`RWXR`ßMTJ 4UJ\J 2 222

Transkrypt

1 446 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): Zachowania zdrowotne m³odzie y gimnazjalnej i ich wybrane uwarunkowania. Cz. II. Spo ywanie alkoholu Health behavior of secondary school pupils and its chosen determinants. Part II. Alcohol consumption JOLANTA ŒWIDERSKA-KOPACZ 1/, JERZY T. MARCINKOWSKI 2/ 1/ Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Gorzowie Wlkp. 2/ Katedra Medycyny Spo³ecznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Wyniki. Wœród badanych gimnazjalistów 73% podejmowa³o ju próby picia napojów alkoholowych; w okresie prowadzenia badañ pi³o z ró n¹ czêstoœci¹ 52% uczniów, a w stanie upojenia alkoholowego znajdowa³o siê ju 43% badanych. Wnioski. Zjawisko spo ywania napojów alkoholowych wœród m³odzie y gimnazjalnej wystêpuje z du ¹ czêstoœci¹ i nasila siê z wiekiem. Dotyczy to zw³aszcza intensywnoœci picia oraz wystêpowania stanów upojenia alkoholowego. Picie alkoholu przez nastolatków wspó³wystêpuje z paleniem papierosów oraz stosowaniem innych substancji psychoaktywnych. Wskazuje to na potrzebê intensyfikacji wielokierunkowych dzia³añ prewencyjnych z udzia³em rodziców, szko³y, organizacji pozarz¹dowych, lokalnej spo³ecznoœci i samorz¹dów. S³owa kluczowe: zachowania zdrowotne, spo ywanie alkoholu, promocja zdrowia, edukacja, m³odzie Results. Among the studied pupils, 73% had tried to drink alcoholic beverages in the past, and during the period of the study, 53% pupils drank with variable frequency; 43% of the pupils had already experienced the state of alcoholic intoxication. Conclusions. the phenomenon of alcohol drinking among secondary school youth is prevalent and increases with age. It concerns specifically the intensity of drinking and frequency of episodes of alcoholic intoxication. Alcohol consumption by adolescents goes along with cigarette smoking and use of other psychoactive substances. It indicates the need to intensify multidimensional prevention activities with participation of parents, schools, non-governmental organizations, local community and self-government. Key words: health behavior, alcohol drinking, health promotion, education, youth Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): Nades³ano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr n. med. Jolanta Œwiderska-Kopacz Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Gorzowie Wlkp Gorzów Wlkp., ul. Mickiewicza 12 B, tel. (0-95) wsse@wsse.gorzow.pl Wstêp Spo ywanie alkoholu przez dzieci i m³odzie w Polsce stanowi najbardziej rozpowszechnion¹ patologiê spo³eczn¹ [1, 2]. Alkohol jest substancj¹ toksyczn¹ dla wiêkszoœci narz¹dów i uk³adów organizmu cz³owieka. Szkodliwy wp³yw alkoholu etylowego i produktów jego przemiany powoduje szereg zmian chorobowych, zw³aszcza w obrêbie uk³adu sercowo-naczyniowego, pokarmowego i nerwowego. Nadu ywanie napojów alkoholowych ma te du e znaczenie w etiologii wielu nowotworów, w tym raka jamy ustnej i gard³a, prze- ³yku, krtani a tak e o³¹dka i w¹troby [3, 4]. Alkohol spo ywany regularnie przez kobietê ciê arn¹ stanowi bardzo silny czynnik teratogenny. Niekorzystne nastêpstwa wysokiej konsumpcji napojów alkoholowych przez m³odzie to m.in.: wypadki drogowe, przestêpstwa, problemy zdrowotne, szkolne i rodzinne a tak e uzale nienie od alkoholu [5, 6]. Nadu ywanie alkoholu przez m³odych ludzi stanowi g³ówn¹ przyczynê zgonów, inwalidztwa i niezdolnoœci do pracy w wieku lat [5, 7]. U oko³o 20% osób nadmiernie pij¹cych dochodzi do rozwoju uzale nienia od alkoholu, okreœlanego tak- e chorob¹ alkoholow¹ lub alkoholizmem [4]. Niepokoj¹cym zjawiskiem dotycz¹cym konsumpcji alkoholu jest wysokie jego spo ycie przez m³odzie, coraz wiêksze rozpowszechnienie, obni- enie wieku inicjacji i nasilenie intensywnoœci picia. Sytuacja ta wymaga prowadzenia aktywnej edukacji zdrowotnej w celu zapobiegania negatywnym nastêpstwom zdrowotnym i spo³ecznym nadu ywania alkoholu.

