produkcji i sprzedazyproduktowpochodzenia

Transkrypt

1 Wymagania weterynaryjne dlaprowadzenia produkcji i sprzedazyproduktowpochodzenia zwierzfcego w ramach dzialalnosci marginalnejf lokalnej i ograniczonej

2 Spis tresci WST^P 3 1. Warunki prowadzenia dzialalnosci marginalnej, lokalnej i ograniczonej 4 2. Opracowanie projektu technologicznego zakiadu i powiadomienie wlasciwego powiatowego lekarza weterynarii o zamiarze prowadzenia dzialalnosci 6 3. Uzyskanie decyzji administracyjnej o wpisie do rejestru zaktadow prowadzonego przez wlasciwego powiatowego lekarza weterynarii i nadaniu weterynaryjnego numeru identyfikacyjnego 8 4. Wymagania dlabudynkow oraz pomieszczeh, w ktorych prowadzona jest produkcja zywnosci 9 5. Wymagania dotycz^ce dobrych praktyk Wymagania dla surowcow uzywanych do produkcji produktow pochodzenia zwierz^cego Swieze mi^so wolowe, wieprzowe, baranie, kozie oraz konskie 15 Swieze mi^so drobiowe lub zaj^czakow 15 Swieze mi?so zwierz^t dzikich utrzymywanych w warunkach fermowych 15 Swieze mi^so zwierz^t lownych 16 Produkty rybolowstwa 16 Surowe mleko Wymagania dla sprz^tu Post^powanie z odpadami zywnosciowymi Wymagania dotycz^ce wody Wymagania dotycz^ce higieny osobistej pracownikow Wymagania dotycz^ce opakowan jednostkowych i opakowan zbiorczych srodkow spozywczych Wymagania dotycz^ce obrobki cieplnej Szkolenia personelu 20

3 WST^P W ramach dziatelnosci marginalnej, lokalnej i ograniczonej mozna prowadzic produkcj? isprzedaz nast?puj^cych produktow pochodzenia zwierz^cego: produkty mleczne, obrobione lub przetworzone produkty ryboiowstwa, surowe wyroby tni?sne, mi?so mielone, produkty mi?sne, wtym gotowe posiiki (potrawy) wyprodukowane z mi?sa. Mozliwy jest rowniez rozbior i sprzedaz swiezego mi?sa wotowego, wieprzowego, baraniego, koziego, konskiego, drobiowego lub zaj?czak6w, zwierz^t lownych oraz zwierz^t dzikich utrzymywanych w warunkach fermowych. Rozporz^dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 czerwca 2010 r. w sprawie szczegdlowych warunkow uznania dzialalnosci marginalnej, lokalnej i ograniczonej (Dz. U. Nr 113, poz. 753) okresla szczegolowe warunki pozwalaj^ce na uznanie dzialalnosci za dzialalnosc marginaln^, lokaln^ i ograniczon^, w tym zakres i obszar produkcji, a takze wielkosc dostaw produktow pochodzenia zwierz^cego do zakladow prowadz^cych handel detaliczny z przeznaczeniem do konsumenta koncowego. Wskazuje rowniez niektore wymagania weterynaryjne, jakie powinny bye spelnione przy prowadzeniu tego rodzaju dzialalnosci. W duzym stopniu mozliwosc prowadzenia dzialalnosci marginalnej, lokalnej i ograniczonej jest odpowiedzi^ na oczekiwania malych przedsi^biorcow, ktorzy prowadzic rodzinne zaklady wytwarzaj^ okreslonego rodzaju, cz^sto ospecyficznych cechach produkty, na ktore istnieje zapotrzebowanie glownie na rynku lokalnym. Tego rodzaju producenci nie s^ zwykle zainteresowani wprowadzaniem swoich produktow na rynek poza terytonum Rzeczypospolitej Polskiej. Mozliwosc prowadzenia tego rodzaju zakladow, przy zachowaniu jednoczesnie standardow gwarantuj^cych bezpieczenstwo produkowanej zywnosci, wpisuje si? takze w strategic wspierania produkcji zywnosci na poziomie lokalnym oraz wprowadzania ulatwien dla przedsi?biorstw o ograniczonej zdolnosci produkcyjnej, bez koniecznosci ponoszenia zich strony znacznych inwestycji, ktore wrezultacie nie przynioslyby wyraznych korzysci dla zapewnienia higieny wzakladzie, a narazilyby na przesadne i nieadekwatne do wielkosci prowadzonej produkcji i sprzedazy inwestowanie. Bior^c pod uwag? powyzsze oraz oczekiwania przedsi^biorcow przygotowano niniejsz^ Informacj^ dla przedsi biorc6w na temat mozliwosci prowadzenia produkcji i sprzedazy produktow pochodzenia zwierz^cego wyprodukowanych w gospodarstwie

4 w ramach dzialalnosci marginalnej, lokalnej i ograniczonejktora powirma bye pomocna przy podejmowaniu takiego rodzaju dzialalnosci przez podmioty oraz przyczynic si? do ujednolicenia nadzoru nad jej prowadzeniem przez powiatowyeh lekarzy weterynarii. Nalezy podkreslic, ze niniejsze opracowanie nie podaje bezposrednich rozwigzan np. w zakresie wymagan technicznych dla pomieszczen, a jedynie wskazuje na mozliwosc wykorzystaniaelastycznosci przepisow dotycz^cych tego rodzaju wymagan. 1. WARUNKI PROWADZENIA DZIALALNOSCI MARGINALNEJ, LOKALNEJ I OGRANICZONEJ Wymogi higieniczne i weterynaryjne dla zakladow zajmuj^cych si? produkcj^ produktow pochodzenia zwierz?cego zostaly okreslone w przepisach prawa zywnosciowego na poziomie Unii Europejskiej i s^ jednakowe dla zakladow we wszystkich panstwach czlonkowskich. Wymagania wskazane w tych przepisach zostaly sformulowane w sposob elastyczny, CO daje mozliwosc ich spelnienia zarowno przez zaklady prowadz^ce produkcj? na duz^ skal? jak i male rodzinne zaklady", produkuj^ce na rynek lokalny danego panstwa czlonkowskiego. Zastosowana w nich terminologia: w miar? potrzeby", odpowiednie", wystarczaj^ce" wskazuje, ze forma realizacji danego wymagania w konkretnym zakladzie, tak aby bylo ono spelnione wsposob odpowiedni i wystarczaj^cy dla zapewnienia wysokiego poziomu ochrony zdrowia konsumenta, nalezy do podmiotu odpowiedzialnego za dany zakiad. Nalezy jednak podkreslic, ze nadzor nad przestrzeganiem spelniania wymagan, 0 ktorych mowa powyzej, nalezy do zadan organow urz?dowej kontroli, ktorymi w tym przypadku s^ powiatowi'lekarze weterynarii. Podstawowe zasady dotycz^ce prowadzenia produkcji i sprzedazy produktow mi?snych na mal^ skal? na lokalny rynek zostaly okreslone wart. 13 ustawy zdnia 16 grudnia 2005 r. oproduktach pochodzenia zwierz^cego (Dz. U. z2006 r. Nr 17, poz. 127, zpozn. zm) oraz w rozporz^dzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 czerwca 2010 r w sprawie szczegolowych warunkow uznania dzialalnosci marginalnej, lokalnej 1ograniczonej. Do dzialalnosci marginalnej, lokalnej i ograniczonej stosuje si? przepisy rozporz^dzenia (WE) nr 852/2004 Parlamentu Europejskiego irady zdnia 29 kwietnia 2004 r. wsprawie higieny srodkow spozywczych (Dz. Urz. UE L 139 z , str. 1, z zm.; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 13, t. 34, str. 319).

