin) SGM, to rozna wartoœæ produkji, uzyskana z 1 ha uprawy 1 lub 1 szt zwierzêia 2, pomniejszona o koszty bezpoœrednie poniesione na wytworzenie tej produkji SGM jest nadwy k¹ œredniej z trzeh 1 W produkji roœlinnej jest jedno odstêpstwo grzyby jadalne nadwy kê bezpoœredni¹ okreœla siê na 100 m 2 powierzhni produkyjnej 2 W produkji zwierzêej s¹ dwa wyj¹tki: drób, gdzie nadwy kê bezpoœredni¹ okreœla siê w przelizeniu na 100 sztuk, oraz pszzo³y w przelizeniu na 1 rój (tzn rodzinê pszzel¹ w ulu)

3 40 F Kapusta lat wartoœi okreœlonej dzia³alnoœi rolnizej nad œredni¹ z trzeh lat wartoœi¹ kosztów bezpoœrednih, w przeiêtnyh dla danego regionu warunkah produkji Zestaw nadwy ek dla UE lizy obenie 124 dzia³alnoœi, ) przez zsumowanie wielkoœi SGM uzyskuje siê a³kowity SGM gospodarstwa w z³otyh, d) przeliza siê a³kowity SGM gospodarstwa w z³otyh na euro (stosuj¹ œredni przeliznik z ostatnih trzeh lat), e) a³kowity SGM gospodarstwa w euro dzieli siê przez 1200 Otrzymany wynik jest w Europejskih Jednostkah Wielkoœi (ESU European Size Unit) Na podstawie ESU, okreœlone gospodarstwo mo e byæ zalizone do jednej z dziewiêiu klas wielkoœi W Polse wydzielono ih jedenaœie: do 0,5 ESU (do 2,4 tys z³), 0,5-2 ESU (2,4-9,5 tys z³), 2-4 ESU (9,5-19,0 tys z³), 4-6 ESU (19,0-28,6 tys z³), 6-8 ESU (28,6-38,1 tys z³), 8-12 ESU (38,1-57,1 tys z³), ESU ( 57,1-76,2 tys z³), ESU (76,2-190,5 tys z³), ESU (190,5-476,2 tys z³), ESU (476,2-1190,5 tys z³), powy ej 250 ESU (powy ej 1190,5 tys z³) Dalej gospodarstwa mo na podzieliæ na grupy wielkoœi ekonomiznej, np bardzo ma³e do 8 ESU, ma³e 8-16, œrednie 16-40, du e i bardzo du e powy ej 100 ESU 5 Typy rolnize okreœlono dla tyh gospodarstw, któryh a³kowita standardowa nadwy ka bezpoœrednia wynosi³a o najmniej 0,5 ESU (2,4 tys z³) i wydzielono: (a) gospodarstwa spejalistyzne: spejalizuj¹e siê w uprawah polowyh, w uprawah ogrodnizyh, w uprawah trwa³yh, w howie zwierz¹t ywionyh w systemie wypasowym, w howie zwierz¹t ywionyh paszami treœiwymi; (b) gospodarstwa mieszane: ró ne uprawy, ró ne zwierzêta, ró ne uprawy i zwierzêta, ³¹znie 6 Wielkoœæ powi¹zañ z rynkiem nale y wyraziæ wartoœiowo (zakupy, sprzeda, wielkoœæ kredytu, stan zasobów pieniê nyh w banku, wydatkowanie pray poza gospodarstwem, wielkoœæ dohodów z pray pozarolnizej) W analizie zmian ustroju rolnego oraz struktury agrarnej du ego znazenia nabiera wybór w³aœiwyh metod badawzyh Zmiany te przedstawia siê w zestawieniah tabelaryznyh po³¹zonyh z opisem Stosuje siê tu równie wskaÿniki dynamiki o sta³ej podstawie oraz wskaÿniki struktury Pewne elementy struktury agrarnej mo na równie ukazaæ za pomo¹: a) analizy porównawzej zmian lizby gospodarstw wed³ug grup obszarowyh i powierzhni zajmowanej ziemi, posiadanyh zasobów pray, zasobu œrodków trwa³yh, wielkoœi produkji w ESU, b) wskaÿników dynamiki (o sta³ej podstawie) wy ej wymienionyh elementów struktury agrarnej [Kapusta 1976, s 13-16], ) krzywej nierównomiernego rozdzia³u, tzw krzywej Lorenza (elementów jak wy ej) [Szul 1963, s ], d) wspó³zynnika nierównomiernego rozdzia³u, zwanego równie stosunkiem konentraji oblizonego metod¹: O Langego [Lange 1970, s ], S Szula [Szul 1963, ], A Pietraszewskiego i W Wagnera [Pietraszewski i