EFEKTYWNOŚĆ PROFILAKTYKI JODOWEJ W KRAKOWIE NA PRZYKŁADZIE TRZECH GRUP WIEKOWYCH KOBIET BADANIA PILOTOWE

Transkrypt

1 BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. XLI, 2008, 3, str Paweł Zagrodzki, Ewa Ochab 1), Mirosław Bartyzel 1), Dominika Huk EFEKTYWNOŚĆ PROFILAKTYKI JODOWEJ W KRAKOWIE NA PRZYKŁADZIE TRZECH GRUP WIEKOWYCH KOBIET BADANIA PILOTOWE CZ. I. STĘŻENIE JODU W MOCZU Zakład Bromatologii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie p.o. Kierownika: dr P. Zagrodzki 1) Pracownia Fizykochemii i Radioizotopów Zakładu Fizykochemii Jądrowej Instytutu Fizyki Jądrowej PAN im. H. Niewodniczańskiego w Krakowie Kierownik: dr hab. J.W. Mietelski Profilaktyka niedoborów jodu, realizowana w Polsce poprzez jodowanie soli kuchennej, wymaga ciągłego monitorowania zaopatrzenia w ten pierwiastek różnych grup społecznych. Powinno to być realizowane z uwzględnieniem stanu metabolicznego poszczególnych osób, a także czynników zewnętrznych takich, jak np. styl życia. Hasła kluczowe: jod w moczu, profilaktyka jodowa, zaburzenia z niedoboru jodu. Key words: iodine in urine, iodine prophylaxis, iodine deficiency disorders. Jod jest podstawowym składnikiem niezbędnym do syntezy hormonów tarczycy, które wpływają na rozwój i różnicowanie wszystkich tkanek organizmu, regulują ekspresję genów, warunkują prawidłowy przebieg wielu procesów fizjologicznych (1). Głównym źródłem jodu są podstawowe produkty spożywcze oraz woda pitna (2). Niedobór jodu, wciąż obserwowany w Europie, USA i innych częściach świata, może powodować powstanie: wola, niedoczynności tarczycy, zaburzeń rozwoju umysłowego i wzrostu, a u kobiet także zaburzeń cyklu menstruacyjnego i innych dysfunkcji związanych z reprodukcją. Grupami najbardziej zagrożonymi niedoborem jodu są kobiety ciężarne oraz dzieci, co wynika ze zwiększonego zapotrzebowania na hormony tarczycy w przebiegu ciąży oraz w okresie wzrostu i dojrzewania (3, 4, 5). Kryteria niedoboru jodu w badaniach populacyjnych wyznaczyła Międzynarodowa Komisja ds. Zaburzeń z Niedoboru Jodu, uznając stężenie jodu w moczu (UIC) równe 0,79 μmol/dm 3 za minimalną wartość progową, przy której jest jeszcze zaspokojone zapotrzebowania na ten pierwiastek (5). Minęło już dziesięć lat od wprowadzenia profilaktycznego, obligatoryjnego jodowania soli kuchennej w Polsce (2). Wyniki dotyczące podaży jodu, uzyskane przez polskich autorów w ostatnich latach, wskazują najczęściej na wzrost spożycia jodu, przy wciąż utrzymującym się potencjalnym (łagodnym) lub umiarkowanym niedoborze tego pierwiastka (6 10).