5 Dzialalnosc mozna uznac za marginaln^, lokaln^ i ograniczon^ jezeli zaklad prowadzi sprzedaz okreslonych produktow pochodzenia zwierz^cego konsumentowi koncowemu oraz dostawy tych produktow do innych zakladow prowadz^cych handel detaliczny z przeznaczeniem dla konsumenta koncowego (np. sklepow detalicznych, restauracji czy stolowek). Prowadzenie dostaw w przypadku tego rodzaju dziatalnosci ma charakter obligatory]ny. W ramach dzialanosci marginalnej, lokalnej i ograniczonej w zakladzie mozna prowadzic nast^puj^ce rodzaje dzialalnosci: a) rozbior swiezego mi^sa wolowego, wieprzowego, baraniego, koziego, konskiego lub produkcj^ z tego mi^sa surowych wyrobow mi^snych lub mi^sa mielonego. Dostawy tego rodzaju produktow nie mog^ przekraczac wagowo tony tygodniowo; b) rozbior swiezego mi^sa drobiowego lub zaj^czakow, lub produkcj? z tego mi^sa surowych wyrobow mi^snych lub mi?sa mielonego. Dostawy tego rodzaju produktow nie mog^ przekraczac wagowo 0,5 tony tygodniowo; c) rozbior swiezego mi^sa zwierz^t lownych, odstrzelonych zgodnie z przepisami prawa lowieckiego lub produkcj^ z tego mi^sa surowych wyrobow mi?snych lub mi^sa mielonego. Dostawy tego rodzaju produktow nie mog^ przekraczac wagowo 0,5 tony miesi^cznie; d) rozbior swiezego mi^sa zwierz^t dzikich utrzymywanych w warunkach fermowych lub produkcj? z tego mi^sa surowych wyrobow mi^snych lub mi^sa mielonego. Dostawy tego rodzaju produktow nie mog^ przekraczac wagowo 0,5 miesi^cznie; e) produkcj? produktow mi^snych (np. kielbas, czy w^dlin), w tym gotowych posilkow (potraw) wyprodukowanych z mi^sa. Dostawy tego rodzaju produktow nie mog^ przekraczac wagowo 1,5 tony tygodniowo; f) produkcj^ obrobionych lub przetworzonych produktow rybolowstwa. Dostawy tego rodzaju produktow nie mog^ przekraczac wagowo 0,15 tony tygodniowo; g) produkcj? produktow mlecznych wyprodukowanych z mleka pozyskanego tony w gospodarstwie produkcji mleka, ktore spelnia wymagania umozliwiaj^ce dostarczanie mleka do zakladu przetworstwamleka lub w gospodarstwie rolnym, w ktorym jest prowadzona dzialalnosc w zakresie produkcji mleka surowego lub surowej smietany, przeznaczonych do sprzedazy bezposredniej. Dostawy tego rodzaju produktow nie mog^ przekraczac wagowo 0,3 tony tygodniowo.

6 W ramach dzialalnosci marginalnej, lokalnej i ograniczonej zniesiony zostal limit w odniesieniu do produktow produkowanych i sprzedawanych konsumentom koncowym na miejscu. Jako limit wprowadzono ograniczenia jedynie w odniesieniu do dostaw do innych zakladow detalicznych (w tym nalez^cych do tego samego podmiotu), zaopatruj^cych konsumentow koncowych. Miejsca sprzedazy ww. produktow pochodzenia zwierz^cego oraz zakiady prowadz^ce handel detaliczny, do kt6rych nast?puje dostawa, musz^ znajdowa6 si? na obszarze jednego wojewodztwa lub na obszarze s^iaduj^cych z nim powiatow, w odniesieniu do wktorym prowadzonajest produkcja ww. produktow. Jezeh zakiad prowadzi wi?cej niz jeden z moiliwych rodzajow dziatalnosci, suma wielko^ci dostaw wszystkich rodzajow produkt6w nie mote przekroczyc najwyzszego limitu przewidzianego dla jednego zrodzajow produkt6w produkowanych wtym zakjadzie. Swiete mi?so, wtym tusze, pdhusze, cwierdtusze czy elementy mi?sne, przeznaczone do obrobki lub przetwarzania wramach tego rodzaju dzialalno^ci nie mog^ pochodzic z produkcji mi?sa przeznaczonego nauzytek wlasny. 2. OPRACOWANIE PROJEKTU TECHNOLOGICZNEGO ZAKLADU I POWIADOMIENIE WLA^CIWEGO POWIATOWEGO LEKARZA WETERYNARII O ZAMIARZE PROWADZENIA DZIALALNOSCI Podmiot zamierzaj^cy prowadzic dzialalnosd w zakresie produkcji produktow pochodzenia zwierz?cego (np. w?dlin, kielbas z mi?sa wieprzowego, wotowego czy drobiowego) przed uzyskaniem pozwolenia na budow? zakladu lub przed rozpocz?ciem dostosowania ismiejqcych budynkdw lub pomieszczen, czyli jeszcze przed rozpocz?ciem prowadzenia planowanej dzialalnosci, musi sporz^dzic projekt technologiczny zaktadu, w ktorym b?dzie si? odbywala produkcja. Ww. projekt nale±y nast?pnie przeslac wraz z wnioskiem o jego zatwierdzenie powiatowemu lekarzowi weterynarii wlasciwemu ze wzgl?du na planowane miejsce prowadzenia tej dzialalnosci. Jednoczesnie wraz z wnioskiem nalezy powiadomic powiatowego lekarza weterynarii, o ktorym mowa powyiej, o zakresie i wieiko^ci produkcji oraz rodzaju produktow pochodzenia zwierz?cego, ktdre maj^ bye produkowane wtym zakladzie. Przekazanie ww. projektu przed rozpocz?ciem budowy lub dostosowania zakladu na cele produkcji zywnosci ma na celu unikni?cie sytuacji, w ktorej powiatowy lekarz