Wagner 1975, s 48-49] lub T Marsza³kowiz [Marsza³kowiz 1972, ] (elementów jak wy ej) Zastosowanie poszzególnyh metod zale y od dostêpnoœi materia³ów informayjnyh o badanej zbiorowoœi gospodarstw Aby uzyskaæ pe³ny obraz zmian agrarnyh, najlepiej stosowaæ równozeœnie kilka metod Wyniki badañ Dla zobrazowania zastosowania niektóryh metod badawzyh dokonano analizy zmian ustroju rolnego w latah - i struktury agrarnej (poszzególne elementy tej struktury w ró nym okresie zasu) Zmiany ustroju rolnego przedstawiono w tabeli 1 Analiza zmian wskazuje, e: zmniejszy³a siê lizba gospodarstw o 4,3, a powierzhnia u ytków rolnyh o 2,6;

4 Metodyka badania stanu oraz tendenji zmian ustroju rolnego i struktury agrarnej 41 Tabela 1 Zmiany Wyszzególnienie Ogó³em Sektor prywatny a) gospodarstwa indywidualne do 1 ha powy ej 1 ha b) spó³dzielnie produkji rol Sektor publizny gospodarstwa pañ- stwowe ustroju rolnego w latah - Rok Gospodarstwa U ytki rolne Pe³no- zatrudnieni a Œrodki b trwa³e Jed b po l izba t ys ha l izba , , , , , , , ,9 99,8 99,8 33,2 33,3 66,6 66,5 0,1 0,0 0,1 0,0 0,1 0, , , , , , , , ,8 94,5 84,4 87,9 2,2 2,3 82,2 85,6 2,9 1,9 7,2 5,5 7,2 5, , , , , , ,0 99,1 96,7 97,6 1,3 0,2 2,0 0,9 2,0 0,9 83,9 88,4 4,1 3,2 16,1 11,6 97,1 98,0 93,4 96,3 2,4 2,3 2,9 2,0 47,9 73,8 a Lizba pe³nozatrudnionyh(awu) ³¹znie zwk³adem praypraowników najemnyhsta³yhi dorywzyh b Jednostki poi¹gowe w 2000 r Szaunek autora ród³o: opraowano na podstawie: Systematyka, s ; Roznik 2001, s 87, ; Systematyka, s 161 lizba gospodarstw sektora prywatnego zmniejszy³a siê o 4,3, zaœ powierzhnia ziemi o 0,8; lizba gospodarstw sektora publiznego zmniejszy³a siê o 37,2, natomiast ziemi o 26,2 W zasobah pray, œrodków trwa³yh oraz si³y poi¹gowej dominuj¹¹ pozyjê zajmuje sektor prywatny, z tym, e w zasobah œrodków trwa³yh jego udzia³ jest mniejszy ni w zasobah ziemi zy pray Zmiany struktury agrarnej indywidualnyh gospodarstw rolnyh (gospodarstw o obszarze powy ej 1 ha u ytków rolnyh) przedstawiono w formie tabelaryznej (tab 2) i grafiznej (rys 1), a zinterpretowano przy pomoy metody analizy porównawzej W podobny sposób mo na sharakteryzowaæ zmiany innyh eh ekonomiznyh indywidualnyh gospodarstw rolnyh Pos³uguj¹ siê krzyw¹ nierównomiernego rozdzia³u (krzyw¹ Lorenza) zobrazowano rozwarstwienie gospodarstw pod wzglêdem zasobów ziemi w roku i (rys 2) To samo rozwarstwienie wyra ono wspó³zynnikiem nierównomiernego rozdzia³u i wynios³o ono w r 0,3070, zaœ w r 0,3709 Obydwie metody wskazuj¹ na wzrost rozwarstwienia gospodarstw W podobny sposób mo na przedstawiæ zmiany gospodarstw pod wzglêdem zasobów innyh zynników produkji oraz wielkoœi wytwarzanej produkji

5 42 F Kapusta Tabela 2 Zmiany L ata Jedn m 1950 tys wz 1960 tys wz 1970 tys wz 1980 tys wz 1990 tys wz tys wz lizby i struktury 2762,3 2937,3 106,3 2736,8 99,1 2390,0 86,5 2138,0 77,4 1951,7 70,7 indywidualnyh gospodarstw rolnyh w Polse Lizba i struktura gospodarstw [] * 15 ha i wiêej* 415,1 15,0 523,0 126,0 17,8 472,7 113,9 17,3 446,9 107,7 18,7 378,4 91,2 17,7 516,8 124,5 26,5 991,8 35,9 1091,9 110,1 37,2 967,5 97,5 35,3 884,3 89,2 37,0 750,4 75,7 35,1 629,5 63,4 32,3 976,5 35,4 937,7 96,0 31,9 886,3 90,8 32,4 717,0 73,4 30,0 637,2 65,3 29,8 