2 324 P. Zagrodzki i inni Nr 3 Przeprowadzone przez nas badania miały na celu ocenę skuteczności podaży jodu w modelu powszechnego jodowania soli kuchennej. Zadanie to wykonano poprzez pomiar jodurii w próbkach porannego moczu. Jest to prosty i wiarygodny wskaźnik spożycia tego pierwiastka, skorelowany z jego dobowym wydalaniem, ponieważ ok. 80% spożytego jodu jest wydalane przez nerki (6). MATERIAŁ I METODY Badaniami objęto trzy grupy kobiet w przedziałach wiekowych 10,5 ± 0,5 lat (n = 24), 23,2 ± 1,9 lat (n = 20), i 41,8 ± 3,6 (n = 17) lat (odpowiednie grupy oznaczono symbolami K10, K20, K40). Mocz poranny zbierano od poszczególnych osób przez 5 kolejnych dni. Ponadto, uczestników badań poproszono o wypełnienie ankiety dotyczącej zwyczajów żywieniowych i ewentualnych dolegliwości, które mogą mieć związek z funkcją tarczycy. Do czasu analizy próbki przechowywano w stanie zamrożonym ( 20 C), bez żadnych środków konserwujących. Przed analizą, próbki moczu były rozmrażane w temperaturze pokojowej, w myjce ultradźwiękowej Sonic-6 (Polsonic, Polska), przez min., co skutecznie eliminowało osady wytrącone w niektórych próbkach w okresie przechowywania. Stężenie jodu w moczu zmierzono za pomocą zmodyfikowanej metody Sandella-Kolthoffa (9) przy użyciu spektrometru UV-VIS Helios-α (Spectronic Unicam, Leeds, Wielka Brytania). Jakość wykonywanych analiz potwierdzono analizując materiał odniesienia Seronorm TM Trace Elements Urine, Lot , uzyskując wartość stężenia jodu równą 2,23 ± 0,03 μmol/dm 3, wobec wartości certyfikowanej 2,4 μmol/dm 3 (95% przedział ufności: 2,1 2,7 μmol/dm 3 ); precyzja oznaczeń wynosiła 7,4%. Istotność różnic wartości median w różnych grupach kobiet sprawdzano za pomocą testu nieparametrycznego Kruskala-Wallisa. Analizę statystyczną przeprowadzono wykorzystując program STATISTICA PL v.6 (StatSoft, Tulsa, USA). Jako krytyczny poziom istotności przyjęto p = 0,05. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego nr KBET/107/B/2007. WYNIKI I ICH OMÓWIENIE Badania wykonano wyłącznie z udziałem kobiet, kierując się dobrze udokumentowaną przesłanką o znacznie częstszym występowaniu chorób tarczycy u kobiet w porównaniu z mężczyznami. W celu wyeliminowania wyników przypadkowych, związanych z wahaniami składu całodziennych racji pokarmowych, nie ograniczono się do zbiórki pojedynczych próbek moczu, ale zbierano mocz poranny od poszczególnych osób przez 5 kolejnych dni. Przy opracowywaniu wyników UIC odrzucano wartości skrajne tak, aby współczynnik zmienności stężeń jodu w próbkach tej samej osoby nie przekraczał progu 50%. Wyniki ankiety dot. zwyczajów żywieniowych badanych osób będą przedstawione w cz. II tej pracy. W tab. I przedstawiono wyniki oznaczania jodu w moczu trzech grup kobiet wraz z wynikami podanymi przez innych autorów. Nie stwierdzono znamiennych staty-

3 Nr 3 Efektywność profilaktyki jodowej. Cz. I 325 Tabela I. Stężenie jodu w moczu (μmol/dm 3 ) w trzech grupach badanych kobiet oraz w innych grupach mieszkańców Polski Table I. Urinary iodine concentration (μmol/dm 3 ) in three groups of studied women and in other groups of Polish citizens Region Polski, rok badania Opis grupy Stężenie jodu w moczu; średnia ± SD Piśmiennictwo Region nadmorski, 2000 Kobiety, 6 14 lat; n = 407 0,88 ± 0,50 (6) Wielkopolska, lat, n = 454 0,84 1) (7) Kraków, 1998/99 Kobiety, 19 39,9 lat 0,82 1) (8) Okolice Poznania, 2001/ lat, n = 246 0,73 1) (9) Kraków, 1998/99 Kobiety, lat 0,67 1) (8) Szczecin, Nowa Ruda, Ruda Śląska, lat, n = 610 0,67 ± 0,38 (10) Kraków, 2007/2008 Kobiety (K10), 10,5 lat 0,69 ± 0,28 wyniki własne Kobiety (K20), 23,2 lat 0,74 ± 0,26 Kobiety (K40), 41,8 lat 0,55 ± 0,35 1) Wartość mediany. stycznie różnic pomiędzy grupami K10, K20 i K40 (ryc. 1). Natomiast w każdej grupie wiekowej kobiet zaobserwowano zróżnicowane wydalanie jodu, najbardziej wyrażone wśród kobiet z grupy K40 (współczynnik wariancji równy 64%). UIC poniżej 0,79 μmol/dm 3 wykazano u 71%, 60% i 76% kobiet, odpowiednio w grupach: K10, K20, K40. Najbliższa wartości progowej była mediana w grupie K10 (0,72 μmol/dm 3 ). Częstość wydalania jodu w moczu w zakresie umiarkowanego niedoboru tego pierwiastka (0,16 0,39 μmol/dm 3 ) wynosiła 13%, 5% (1 osoba) i 35%, odpowiednio w grupach wyżej wymienionych. Ciężki niedobór (<0,16 μmol/dm 3 ) stwierdzono tylko u jednej osoby w grupie K40. Ryc. 1. Stężenie jodu w moczu w trzech grupach wiekowych kobiet. Fig. 1. Urinary iodine concentration in three age groups of women.