7 weterynarii moglby nie zezwolic na prowadzenie dziatalnosci, w zwi^zku z brakiem spelnienia przez zaklad wymogow dotycz^cych infrastmktury. Wymagania jakie powinien spelniac projekt technologiczny zakiadu zostaly okreslone w rozporz^dzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 kwietnia 2013 r. w sprctwie wymagan, Jakie powinien spelniac projekt technologiczny zakladu, w ktorym ma bye prowadzona dzialalnosc wzakresie produkcji produktow pochodzenia zwierz^cego (Dz. U. z 2013 r., poz. 434). W przypadku dzialalnosc! marginalnej, lokalnej i ograniczonej wymagana jest uproszczona wersja projektu technologicznego. Projekt technologiczny zakladu, w ktorym ma bye prowadzona dzialalnosc marginalna, lokalna i ograniczona powinien skladac si? z cz^sci opisowej oraz cz^sci graficznej. Cz^sc opisowa projektu technologicznego powinna zawierac: - okreslenie rodzaju dzialalnosci, z uwzgl^dnieniem rodzaju surowcow oraz rodzaju produktow pochodzenia zwierz^cego, ktore b^d^ produkowane w zakladzie, - dane dotycz^ce maksymalnej tygodniowej zdolnosci produkcyjnej zakladu, - okreslenie systemu dostawy wody, - opis sposobu przechowywania odpadow i ubocznych produktow pochodzenia zwierz^cego, - wskazanie pianowanej lokalizacji zakladu; Cz^sc graficzna projektu technologicznego powinna przedstawiac: - rzuty poziome kondygnacji zakladu, z zaznaczeniem poszczegolnych pomieszczen i ich funkcji, - miejsca, w ktorych odbywaj^ si? poszczegolne etapy produkcji, - wyposazenie pomieszczen produkcyjnych z uwzgl?dnieniem punktow poboru wody, - wyro^ienie stref o roznym stopniu ryzyka mikrobiologicznego, - zaznaczenie drog przemieszczania produkowanej zywnosci od przyj?cia surowcow do wysylki produktow gotowych. Powiatowy lekarz weterynarii, w drodze decyzji administracyjnej, zatwierdza przedlozony projekt technologiczny zakladu, jezeli odpowiada on wymaganiom okreslonym w ww. rozporz^dzeniu, w terminie 30 dni od dnia wszczfcia post?powania w tej sprawie.

8 3. UZYSKANIE DECYZJI ADMINISTRACYJNEJ O WPISIE DO REJESTRU zaiclad6w prowadzonego przezwla^ciwego powiatowego LEKARZA WETERYNARII I NADANIU WETERYNARYJNEGO NUMERU IDENTYFIKACYJNEGO Po uzyskaniu przez podmiot decyzji administracyjnej zatwierdzajqcej projekt technologiczny zakiadu, wteminie co najmniej 30 dni przed dniem rozpocz?cia planowanej dzialalnoici, podmiot musi zlozy6 pisemny wniosek o wpis do rejestru zakjaddw do powiatowego lekarza weterynarii wjasciwego ze wzgl?du na planowane miejsce prowadzenia tej dziatalnosci. Wniosek ten zawiera: - imi? i nazwisko, miejsce zamieszkania i adres albo nazw?, siedzib? i adres wnioskodawcy, - numer w rejestrze przedsi?biorc6w w Krajowym Rejestrze S^dowym albo w Centralnej Ewidencji i Informacji o DziaJalno^ci Gospodarczej albo numer identyfikacyjny w ewidencji gospodarstw rolnych w rozumieniu przepisow o krajowym systemic ewidencji producentow, ewidencji gospodarstw rolnych oraz ewidencji wnioskow o przyznanie platnosci - w przypadku pomieszczen gospodarstwa, zwyj^czeniem gospodarstw rybackich, oile taki numer posiada; - okreslenie rodzaju izakresu dziatalno&i, ktora ma bye prowadzona, wtym rodzaju produktow pochodzenia zwierz?cego, ktore maj^ bye produkowane wtym zakladzie, - okreslenie lokalizacji zakiadu, wktdrym ma bye prowadzona dzialalnosd. Ponadto do wniosku, w przypadku cudzoziemcow, kol lowieckich albo osrodkow hodowli zwierzyny, dol^cza si? odpowiednio jeden z ponizszych dokumentow: - kopi? zezwolenia na pobyt rezydenta dlugoterminowego WE udzielonego przez inne panstwo czlonkowskie Unii Europejskiej - wprzypadku gdy wnioskodawca b?d4cy cudzoziemcem, w rozumieniu przepisow o cudzoziemcach, zamierza prowadzic dzialalno^c gospodarcz^ na podstawie przepisow obowi^uj^cych wtym zakresie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, albo - zaswiadczenie albo oswiadczenie wla^ciwego organu Polskiego Zwi^ku Lowieckiego onabyciu przez koto towieckie b?d^ce dzier^awc^ obwodu lowieckiego