426,5 43,7 21,8 246,3 8,9 283,6 115,1 9,7 296,0 120,2 10,8 239,0 97,0 10,0 241,6 98,1 11,3 182,5 74,1 9,3 132,6 4,8 101,1 76,2 3,4 114,3 86,2 4,2 102,8 77,5 4,3 130,4 98,3 6,1 196,4 148,1 10,1 w latah Przeiêtna powierzhnia gospodarstw [ha] ogó³em Lizba gospodarstw Uwaga: * i ha; wz- wskaÿnik zmian ród³o: Roznik , Roznik 1998, U ytkowanie, s 9, oblizenia w³asne 6,5 7,1 8,3 u ytków rolnyh 5,7 6,3 7,4 Z kolei pos³uguj¹ siê zró niowaniem gospodarstw pod wzglêdem wielkoœi ESU uzyskano obraz jak w tabeli 3 Te zmiany mo na równie przedstawiæ przy pomoy dynamiki zmian i rozwarstwienia gospodarstw (lizbowo i grafiznie) Tabela 3 Zró niowanie gospodarstw indywidualnyh pod wzglêdem ESU w roku i Wyszzególnienie Ró nia +/ ród³o: Systematyka, M: Analiza 2003, s 265 Do 8 ESU i wiêej 96,1 89,7 6,4 3,7 9,8 + 6,1 0,2 0,5 + 0,3 s 113; B³a ek B, B³a ek Lizba *RVSRGDUVWZD gospodarstw ha ha ha ha LZL FHM 5D]HP Rysunek 1 Tendenje zmian w indywidualnyh gospodarstwah rolnyh w Polse w latah ród³o: jak w tab 2

6 Metodyka badania stanu oraz tendenji zmian ustroju rolnego i struktury agrarnej 43 Rysunek 2 Krzywa nierównomiernego rozdzia³u (Lorenza) ród³o: opraowano na podstawie: Systematyka, s 161; Systematyka, s 112 3RZLHU]FKQLD]LHPL>@ URN URN Podsumowanie W opraowaniu przedstawiono definije ustroju rolnego i struktury agrar- nej, ehy ekonomizne bêd¹e podstaw¹ oeny, oraz metody badania stanu i lizba gosppodarstw [] tendenji zmian wymienionyh sk³adników rolnitwa W badaniah pos³u ono siê nastêpuj¹ymi metodami: analizy porównawzej zmian lizby i powierzhni gospodarstw wed³ug ró - nyh eh ekonomiznyh, wskaÿników dynamiki, krzywej nierównomiernego rozdzia³u i wspó³zynnika nierównomiernego rozdzia³u Wyniki badañ przedstawiono w formie tabelaryznej, grafiznej i opisowej Literatura B³a ek B, B³a ek M 2003: Analiza porównawza polskih i unijnyh gospodarstw rolnizyh wed³ug wielkoœi ekonomiznej [W:] Dzia³alnoœæ rolniza oraz jej uwarunkowania w aspekie integraji z Uni¹ Europejsk¹ Praa zbiorowa pod red H Ka³u a, Wyd AP, Siedle 2003, s 265 Farkowski Cz 1984: Ustrój rolny [W:] Enyklopedia Ekonomizno-Rolniza PWRiL, Warszawa, s 821 Kapusta F 1976: Zmiany struktury agrarnej i kierunków produkji rolnizej w Legniko-G³ogowskim Okrêgu Miedziowym PWN, Warszawa, s Lange O 1970: Teoria statystyki PWE, Warszawa, s Marsza³kowiz T 1972: Metody statystyzne w badaniah ekonomizno-rolnizyh PWN, Warszawa, s Pietraszewski A, Wagner W 1975: Ekonometria rolniza AR, Poznañ, s Roznik statystyzny GUS, Warszawa Roznik statystyzny rolnitwa : GUS, Warszawa, s 36 Roznik statystyzny rolnitwa : GUS, Warszawa, s 87, Szemberg A 1998: Struktura agrarna i polityka strukturalna [W:] Enyklopedia Agrobiznesu Fundaja Innowaja, WSS-E, Warszawa, s 867 Szul S 1963: Metody statystyzne PWE, Warszawa, Systematyka i harakterystyka gospodarstw rolnyh 1998: NSP PSR, GUS, Warszawa, s 161 Systematyka i harakterystyka gospodarstw rolnyh 2003: NSP PSR, GUS, Warszawa, s 113, 161 U ytkowanie gruntów, powierzhnia zasiewów i pog³owie zwierz¹t gospodarskih 2003: NSP PSR, GUS, Warszawa 2003, s 9 Summary Definitions of the agriultural system and the agriultural struture, eonomi hareteristis being the basis of the estimation and testing the method were presented in the study Following methods were used: omparative analysis of hanges of the number and the surfae of households aording to various eonomi features, indiators of dynamis, the urve of the unbalaned split and the ratio of the unbalaned split Effets of researh were presented with tabular, graphial and desriptive tehnology Adres do korespondenji prof dr hab Franiszek Kapusta Akademia Ekonomizna ul Komandorska 118/ Wro³aw tel (0 89) franiszekkapusta@aewropl