4 326 P. Zagrodzki i inni Nr 3 Konkludując, można stwierdzić, że dobowa podaż jodu nie osiąga minimalnej zalecanej wartości w żadnej grupie wiekowej kobiet. Większość przebadanych kobiet jest w stanie łagodnego niedoboru jodu. Stosunkowo największe niedobory tego pierwiastka występują u kobiet w okresie premenopauzy. Nasze wyniki, nieco niższe od wyników polskich autorów z przełomu lat 90. i 2000., sugerują pewne wyhamowanie skuteczności profilaktyki jodowej efekt ten może być spowodowany np. ograniczeniem spożycia soli kuchennej. Ze względu na stosunkowo małą liczebność przebadanych grup kobiet, nie można wykluczyć, że uzyskane wyniki mogą odbiegać od wartości stwierdzonych w skali całego regionu. Badania te, powinny być zatem kontynuowane na poziomie populacyjnym, z dokładniejszym uwzględnieniem stanu metabolicznego organizmu oraz czynników zewnętrznych takich, jak np. styl życia. W niniejszych badaniach mierzono stężenie jodu w moczu jako wskaźnik zasobów tego pierwiastka, kierując się dwiema przesłankami: 1) jest to parametr zalecany dotychczas przez Komisję ICCIDD/UNCF/WHO (5); 2) większość polskich autorów, w pracach z ostatnich lat, również badała tylko ten parametr, co implikuje jego zastosowanie w analizach porównawczych. Jednak wyniki innych prac sugerują, że parametrem bardziej adekwatnym jest dobowe wydalanie jodu, wyliczone wg odpowiedniej procedury standaryzującej, np. w oparciu o wzór: (stężenie jodu w moczu)*(stężenie kreatyniny w tej samej próbce moczu : dobowe wydalanie kreatyniny oszacowane ze względu na wiek i płeć) (12, 13). Wydaje się, że w dalszych badaniach również taki parametr powinien być uwzględniony. P. Zagrodzki, E. Ochab 1), M. Bartyzel 1), D. H u k EFFICIENCY OF IODINE PROPHYLAXIS IN CRACOW PILOT STUDIES ON THREE AGE GROUPS OF WOMEN PART I. URINARY IODINE CONCENTRATION Summary Iodine is an essential element necessary for thyroid hormones synthesis. The purpose of this work was to assess the efficiency of iodine prophylaxis (through salt fortification) used in Poland. Concentration of iodine in morning urine (UIC) was evaluated in three groups of women aged 10.5±0.5y (n=24), 23.2 ± 1.9y (n = 20), and 41.8 ± 3.6y (n = 17). The measurements were conducted using a modified Sandell-Kolthoff method. Our results do not confirm the long-term beneficial effects of iodine supplementation in Poland, as none of the age groups reached the value of UIC recommended for the whole population. Relatively low results were obtained among premenopausal women. PIŚMIENNICTWO 1. Jastrzębska H.: Hormony tarczycy i ich znaczenie kliniczne. Terapia i Leki, 1996; 46: Szponar L., Stoś K., Przygoda B., Kunachowicz H.: Zapobieganie niedoborom jodu na drodze żywieniowej. Endokrynol. Pol., 1997; 48: Krassas G.E.: Thyroid disease and female reproduction. Fertil. Steril.; 2000; 74: Dunn JT.: Guarding our nation s thyroid health. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2002; 87: ICCIDD/UNCF/WHO: Assessment of iodine deficiency disorders and monitoring their elimination. A guide for programme managers. Second edition, Bar-

5 Nr 3 Efektywność profilaktyki jodowej. Cz. I 327 Andziak E., Grzesiuk W., Łazęcki D., Słoń M., Kondracka A.: Podaż jodu u dzieci szkolnych w trzy lata po wprowadzeniu obowiązkowego jodowania soli spożywczej. Pol. Merk. Lek., 2004; 16: Bączyk M., Ruchała M., Pisarek M., Petz L., Wrotkowska E., Wojewoda-Korbelak M., Dziubandowska A., Gembicki M., Sowiński J.: Profilaktyka jodowa u dzieci w Regionie Wielkopolskim w latach Endokrynol. Pol., 2006; 57: Buziak-Bereza M., Gołkowski F., Szybiński Z.: Przegl. Lek., 2005; 62: Bączyk M., Ruchała M., Gembicki M., Sowiński J.: Wstępna ocena zmian obserwowanych w patologii tarczycy u dzieci w okresie dojrzewania po wprowadzeniu nowego modelu profilaktyki jodowej w Regionie Poznańskim. Doniesienie wstępne. Pediatria Współczesna. Gastroenterologia, Hepatologia i Żywienie Dziecka, 2003; 5: Kochańska-Dziurowicz A., Stanjek A., Kozielec T., Bijak A.: Ocena jodurii u dzieci w wieku szkolnym zamieszkujących różne obszary Polski. Med. Środ., 2005; 8: Pino S., Fang S.L., Braverman L.E.: Ammonium persulfate: a safe alternative oxidizing reagent for measuring urinary iodine. Clin. Chem., 1996; 42: Rasmussen L.B., Ovesen L., Christiansen E.: Day-to-day and within-day variation in urinary iodine excretion. Eur. J. Clin. Nutr., 1999; 53: Knudsen N., Christiansen E., Brandt-Christensen M., Nygaard B., Perrild H.: Age and sex-adjusted iodine/creatinine ratio. A new standard in epidemiological surveys? Evaluation of three different estimates of iodine excretion based on casual urine samples and comparison to 24 h values. Eur. J. Clin. Nutr. 2000; 54: Adres: Kraków, ul. Medyczna 9.