9 cztonkostwa w Polskim Zwi^zku Lowieckim oraz osobowosci prawnej, zgodnie z przepisami prawa lowieckiego, albo - zaswiadczenie albo oswiadczenie o prowadzeniu osrodka hodowli zwierzyny przez zarz^dc? obwodu lowieckiego na podstawie decyzji ministra wlasciwego do spraw srodowiska, wydanej na podstawie przepisow prawa iowieckiego. Powiatowy lekarz weterynarii wlasciwy ze wzgl?du na pianowane miejsce prowadzenia dziatalnosci wydaje decyzj? administracyjn^ w sprawie wpisu danego zakladu do rejestru zakladow i nadaje takiemu zakladowi weterynaryjny numer identyfikacyjny. Rozpocz?cie prowadzenia dziatalnosci jest mozliwe dopiero po otrzymaniu od powiatowego lekarza weterynarii ww. decyzji. 4. WYMAGANIA DLA BUDYNKOW ORAZ POMIESZCZEl<I, W KT6RYCH PROWADZONA JEST PRODUKCJA ZYWNOSCI Ogolne wymogi higieny dla wszystkich przedsi^biorstw sektora spozywczego okreslaj^ przepisy rozporz^dzenia (WE) nr 852/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie higieny srodkow spozywczych. Produkcja produktow pochodzenia zwierz^cego w ramach dzialalnosci marginalnej, lokalnej i ograniczonej oraz ich sprzedaz moze odbywac si? wi^c w specjalnym odr^bnym budynku albo w dostosowanym pomieszczeniu (np. letnia kuchnia), u^wanym wyt^cznie do tego celu. Bior^c pod uwag? wymagania ogolne, pomieszczenia zywnosciowe zlokalizowane w odr^bnych budynkach, w ktorych prowadzi si? produkcj? zywnosci przede wszystkim; - powinny pozwalac na higieniczne wykonywanie wszystkich czynnosci, powinny bye utrzymywane w czystosci, w dobrym stanie i kondycji technicznej oraz powinny bye dostosowane do przetwarzania i przechowywania zywnosci w odpowiednich warunkach temperaturowych, wyposazenie, konstrukcja rozmieszczenie i wielkosc pomieszczen - powinny bye zabezpieczone przed dost?pem szkodnikow, - powinny posiadac odpowiedni^ ilosc ubikacji sphikiwanych wod^, podl^czonych do sprawnego systemu kanalizacyjnego; ubikacje nie mog^ l^czyc si? bezposrednio z pomieszczeniami, w ktorych pracuje si? z zywnosci^,

10 - powinna bye dost^pna odpowiednia liczba umywalek, wlasciwie usytuowanych i przeznaczonych do mycia r^; umywalki do mycia biez^c^ wod?, musz^ bye zaopatrzone w srodki do mycia musz^ miec ciepl^ i zimn^ i do higienicznego ich suszenia. W miar? potrzeby nalezy stworzyc takie warunki, aby stanowiska do mycia zywnosci byly oddzielone od umywalek, - powinny istniec odpowiednie i wystarczaj^ce systemy naturalnej lub meehanicznej wentylacji; trzeba unikac mechanieznego przepiywu powietrza z obszarow skazonych do obszarow czystych. Systemy wentylacyjne musz^ bye tak skonstruowane, aby umozliwic latwy dost^p do filtrow i innych cz^sci wymagaj^cych czyszczenia lub wymiany, - wszelkie w^zly sanitame powinny bye zaopatrzone w odpowiednia naturaln^ b^dz mechaniczn^ wentylacj?, - pomieszczenia zywnosciowe musz^ posiadac odpowiednie naturalne lub sztuczne oswietlenie, - urz^dzenia kanalizacyjne powinny bye zaprojektowane i skonstruowane tak, aby unikac ryzyka zanieczyszczenia, w przypadku gdy kanaly kanalizacji s^ ez^sciowo lub calkowicie otwarte, musz^ by6 tak zaprojektowane, aby zapewnic, ze odpady nie przedostaj^ si? z obszarow skazonych do obszarow czystych, w szczegolnosci do obszarow, gdzie pracuje si? z zywnosci^, ktora moze stanowic wysokie ryzyko dla konsumenta koheowego, - w miar? potrzeby, musz^ bye zapewnione odpowiednie warunki do przebierania si? przez personel, - srodki czyszcz^ce i odkazaj^ce nie mog^ bye przechowywane w obszarach, gdzie pracuje si? z zywnosci^. Dodatkowo w pomieszczeniach zywnosciowych zlokalizowanyeh w odr?bnych budynkach, w ktorych przygotowuje si?, poddaje obrobce lub przetwarza produkty spozywcze, projekt i wystroj pomieszczen musz^ umozliwiac stosowanie dobrej praktyki higieny zywnosci, wtym ochron? przed zanieczyszczeniem mi?dzy oraz podczas dzialan. W szczegolnosci: - powierzehnie np. podl6g, scian, sufitow oraz pozostaj^ce wkontakcie zzywnoki^ powinny bye utrzymane wdobrym stanie, musz^ bye latwe do czyszczenia i wmiar? potrzeby do dezynfekeji. Powierzehnie te, powinny bye skonstruowane z materialow nieprzepuszczalnych, niepochlaniaj^cych, zmywalnych i nietoksycznych, chyba ze 10