7 38 F Kapusta STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Rozniki Naukowe l tom VII l zeszyt 5 Franiszek Kapusta Akademia Ekonomizna we Wro³awiu METODYKA BADANIA STANU ORAZ TENDENCJI ZMIAN USTROJU ROLNEGO I STRUKTURY AGRARNEJ METHODOLOGY OF TESTING THE STATE AND THE TENDENCY OF CHANGES OF THE AGRICULTURAL SYSTEM AND THE AGRICULTURAL STRUCTURE S³owa kluzowe: ustrój rolny, struktura agrarna, zmiany, tendenja, wskaÿnik Key words: the agriultural system, the agriultural struture, hanges, the tendeny, the indiator Synopsis Przedstawiono definije ustroju rolnego i struktury agrarnej oraz metody badania ih stanu i tendenji zmian Zastosowano w tym elu metody: analizy porównawzej, wskaÿniki struktury gospodarstw, dynamiki zmian, krzyw¹ nierównomiernego rozdzia³u i wspó³zynnik nierównomiernego rozdzia³u Wstêp Zmieniaj¹ siê warunki funkjonowania gospodarstw rolnyh tworz¹yh podstawow¹ jednostkê produkyjn¹ w rolnitwie Zmienia siê równie ustrój rolny i struktura agrarna rolnitwa Zahodzi wiê potrzeba wypraowania metodyki oeny stanu i tendenji zmian obu eh rolnitwa Metodyka badañ Ustrój rolny okreœla stosunki w³adania podstawowymi œrodkami produkji i ih u ytkowania w rolnitwie oraz wynikaj¹e z nih uk³ady spo³ezne miêdzy ró nymi grupami ludnoœi rolnizej Pojêie ustroju rolnego jest uto samiane ze: spo³ezno-ekonomizn¹ struktur¹ wsi, sposobem produkji w rolnitwie i stosunkami agrarnymi w rolnitwie Istotê spo³ezno-ekonomiznego harakteru ustroju rolnego stanowi zawsze typ w³asnoœi podstawowyh œrodków produkji w rolnitwie, a g³ównie w³asnoœæ ziemi Typ w³asnoœi okreœla bowiem zarówno el u ytkowania œrodków produkji, jak i stosunki miêdzy ludÿmi w proesie produkji [por Farkowski 1984, s 821] Na podstawie w³asnoœi wyró nia siê dwa typy ustroju rolnego: (1) oparty na w³asnoœi prywatnej, zyli sektor prywatny, (2) oparty na w³asnoœi spo³eznej, zyli sektor publizny W ramah tyh typów mog¹ wystêpowaæ ró ne formy ustroju rolnego, np w pierwszym typie mo e wystêpowaæ drobnotowarowe rolnitwo indywidualne i wielkotowarowe spó³dzielze lub rolnitwo farmerskie oraz mieszane formy w³asnoœi z przewag¹ w³asnoœi prywatnej, w drugim zaœ rolnitwo pañstwowe i o mieszanej w³asnoœi z przewag¹ w³asnoœi spo³eznej Struktura agrarna zaœ jest kategori¹ historyzn¹ i zmienn¹ Jest ona kszta³towana od stulei przez kolejne ustroje i systemy prawne pañstwa, warunki ekonomizne, demografizne, spo-