11 podmiot prowadz^cy zaktad jest w stanie udowodnic powiatowemu lekarzowi weterynarii, ze inne uzyte przez niego materiaty rowniez odpowiednie; - sufity (lub, w przypadku gdy nie ma sufitu, wewn^trzna powierzchnia dachu) i osprz^t napowietrzny musz^ bye zaprojektowane i wykohczone w sposob uniemozliwiaj^cy gromadzenie si? zanieczyszczen oraz redukuj^cy kondensacj?, wzrost niepoz^danych plesni oraz strz^sanie cz^stek; - okna i inne otwory musz^ bye skonstruowane w sposob uniemozliwiaj^cy gromadzenie si? zanieczyszczen. Te, ktore mog^ bye otwierane na zewn^trz musz^, tarn gdzie jest to niezb?dne, bye wyposazone w ekrany zatrzymuj^ce owady, ktore mog4 bye latwo demontowane do czyszczenia. W miejscach gdzie otwarte okna mog^ spowodowac zanieczyszczenie, okna musz^ bye zamkni?te i unieruchomione podczas produkcji; - drzwi musz4 bye latwe do czyszczenia oraz, w miar? potrzeby, do dezynfekcji. Wymaga to wykorzystania gtadkich i niepochtaniaj^cych powierzchni, chyba ze podmioty dziataj^ce na rynku spozywczym mog^ zapewnic powiatowego lekarza weterynarii, ze inne uzyte materialy s^ odpowiednie; - powierzchnie (wraz z powierzchniami wyposazenia) w obszarach, w ktorych pracuje si? z zywnosci^, a w szczegolnosci te pozostaj^ce w kontakcie z zywnosci^, musz^ bye w dobrym stanie i musz^ bye latwe do czyszczenia, w miar? potrzeby, do dezynfekcji. Wymaga to stosowania gtadkich, zmywalnych, odpomych na korozj? oraz nietoksycznych materiatow, chyba ze podmioty spozywczego dzialaj^ce na rynku spozywczym mog^ zapewnic powiatowego lekarza weterynarii, ze inne uzyte materialy s^ odpowiednie. Dodatkowo, w miar? potrzeby, w tego rodzaju zakladach musz^ bye stosowane odpowiednie urz^dzenia do czyszczenia oraz dezynfekcji narz?dzi roboczych oraz wyposazenia. Urz^dzenia te musz^ bye skonstruowane z materialow odpomych na korozj? i musz4 bye latwe do czyszczenia oraz musz^ posiadac odpowiednie doprowadzenie cieplej i zimnej wody. W stosownych przypadkach, nalezy przyj^c takze odpowiednie procedury lub instrukcje dla wszelkich czynnosci zwi^zanych z myciem zywnosci. Kazdy zlewozmywak lub inne takie urz^dzenie przeznaczone do mycia zywnosci musi posiadac odpowiednie doprowadzenie cieptej lub zimnej wody pitnej oraz musi bye utrzymane w czystosci oraz, w miar? potrzeby, dezynfekowane. 11

12 Natomiast w przypadku dostosowanych pomieszczen, w tym pomieszczen mieszkalnych wymagania ogolne dotycz^ przede wszystkim usytuowania, projektu i konstrukcji oraz utrzymywania tego rodzaju pomieszczen w czystosci i dobrym stanie i kondycji technicznej, tak aby bylo mozliwe unikni^cie ryzyka zanieczyszczenia, w szczegolnosci przez zwierz^ta i szkodniki. mieszkalnych: W szczegolnosci i w miar? potrzeby w przypadku dostosowanych pomieszczen - musz4 bye dost^pne odpowiednie urz^dzenia, aby utrzymac wlasciw4 higien? personelu (wl^cznie ze sprz^tem do higienicznego mycia i suszenia r^k, higienicznymi urz^dzeniami sanitamymi i przebieralniami); - powierzchnie pozostaj^ce w kontakcie z zywnosci^ musz^ bye w dobrym stanie, latwe do czyszczenia i, w miar? potrzeby, dezynfekcji. Wymaga to stosowania gladkich, zmywalnych, odpomych na korozj? i nietoksycznych materiaiow, chyba ze podmioty dziataj^ce na rynku spozywczym mog^ zapewnic wlasciwe organy, ze inne uzyte rowniez materialy s^odpowiednie; - nalezy zapewnic warunki do czyszczenia i, w miar? potrzeby, dezynfekcji narz^dzi do pracy i sprz?tu; - jezeli, jako cz^sc dzialan prowadzonych w zakladzie, czyszczone s^ srodki spozywcze, nalezy ustanowic odpowiednie procedury, aby dokonywac tego w sposob higieniczny, - nalezy zapewnic odpowiednie ilosc gor^cej lub zimnej wody pitnej; nalezy zapewnic odpowiednie warunki lub udogodnienia dla higienicznego skladowania i usuwania niebezpiecznych lub niejadalnych substancji i odpadow (zarowno plynnych, jak i stalych); nalezy zapewnic odpowiednie udogodnienia lub warunki dla utrzymania i monitorowania wlasciwych warunkow temperaturowych zywnosci; - produkty spozywcze musz^ bye tak umieszczone, aby unikac, na tyle, na ile jest to mozliwe, ryzyka zanieczyszczenia. Wymagania szczegolowe natomiast, zarowno w przypadku specjalnych budynkow jak i dostosowanych pomieszczen mieszkalnych dotycz^ przede wszystkim post^powania z odpadami zywnosciowymi, niejadalnymi produktami ubocznymi i innymi odpadami, zaopatrzenia wwod?, wszelkich przedmiotow, sprz^tu i instalacji pozostaj^cych wkontakcie 12

13 z zywnosci^, srodkow transportu, opakowan jednostkowych i zbiorczych, higieny osobistej pracownikow, przechowywania produktow spozywczych, szkolen oraz obrobki cieplnej. Niemniej jednak przepisy Unii Europejskiej dopuszczaj^ mozliwosc odst?pstw od niektorych przepisow prawazywnosciowego. Zakiady produkuj^ce zywnosc tradycyjn^ pochodzenia zwierz?cego mog^ skorzystac z odst^pstw od niektorych wymagan higienicznych okreslonych w rozporz^dzeniu nr 852/2004 na mocy rozporz^dzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia z dnia 27 lipca 2007 r. wsprawie ogolnych odst^pstw od wymagan higienicznych wzakladach produkujqcych zywnosc tradycyjnq pochodzenia zwierz^cego (Dz. U. Nr 146, poz, 1024). Jezeli dany zaklad spelnia wymagania okreslone w ww. rozporz^dzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi, powiatowy lekarz weterynarii, zgodnie z wart. 69 ust. 4 ustawy z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczenstwie zywnosci i zywienia (Dz. U. Nr 171, poz. 1225, z pozn. zm.) moze wydac decyzj? przyznaj^c^ indywidualne odst^pstwa od wymagan higienicznych okreslonych wzal^czniku II rozdziale II pkt 1i rozdziale Vpkt 1rozporz^dzenia nr 852/2004. Przyznanie takich odst^pstw jest mozliwe jedynie wtedy jezeli umozliwi stosowanie tradycyjnej metody produkcji zywnosci pochodzenia zwierz^cego, okreslonej: 1. Wwnioskuo: a) wpis produktu na list? produktow tradycyjnych prowadzon^ przez ministra wlasciwego do spraw rynkow rolnych lub b) rejestracj? produktu wyslanym do Komisji Europejskiej zgodnie z przepisami ustawy z dnia 17 grudnia 2004 r. o rejestracji i ochronie nazw i oznaczen produktow rolnych i srodkow spozywczych oraz oproduktach tradycyjnych (Dz. U. z 2005 r. Nr 10, poz. 68, z pozn. zm.) lub 2. w specyfikacji produktu, o ktorej mowa wrozporz^dzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1151/2012 z dnia 21 listopada 2012 r. w sprawie systemow jakosci produktow rolnych i srodkow spozywczych (Dz. Urz. UE L343 z , str. 1). W ramach przyznanych odst^pstw mozna zrezygnowac z wymogow dotycz^cych zapewnienia aby sciany, powierzchnie byly skonstruowane z materialow gladkich, nieprzepuszczalnych, niepochlaniaj^cych lub odpomych na korozj?. Zastosowanie ww. odst^pstw w praktyce oznacza m.in. umozliwienie zastosowania w danym zakladzie drewnianych lub kamiennych polek do sktadowania serow dhigo dojrzewaj^cych, b^dz wykorzystywania w procesie produkcji tradycyjnych drewnianych piecow w^dzamiczych. 13

14 Niemniej jednak przyznane odst^pstwo nie moze negatywnie wpiywac na bezpieczehstwo produkowanej zywnosci tradycyjnej pochodzenia zwierz^cego, w szczegolnosci nie moze przyczyniac si? do jej zanieczyszczenia. Informacje dotycz^ce produktow regionalnych i tradycyjnych 34 dost^pne na stronie intemetowej Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. 5. WYMAGANIADOTYCZ^CEDOBRYCHPRAKTYK W zakladzie powinna zostac opracowana, wykonywana oraz utrzymywana stala procedura lub procedury na podstawie zasad HACCP (system HACCP), co najmniej poprzez zastosowanie wytycznych dobrej praktyki. Produkty wytwarzane w ramach tego rodzaju dzialalnosci powirmy spelniac rowniez wymagania dotycz^ce kryteriow mikrobiologicznych oraz odpowiedniej temperatury przechowywania i utrzymywania tzw. lancucha chiodniczego". Wymogi dotycz^ce systemu HACCP powinny zapewniac odpowiedni^ eiastycznosc, tak aby mogly bye stosowane w kazdej sytuacji, w tym w malych przedsi^biorstwach. W szczegolnosci naiezy wzi^c pod uwag?, ze w niektorych zaktadach, po przeprowadzeniu analizy istniej^cych zagrozen biologicznych, chemicznych i fizycznych, nie jest mozliwe zidentyfikowanie krytycznych punkow kontroli, oraz ze w niektorych przypadkach dobre praktyki higieniczne mog^ rownie dobrze zast^pic monitorowanie krytycznych punktow kontroli. Podobnie wymog ustanowienia tzw. limit6w krytycznych" nie oznacza, ze niezb?dne jest ustalenie liczbowego limitu w kazdym przypadku. Rowniez wymog zachowania dokumentow musi bye elastyczny, aby nie powodowal nadmiemych obci^en dla malych przedsi^biorstw. Dobre praktyki higieniczne s^ to dzialania, ktore musz^ zostac podj^te oraz warunki higieniczne, ktore mus74 zostac spelnione na wszystkich etapach produkcji i obrotu zywnosci^, tak aby zapewnic bezpieczenstwo zywnosci. Powinny zawierac wlasciwe informacje na temat zagrozen, ktore mog^ powstawac w produkcji oraz o dziaianiach maj^cych na celu ich kontrol?. Kazdy podmiot odpowiedzialny za dany zaktad jest zobowi^zany do opracowania wlasnego programu, ktory uwzgl^dni struktur? organizacyjn^ i specyfik? dzialalnosci danego zaktadu. Procedury i instrukcje wramach dobrych praktyk powinny bye scisle przestrzegane przez wszystkich pracownikow. Wszystkie stosowane 14

15 w zakladzie metody pracy oraz zalecenia dotycz^ce higieny powinny bye opisane za pomoc^ odpowiednich procedur lub instmkcji. Procedury i instrukcje powinny gwarantowac, ze proces produkcji zywnosci jest prowadzony z zastosowaniem srodkow gwarantuj^cych zachowanie higieny. Instrukcje powinny opisywac m.in. procedury mycia i dezynfekcji, usuwania odpadow, zabezpieczenia przed szkodnikami czy wreszcie okreslac procedury kontroli temperatur stosowane w danym zakladzie. Nalezy jednak podkreslic, ze dokumentacja dotycz^ca systemu HACCP i dobrych praktyk powinna bye proporcjonalna do charakteru i rozmiaru danego zaktadu oraz wielkosci produkcji. Stosowanie dobrych praktyk jest waznym instrumentem maj^cym na celu pomoc przedsi^biorstwom sektora spozywczego na wszystkich szczeblach laneucha produkcji zywnosci w zakresie zachowania zgodnosci z zasadami higieny zywnosci. 6. WYMAGANIA DLA SUR0WC6W UZYWANYCH DO PRODUKCJI PRODUKTOW POCHODZENIA ZWIERZ^CEGO Swieze mifso wolowe, wieprzowe, baranie, kozie oraz konskie Musi zostac pozyskane ze zwierz^t poddanych ubojowi w rzezni. Swieze mifso drobiowe lub zaj^czakow Musi bye pozyskane ze zwierz^t poddanych ubojowi w rzezni albo w gospodarstwie, ale jedynie w sposob okreslony w zat^czniku III w sekcji II w rozdziale VI rozporz^dzenia (WE) nr 853/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiajqcego szczegolne przepisy dotyczqce higieny w odniesieniu do zywnosci pochodzenia zwierz^cego oraz poddanych badaniu poubojowemu przez urz^dowego lekarza weterynarii. Swieze mifso zwierz^t dzikich utrzymywanych w warunkach fermowych Musi bye pozyskane ze zwierz^t poddanych ubojowi w rzezni albo w gospodarstwie, ale jedynie w sposob okreslony w zal^czniku III w sekcji III ww. rozporz^dzenia nr 853/2004 oraz poddanych badaniu poubojowemu przez urz^dowego lekarza weterynarii. 15