8 Metodyka badania stanu oraz tendenji zmian ustroju rolnego i struktury agrarnej 39 ³ezno-kulturowe, zwyzajowe i inne [Szemberg 1998, s 867] Wspó³zeœnie mo na j¹ zdefiniowaæ jako rozk³ad gospodarstw prywatnyh wed³ug: obszaru (w hektarah fizyznyh lub przelizeniowyh), iloœi i jakoœi zasobów pray (kwalifikaje i umiejêtnoœi zarz¹dze), wyposa enia w œrodki trwa³e (budynki i œrodki tehnizne), Europejskiej Jednostki Wielkoœi (ESU), typu rolnizego, wielkoœi powi¹zañ z rynkiem (wartoœæ sprzeda y produktów, wartoœæ zakupu œrodków produkji, pobrane kredyty, wartoœæ niematerialnego maj¹tku, zatrudnienie poza gospodarstwem, wielkoœæ dohodów z dzia³alnoœi pozarolnizej) Ze wzglêdu na brak w statystye wystarzaj¹yh informaji o gospodarstwah rolnyh zêsto rezygnujemy z pe³nej harakterystyki struktury agrarnej, ogranizaj¹ siê tylko do zró - niowania gospodarstw pod wzglêdem obszaru Jest to du e uproszzenie, poniewa w nowozesnym rolnitwie wystêpuje substytuja zynników produkji, zw³aszza ziemi przez inne zynniki Ponadto, nastêpuje ró niowanie siê gospodarstw pod wzglêdem intensywnoœi gospodarowania i wielkoœi uzyskiwanyh dohodów Wyra enie iloœiowe poszzególnyh elementów struktury agrarnej napotyka trudnoœi, ze wzglêdu na niepe³ne dane statystyzne Ale wszêdzie tam, gdzie takimi informajami dysponujemy powinniœmy z nih skorzystaæ I tak dla wyra enia: 1 Obszaru gospodarstw w hektarah przelizeniowyh nale y pos³u yæ siê nastêpuj¹ymi wspó³zynnikami przelizeniowymi hektarów fizyznyh gruntów ornyh klasy: I 1,8, II 1,6, IIIa 1,25, IIIb 1,15, IV a 1,05, IVb 0,95, V 0,8 i VI 0,5, trwa³yh u ytków zielonyh klasy: I 1,8, II 1,6, III 1,2, IV 1,0, V 0,8 i VI 0,5 Przy tworzeniu grup obszarowyh gospodarstw stosowana jest klasyfikaja gospodarstw rolnyh wed³ug ih powierzhni ogólnej, rzadziej wed³ug powierzhni u ytków rolnyh Przy grupowaniu gospodarstw indywidualnyh GUS najzêœiej stosuje przedzia³y wielkoœi (w ha): 0,1 1, 1 2, 2-5, 5-7, 7-10, 10-15, 15 i wiêej ha W niektóryh badaniah (ostatnio) wydziela siê dalsze grupy obszarowe, stosownie do potrzeb W gospodarstwah spó³dzielzyh stosuje siê wiêksze grupy obszarowe (np do 100 ha, itd) 2 Iloœi zasobów pray nale y pos³u yæ siê rozn¹ jednostk¹ pray (Annual Work Unit AWU, ekwiwalent pe³nego etatu 2120 robozogodzin) [Systematyka, s 99 i 102] Jakoœæ pray mo na uwzglêdniæ bior¹ pod uwagê wykszta³enie prauj¹yh Przyjmuj¹, e osoba z kwalifikajami rolnizymi stanowi 1 jednostkê, a dalej ró niuj¹ wspó³zynniki przelizeniowe dodaj¹ lub ujmuj¹ 0,1 za ka dy rok wykszta³enia 3 Wyposa enie w œrodki tehnizne nale y wyraziæ wartoœiowo Je eli takih informaji nie posiadamy, mo na pos³u yæ siê miar¹ zastêpz¹ i przedstawiæ tylko zasoby si³y poi¹gowej w jednostkah poi¹gowyh 4 Wielkoœi ekonomiznej gospodarstw w Europejskih Jednostkah Wielkoœi (ESU) Obliza siê j¹ nastêpuj¹o: a) ustala siê jakie rodzaje upraw oraz gatunki i grupy produkyjno-u ytkowe zwierz¹t wystêpuj¹ w danym gospodarstwie, b) mno y siê lizbê hektarów i/lub lizbê sztuk zwierz¹t przez odpowiedni¹ standardow¹ nadwy kê bezpoœredni¹ (SGM Standard Gross Margin) SGM, to rozna wartoœæ produkji, uzyskana z 1 ha uprawy 1 lub 1 szt zwierzêia 2, pomniejszona o koszty bezpoœrednie poniesione na wytworzenie tej produkji SGM jest nadwy k¹ œredniej z trzeh 1 W produkji roœlinnej jest jedno odstêpstwo grzyby jadalne nadwy kê bezpoœredni¹ okreœla siê na 100 m 2 powierzhni produkyjnej 2 W produkji zwierzêej s¹ dwa wyj¹tki: drób, gdzie nadwy kê bezpoœredni¹ okreœla siê w przelizeniu na 100 sztuk, oraz pszzo³y w przelizeniu na 1 rój (tzn rodzinê pszzel¹ w ulu)