16 Swieze mi^so zwierz^t lownych Musi zostac pozyskane ze zwierz^t townych, ktorych tusze zostaty poddane ogl^dzinom przez osob^ przeszkolon^, wytrzewieniu na towisku - w przypadku grubej zwierzyny lownej oraz badaniu przez urz^dowego lekarza weterynarii. Produkty ryboiowstwa Musz^ speiniac wymagania okresione w zat^czniku III w sekcji VIII w rozdziale III w cz^sci A i D oraz w rozdziale IV i V ww. rozporz^dzenia nr 853/2004 oraz w zal^czniku II rozporz^dzenia Komisji (WE) nr 2074/2005 z dnia 5 grudnia 2005 r. ustanawiajqcego srodki wykonawcze w odniesieniu do niektorych produktow obj^tych rozporzqdzeniem (WE) nr 853/2004 i do organizacji urz^dowych kontroli na mocy rozporzqdzen (WE) nr 854/2004 oraz (WE) nr 882/2004, ustanawiajqcego odst^pstwa od rozporzqdzenia (WE) nr 852/2004 i zmieniajqcego rozporzqdzenia (WE) nr 853/2004 oraz (WE) nr 854/2004 (Dz. Urz. UE L 338 z , str. 27, z p6m. zm.). Oznacza to, ze produkty ryboiowstwa musz^ speiniac odpowiednie wymagania dotycz^ce w szczegolnosci produkcji swiezych i przetworzonych produktow ryboiowstwa (w tym wzakresie ich przygotowywania, przechowywania czy transportu), pasozytow czy tez innych standardow zdrowotnych (np. kryteria mikrobiologiczne, toksyny, histamina). Surowe mleko Musi speiniac wymagania okresione w zal^czniku III w sekcji IX w rozdziale I rozporzqdzenia nr 853/2004. Oznacza, ze surowe mleko musi w szczegolnosci speiniac odpowiednie kryteria zdrowotne, wtym pochodzic od zwierzqt: - ktore nie wykazujq zadnych objawow chorob zakaznych przenoszonych na ludzi poprzez mleko oraz majq dobry ogolny stan zdrowia, - ktorym nie poddawano zadnych niedozwolonych substancji lub produktow lub ktore nie byly poddane nielegalnemu leczeniu, a wprzypadku podawania im dozwolonych substancji lub produktow, zachowane zostaly wymagane okresy karencji, - spelniajqcych wlasciwe wymagania wzakresie wyst^powania gruzlicy i brucelozy (w szczegolnosci mleko surowe nie moze pochodzic od jakiegokolwiek zwierz^cia wykazujqcego indywidualnie pozytywnq reakcj? na badania profilaktyczne wkierunku gruzlicy lub brucelozy). 16

17 Dodatkowo ww. wymagania reguluj^ kwestie higieny w gospodarstwach produkuj^cych mleko surowe w zakresie wymagan dla pomieszczen i wyposazenia, higieny w czasie doju, przelewania mleka i jego transportu oraz higieny pracownikow. Okreslaj^ takze kryteria, jakie musi spelnic surowe mleko. Surowe mleko musi byejak najszybciej schlodzone do temperatury nieprzekraczajaeej 8 C w przypadku dziennego odbioru lub nieprzekraczajaeej 6 C, jezeli odbior nieodbywa si? codziennie. Wlasciwe warunki chlodnicze musz^ bye rowniez zachowane w czasie transportu, w momencie dotarcia do zakladu przeznaczenia temperatura mleka nie moze przekraczac 10 C. Ponadto, do produkeji i sprzedazy produktow mlecznych w ramach dzialalnosci marginalnej, lokalnej i ograniezonej, dopuszcza si? mleko pozyskane w tym gospodarstwie lub mleko pozyskane w gospodarstwie uprawnionym do prowadzenia sprzedazy bezposredniej. 7. WYMAGANIA DLA SPRZ^TU Przedmioty, instalacje i sprz?t pozostaj^ce w kontakcie z zywnosei^ musz^ bye: - skutecznie czyszczone oraz, w miar? potrzeby, dezynfekowane. Czyszezenie i dezynfekcja musi odbywac si? z cz^stotliwosci^ zapewniaj^c^ zapobieganie jakiemukolwiek ryzyku zanieczyszczenia, - skonstruowane w taki sposob oraz z takich materiatow aby zminimalizowac jakiekolwiek ryzyko zanieczyszczenia oraz utrzymywane w porz^dku, dobrym stanie i kondycji technicznej, - skonstruowane z odpowiednich materiatow i w taki sposob oraz utrzymywane w tak dobrym stanie i kondycji technicznej, aby bylo mo^liwe ich wlasciwe czyszczenie i w miar? potrzeby dezynfekcja. Zasada ta nie dotyezy jednorazowych kontenerow i opakowah zbiorczych, - instalowane w sposob pozwalaj^ey na odpowiednie czyszczenie sprz?tu i otaczaj^eego obszaru. W miar? potrzeby sprz?t uzywany do produkeji musi bye wyposazony we wlasciwe urz^dzenia kontrolne w celu zagwarantowania produkeji bezpieeznej zywnosci. Wszelkie substancje chemiczne wykorzystywane w celu zabiegania korozji sprz?tu i kontenerow musz^ bye uzywane zgodnie z dobr^ praktyk^. 17