9 40 F Kapusta lat wartoœi okreœlonej dzia³alnoœi rolnizej nad œredni¹ z trzeh lat wartoœi¹ kosztów bezpoœrednih, w przeiêtnyh dla danego regionu warunkah produkji Zestaw nadwy ek dla UE lizy obenie 124 dzia³alnoœi, ) przez zsumowanie wielkoœi SGM uzyskuje siê a³kowity SGM gospodarstwa w z³otyh, d) przeliza siê a³kowity SGM gospodarstwa w z³otyh na euro (stosuj¹ œredni przeliznik z ostatnih trzeh lat), e) a³kowity SGM gospodarstwa w euro dzieli siê przez 1200 Otrzymany wynik jest w Europejskih Jednostkah Wielkoœi (ESU European Size Unit) Na podstawie ESU, okreœlone gospodarstwo mo e byæ zalizone do jednej z dziewiêiu klas wielkoœi W Polse wydzielono ih jedenaœie: do 0,5 ESU (do 2,4 tys z³), 0,5-2 ESU (2,4-9,5 tys z³), 2-4 ESU (9,5-19,0 tys z³), 4-6 ESU (19,0-28,6 tys z³), 6-8 ESU (28,6-38,1 tys z³), 8-12 ESU (38,1-57,1 tys z³), ESU ( 57,1-76,2 tys z³), ESU (76,2-190,5 tys z³), ESU (190,5-476,2 tys z³), ESU (476,2-1190,5 tys z³), powy ej 250 ESU (powy ej 1190,5 tys z³) Dalej gospodarstwa mo na podzieliæ na grupy wielkoœi ekonomiznej, np bardzo ma³e do 8 ESU, ma³e 8-16, œrednie 16-40, du e i bardzo du e powy ej 100 ESU 5 Typy rolnize okreœlono dla tyh gospodarstw, któryh a³kowita standardowa nadwy ka bezpoœrednia wynosi³a o najmniej 0,5 ESU (2,4 tys z³) i wydzielono: (a) gospodarstwa spejalistyzne: spejalizuj¹e siê w uprawah polowyh, w uprawah ogrodnizyh, w uprawah trwa³yh, w howie zwierz¹t ywionyh w systemie wypasowym, w howie zwierz¹t ywionyh paszami treœiwymi; (b) gospodarstwa mieszane: ró ne uprawy, ró ne zwierzêta, ró ne uprawy i zwierzêta, ³¹znie 6 Wielkoœæ powi¹zañ z rynkiem nale y wyraziæ wartoœiowo (zakupy, sprzeda, wielkoœæ kredytu, stan zasobów pieniê nyh w banku, wydatkowanie pray poza gospodarstwem, wielkoœæ dohodów z pray pozarolnizej) W analizie zmian ustroju rolnego oraz struktury agrarnej du ego znazenia nabiera wybór w³aœiwyh metod badawzyh Zmiany te przedstawia siê w zestawieniah tabelaryznyh po³¹zonyh z opisem Stosuje siê tu równie wskaÿniki dynamiki o sta³ej podstawie oraz wskaÿniki struktury Pewne elementy struktury agrarnej mo na równie ukazaæ za pomo¹: a) analizy porównawzej zmian lizby gospodarstw wed³ug grup obszarowyh i powierzhni zajmowanej ziemi, posiadanyh zasobów pray, zasobu œrodków trwa³yh, wielkoœi produkji w ESU, b) wskaÿników dynamiki (o sta³ej podstawie) wy ej wymienionyh elementów struktury agrarnej [Kapusta 1976, s 13-16], ) krzywej nierównomiernego rozdzia³u, tzw krzywej Lorenza (elementów jak wy ej) [Szul 1963, s ], d) wspó³zynnika nierównomiernego rozdzia³u, zwanego równie stosunkiem konentraji oblizonego metod¹: O Langego [Lange 1970, s ], S Szula [Szul 1963, ], A Pietraszewskiego i W Wagnera [Pietraszewski i Wagner 1975, s 48-49] lub T Marsza³kowiz [Marsza³kowiz 1972, ] (elementów jak wy ej) Zastosowanie poszzególnyh metod zale y od dostêpnoœi materia³ów informayjnyh o badanej zbiorowoœi gospodarstw Aby uzyskaæ pe³ny obraz zmian agrarnyh, najlepiej stosowaæ równozeœnie kilka metod Wyniki badañ Dla zobrazowania zastosowania niektóryh metod badawzyh dokonano analizy zmian ustroju rolnego w latah - i struktury agrarnej (poszzególne elementy tej struktury w ró nym okresie zasu) Zmiany ustroju rolnego przedstawiono w tabeli 1 Analiza zmian wskazuje, e: zmniejszy³a siê lizba gospodarstw o 4,3, a powierzhnia u ytków rolnyh o 2,6;

10 Metodyka badania stanu oraz tendenji zmian ustroju rolnego i struktury agrarnej 41 Tabela 1 Zmiany Wyszzególnienie Ogó³em Sektor prywatny a) gospodarstwa indywidualne do 1 ha powy ej 1 ha b) spó³dzielnie produkji rol Sektor publizny gospodarstwa pañ- stwowe ustroju rolnego w latah - Rok Gospodarstwa U ytki rolne Pe³no- zatrudnieni a Œrodki b trwa³e Jed b po l izba t ys ha l izba , , , , , , , ,9 99,8 99,8 33,2 33,3 66,6 66,5 0,1 0,0 0,1 0,0 0,1 0, , , , , , , , ,8 94,5 84,4 87,9 2,2 2,3 82,2 85,6 2,9 1,9 7,2 5,5 7,2 5, , , , , , ,0 99,1 96,7 97,6 1,3 0,2 2,0 0,9 2,0 0,9 83,9 88,4 4,1 3,2 16,1 11,6 97,1 98,0 93,4 96,3 2,4 2,3 2,9 2,0 47,9 73,8 a Lizba pe³nozatrudnionyh(awu) ³¹znie zwk³adem praypraowników najemnyhsta³yhi dorywzyh b Jednostki poi¹gowe w 2000 r Szaunek autora ród³o: opraowano na podstawie: Systematyka, s ; Roznik 2001, s 87, ; Systematyka, s 161 lizba gospodarstw sektora prywatnego zmniejszy³a siê o 4,3, zaœ powierzhnia ziemi o 0,8; lizba gospodarstw sektora publiznego zmniejszy³a siê o 37,2, natomiast ziemi o 26,2 W zasobah pray, œrodków trwa³yh oraz si³y poi¹gowej dominuj¹¹ pozyjê zajmuje sektor prywatny, z tym, e w zasobah œrodków trwa³yh jego udzia³ jest mniejszy ni w zasobah ziemi zy pray Zmiany struktury agrarnej indywidualnyh gospodarstw rolnyh (gospodarstw o obszarze powy ej 1 ha u ytków rolnyh) przedstawiono w formie tabelaryznej (tab 2) i grafiznej (rys 1), a zinterpretowano przy pomoy metody analizy porównawzej W podobny sposób mo na sharakteryzowaæ zmiany innyh eh ekonomiznyh indywidualnyh gospodarstw rolnyh Pos³uguj¹ siê krzyw¹ nierównomiernego rozdzia³u (krzyw¹ Lorenza) zobrazowano rozwarstwienie gospodarstw pod wzglêdem zasobów ziemi w roku i (rys 2) To samo rozwarstwienie wyra ono wspó³zynnikiem nierównomiernego rozdzia³u i wynios³o ono w r 0,3070, zaœ w r 0,3709 Obydwie metody wskazuj¹ na wzrost rozwarstwienia gospodarstw W podobny sposób mo na przedstawiæ zmiany gospodarstw pod wzglêdem zasobów innyh zynników produkji oraz wielkoœi wytwarzanej produkji

11 42 F Kapusta Tabela 2 Zmiany L ata Jedn m 1950 tys wz 1960 tys wz 1970 tys wz 1980 tys wz 1990 tys wz tys wz lizby i struktury 2762,3 2937,3 106,3 2736,8 99,1 2390,0 86,5 2138,0 77,4 1951,7 70,7 indywidualnyh gospodarstw rolnyh w Polse Lizba i struktura gospodarstw [] * 15 ha i wiêej* 415,1 15,0 523,0 126,0 17,8 472,7 113,9 17,3 446,9 107,7 18,7 378,4 91,2 17,7 516,8 124,5 26,5 991,8 35,9 1091,9 110,1 37,2 967,5 97,5 35,3 884,3 89,2 37,0 750,4 75,7 35,1 629,5 63,4 32,3 976,5 35,4 937,7 96,0 31,9 886,3 90,8 32,4 717,0 73,4 30,0 637,2 65,3 29,8 426,5 43,7 21,8 246,3 8,9 283,6 115,1 9,7 296,0 120,2 10,8 239,0 97,0 10,0 241,6 98,1 11,3 182,5 74,1 9,3 132,6 4,8 101,1 76,2 3,4 114,3 86,2 4,2 102,8 77,5 4,3 130,4 98,3 6,1 196,4 148,1 10,1 w latah Przeiêtna powierzhnia gospodarstw [ha] ogó³em Lizba gospodarstw Uwaga: * i ha; wz- wskaÿnik zmian ród³o: Roznik , Roznik 1998, U ytkowanie, s 9, oblizenia w³asne 6,5 7,1 8,3 u ytków rolnyh 5,7 6,3 7,4 Z kolei pos³uguj¹ siê zró niowaniem gospodarstw pod wzglêdem wielkoœi ESU