18 8. POSTiePOWANIE Z ODPADAMI ZYWNOlSCIOWYMI Odpady zywnosciowe, uboczne produkty pochodzenia zwierz^cego i inne odpady musz^ bye w szczegolnosci: - jak najszybciej usuwane z pomieszczen, gdzie znajduje si? zywnosd, aby zapobiec ich gromadzeniu, - sktadowane w zamykanych (szczelnych) pojemnikach, chyba ze podmiot odpowiedzialny za zaklad moze udowodnid powiatowemu lekarzowi weterynarii, ze inne typy uzywanych pojemnikow lub systemy usuwania 54 wlasciwe. Takie pojemniki musz^ bye odpowiednio skonstmowane, utrzymywane w dobrym stanie oraz latwe do czyszezenia i, w miar? potrzeby, dezynfekeji. Zaleea si? rowniez ieh odpowiednie oznakowanie. Wszystkie odpady musz^ bye usuwane w sposob higieniezny i przyjazny dla srodowiska, zgodnie z wlaseiwymi przepisami prawa, w tym bior^e pod uwag? przepisy rozporz^dzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1069/2009 z dnia 21 pazdziemika 2009 r. okreslaj^ce przepisy sanitame dotyez^ee produktow ubocznyeh poehodzenia zwierz?eego, nieprzeznaezonych do spozycia przez ludzi, i uchylaj^ee rozporz^dzenie (WE) nr 1774/2002 (rozporzqdzenie oproduktach uboeznyeh pochodzenia zwierz^eego) (Dz.U. L 300, , str.l) oraz rozporz^dzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 999/2001 z dnia 22 maja 2001 r. ustanawiajqcego zasadydotyczqce zapobiegania, kontroli i zwalczania niektorych przenosnych gqbczastych encefalopatii (Dz. Urz. UE L 147 z , str. 1, z pozn. zm.; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 3, t. 32, str. 289) i nie mog^ stanowid bezposredniego lub posredniego zrodiazanieezyszezenia. Nalezy opracowac takze zasady (np. w odpowiednieh proceduraeh lub instrukcjaeh) dotyez^ee gromadzenia i usuwania ww. odpadow. Wszelkie smietniska musz^ bye zaprojektowane i uzytkowane w taki sposob, aby mozna bylo utrzymywac je w ezystosei oraz, w miar? potrzeby, ehronic przed dost?pem zwierz^t i szkodnikow. 9. WYMAGANIA DOTYCZQCE WODY Woda wykorzystywana przy produkcji produktow poehodzenia zwierz^eego wramaeh dzialalnosei marginalnej, lokalnej i ograniezonej musi spelniae wymagania wody przeznaezonej do spozyeia przez ludzi. 18

19 Nale^ zapewnic odpowiednie zaopatrzenie w tego rodzaju wod?. L6d pozostaj^cy w kontakcie z zywnosci^ lub ktory moglby zanieczyscic ^ywnosc musi bye wytworzony z wody przeznaczonej do spo^eia przez ludzi oraz bye wytwarzany, uzywany i sktadowany w warunkaeh, ktore zabezpieezaj^ go przed wszelkimi zanieezyszezeniami. Para wodna uzywana bezposrednio w styeznosei z zywnosei^ nie moze zawierae jakiehkolwiek substaneji stwarzaj^eyeh ryzyko dla zdrowia eztowieka lub mog^eych zanieczyseie produkowan^ w zakladzie zywnosc. W przypadku gdy w zakladzie stosuje si^ obrobk^ ciepln^ w odniesieniu do srodkow spozywezych w hermetyeznie zamkni^tyeh pojemnikaeh, nalezy zapewnic, aby woda uzjrwana do chtodzenia pojemnikow po obrobce cieplnej nie byta zrodlem zanieczyszezenia dla srodkow spozywczych. 10. WYMAGANIA DOTYCZ;^CE HIGIENY OSOBISTEJ PRAC0WNIK6W Kazda osoba pracuj^ca w styeznosei z zywnosei^ powinna utrzymywae wysoki stopien higieny osobistej i nosie odpowiednie, ezyste i, gdzie stosowne, ochronne okryeie wierzehnie. Osoba ehora lub b^d^ca nosieielem ehoroby, kt6ra moze bye przenoszona przez zywnosc, lub u ktorej stwierdzono obecnosc zainfekowanych ran, z^azen skory, owrzodzen lub biegunk^ nie moze uzyskac pozwolenia na prac^ z zywnosci^ ani na wejscie do obszaru, w ktorym pracuje si? z zywnosci^ w jakimkolwiek charakterze, jesli wyst^puje prawdopodobienstwo bezposredniego lub posredniego zanieczyszezenia. Kazda osoba zatrudniona w przedsi^biorstwie sektora spozywczego, ktora prawdopodobnie b?dzie miala kontakt z zywnosci^ musi niezwlocznie zglosic odpowiedzialnej osobie chorob? lub jej symptomy, ajezeli to mozliwe, rowniez ich powody. 19

20 11.WYMAGANIA DOTYCZ^CE OPAKOWAN JEDNOSTKOWYCH I OPAKOWAN ZBIORCZYCH SRODKOW SPOZYWCZYCH Material uzywany do produkcji opakowan jednostkowych i zbiorczych nie moze bye ih^odlem zanieczyszczenia. Ponadto material do produkcji opakowan jednostkowych musi bye skladowany w taki sposob, aby nie byl narazony na ryzyko zanieczyszczenia. Prace zwi^zane zarowno z opakowaniami jednostkowymi jak i zbiorczymi musz^ bye prowadzone w taki sposob, aby zapobiee zanieczyszezeniu produktow. Szczegoinie w przypadku puszek i szklanych slojow musi bye zapewniona integralnosc konstrukcji pojemnikow oraz ich ezystosc. Materialy ponownego u^ku wykorzystywane do produkcji opakowan jednostkowych i zbiorczych dla produktow spozywezych musz^ bye latwe do czyszczenia oraz, w miar? potrzeby, do dezynfekeji. 12. WYMAGANIADOTYCZ/^CE 0BR6BK1 CIEPLNEJ W przypadku stosowania obrobki cieplnej zywnosei wprowadzanej na rynek w hermetycznie zamkni?tych pojemnikach nalezy zapewnic, ze kazdy proces obrobki cieplnej wykorzystywany w celu przetworzenia produktu nieprzetworzonego lub dalszego przetworzenia produktu przetworzonego powoduje podniesienie temperatury kazdej cz^sci obrabianego produktu do mozliwosci zanieczyszczenia produktu podezas procesu. danej temperatury na dany okres czasu oraz zapobiezenie W celu zapewnienia, ze prowadzony proces doprowadza do zamierzonych eelow, podmioty powinny regulamie sprawdzac gl6wne parametry, w szczegolnosci temperatury, cisnienie, zamkniycie oraz mikrobiologiy. Prowadzony proces powinien spelniac miydzynarodowo uznane normy, np. pasteryzacja, ultrawysok'a temperatura lub sterylizaeja. 13. SZKOLENIA PERSONELU Nalezy zapewnic, ze personel pracuj^ey zzywnosei^ jest nadzorowany lub szkolony w sprawach higieny zywnosei, wsposob odpowiedni do charakteru wykonywanej pracy. 20

21 Szkolenie moze przybierac rozne formy, w tym obejmuj^ce szkolenia wewn^trzne organizowane we wlasnym zakresie czy organizowane przez specjalistow z zewn^trz. 21