uzyskano obraz jak w tabeli 3 Te zmiany mo na równie przedstawiæ przy pomoy dynamiki zmian i rozwarstwienia gospodarstw (lizbowo i grafiznie) Tabela 3 Zró niowanie gospodarstw indywidualnyh pod wzglêdem ESU w roku i Wyszzególnienie Ró nia +/ ród³o: Systematyka, M: Analiza 2003, s 265 Do 8 ESU i wiêej 96,1 89,7 6,4 3,7 9,8 + 6,1 0,2 0,5 + 0,3 s 113; B³a ek B, B³a ek Lizba *RVSRGDUVWZD gospodarstw ha ha ha ha LZL FHM 5D]HP Rysunek 1 Tendenje zmian w indywidualnyh gospodarstwah rolnyh w Polse w latah ród³o: jak w tab 2

12 Metodyka badania stanu oraz tendenji zmian ustroju rolnego i struktury agrarnej 43 Rysunek 2 Krzywa nierównomiernego rozdzia³u (Lorenza) ród³o: opraowano na podstawie: Systematyka, s 161; Systematyka, s 112 3RZLHU]FKQLD]LHPL>@ URN URN Podsumowanie W opraowaniu przedstawiono definije ustroju rolnego i struktury agrar- nej, ehy ekonomizne bêd¹e podstaw¹ oeny, oraz metody badania stanu i lizba gosppodarstw [] tendenji zmian wymienionyh sk³adników rolnitwa W badaniah pos³u ono siê nastêpuj¹ymi metodami: analizy porównawzej zmian lizby i powierzhni gospodarstw wed³ug ró - nyh eh ekonomiznyh, wskaÿników dynamiki, krzywej nierównomiernego rozdzia³u i wspó³zynnika nierównomiernego rozdzia³u Wyniki badañ przedstawiono w formie tabelaryznej, grafiznej i opisowej Literatura B³a ek B, B³a ek M 2003: Analiza porównawza polskih i unijnyh gospodarstw rolnizyh wed³ug wielkoœi ekonomiznej [W:] Dzia³alnoœæ rolniza oraz jej uwarunkowania w aspekie integraji z Uni¹ Europejsk¹ Praa zbiorowa pod red H Ka³u a, Wyd AP, Siedle 2003, s 265 Farkowski Cz 1984: Ustrój rolny [W:] Enyklopedia Ekonomizno-Rolniza PWRiL, Warszawa, s 821 Kapusta F 1976: Zmiany struktury agrarnej i kierunków produkji rolnizej w Legniko-G³ogowskim Okrêgu Miedziowym PWN, Warszawa, s Lange O 1970: Teoria statystyki PWE, Warszawa, s Marsza³kowiz T 1972: Metody statystyzne w badaniah ekonomizno-rolnizyh PWN, Warszawa, s Pietraszewski A, Wagner W 1975: Ekonometria rolniza AR, Poznañ, s Roznik statystyzny GUS, Warszawa Roznik statystyzny rolnitwa : GUS, Warszawa, s 36 Roznik statystyzny rolnitwa : GUS, Warszawa, s 87, Szemberg A 1998: Struktura agrarna i polityka strukturalna [W:] Enyklopedia Agrobiznesu Fundaja Innowaja, WSS-E, Warszawa, s 867 Szul S 1963: Metody statystyzne PWE, Warszawa, Systematyka i harakterystyka gospodarstw rolnyh 1998: NSP PSR, GUS, Warszawa, s 161 Systematyka i harakterystyka gospodarstw rolnyh 2003: NSP PSR, GUS, Warszawa, s 113, 161 U ytkowanie gruntów, powierzhnia zasiewów i pog³owie zwierz¹t gospodarskih 2003: NSP PSR, GUS, Warszawa 2003, s 9 Summary Definitions of the agriultural system and the agriultural struture, eonomi hareteristis being the basis of the estimation and testing the method were presented in the study Following methods were used: omparative analysis of hanges of the number and the surfae of households aording to various eonomi features, indiators of dynamis, the urve of the unbalaned split and the ratio of the unbalaned split Effets of researh were presented with tabular, graphial and desriptive tehnology Adres do korespondenji prof dr hab Franiszek Kapusta Akademia Ekonomizna ul Komandorska 118/ Wro³aw tel (0 89) franiszekkapusta@aewropl