2 Œwiderska-Kopacz J, Marcinkowski JT. Zachowania zdrowotne m³odzie y gimnazjalnej i ich wybrane uwarunkowania Cele pracy Zbadanie zachowañ zdrowotnych w zakresie spo ywania napojów alkoholowych wœród m³odzie- y gimnazjalnej oraz poznanie socjodemograficznych wspó³zale noœci pomiêdzy piciem alkoholu a: wiekiem, p³ci¹, struktur¹ rodziny, poziomem wykszta³cenia i zachowaniami zdrowotnymi rodziców oraz wiedz¹ i œwiadomoœci¹ zdrowotn¹ uczniów. Materia³ i metodyka badañ Badaniami objêto m³odzie gimnazjaln¹ w przygranicznym mieœcie wojewódzkim Gorzów Wielkopolski, licz¹cym oko³o mieszkañców. Spoœród 5109 gimnazjalistów gorzowskich badaniami objêto 1263 uczniów (24,7% ogó³u): 615 (48,7%) uczniów klas I i 648 (51,3%) uczniów klas III, w tym 636 (50,4%) ch³opców i 627 (49,6%) dziewcz¹t; uczniowie klas I mieli w zdecydowanej wiêkszoœci 13 lat, a klas III 16 lat. Badania ankietowe przeprowadzono w roku 2005/2006 przy u yciu autorskiego kwestionariusza ankiety. Pytania zawarte w kwestionariuszu dotyczy- ³y m.in.: charakterystyki spo³eczno-demograficznej, zachowañ dotycz¹cych palenia papierosów oraz wybranych czynników maj¹cych wp³yw na ich kszta³towanie. Informacje zawarte w ankietach opracowano statystycznie przy zastosowaniu programu komputerowego STATISTICA 6.0 (STAT SOFT). Wyniki badañ Doœwiadczenia zwi¹zane ze spo ywaniem napojów alkoholowych (próby picia) mia³o za sob¹ 72,6% badanej m³odzie y. Nie pi³o nigdy 27,4% uczniów. Do czêstego spo ywania alkoholu (kilka razy w miesi¹cu, kilka razy w tygodniu, codziennie) przyzna- ³o siê 17,1% ankietowanych. W stanie upojenia alkoholowego znajdowa³o siê ju 43,2% gimnazjalistów, w tym wiêcej ni 10 razy 9,8% uczniów. Spoœród ró nych rodzajów napojów alkoholowych badana m³odzie najczêœciej pi³a piwo 34,1% uczniów, a tzw. mocne alkohole pi³o 18,5% ankietowanych (ryc. 1). Z wiekiem wzrasta³ odsetek uczniów, którzy podejmowali próby picia (55,9% uczniów klas I i 88,4% uczniów klas III; ró nice by³y istotne statystycznie, p<0,05). Podobnie, wiêcej pij¹cych by³o wœród uczniów starszych (9,3% uczniów klas I i 24,4% uczniów klas III; ró nice by³y istotne statystycznie, p<0,05). Wœród uczniów starszych czêœciej wystêpowa³y tak e przypadki upojenia alkoholowego. Sytuacje takie zdarza³y siê w 26,8% wœród uczniów klas I i w 58,8% wœród uczniów klas III; ró nice by³y istotne statystycznie, p<0,05 (ryc. 2). YR`X `RWX `ßMTJ cj[ß`wxyr`x `RWXR`ßMTJ Ryc. 1. Rodzaj napojów alkoholowych spo ywanych przez badanych najczêœciej Fig. 1. Type of alcoholic beverages consumed most often by the study group WRN`b\] YX`J b 4UJ\J `b\] YX`J b Ryc. 2. Wystêpowanie epizodów upojenia alkoholowego w zale noœci od wieku Fig. 2. Prevalence of episodes of intoxication according to age Uczniowie starsi spo ywali czêœciej wszystkie rodzaje napojów alkoholowych. Piwo pi³o 26,2% m³odszych i 41,7% starszych uczniów, a piwo, wino i wódkê pi³o 5,5% m³odszych i 16,7% starszych uczniów; ró nice by³y istotne statystycznie (ryc. 3). Próby picia a tak e picie alkoholu w okresie prowadzenia badañ poda³ zbli ony odsetek ch³opców i dziewcz¹t. Nie by³o równie znacz¹cych ró nic pomiêdzy dziewczêtami i ch³opcami w zakresie rodzaju najczêœciej spo ywanych napojów alkoholowych. Natomiast p³eæ badanych mia³a wp³yw na wystêpowanie przypadków upijania siê. 39,2% dziewcz¹t i 47,2% ch³opców znajdowa³o siê ju w stanie upojenia alkoholowego; ró nice by³y istotne statystycznie, p<0,05. Sytuacja rodzinna i wykszta³cenie rodziców nie determinowa³y zachowañ m³odzie y, zwi¹zanych ze spo ywaniem napojów alkoholowych (próby picia,

3 448 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): UJ\J alkoholu przez uczniów wp³ywa³o na za ywanie przez nich wszystkich rodzajów œrodków psychoaktywnych; 31,3% uczniów pij¹cych alkohol stosowa³o marihuanê i haszysz, 20,5% leki w celu odurzania siê, 6,5% amfetaminê, 6,5% œrodki wziewne (ryc. 5). <]N[bMbJWJKXURLcWNU^KRWWN [XMTR MXYRWP^SžLN 5NTRY[cbSVX`JWN`LNU^XM^[cJWRJ\R YJUž WRNYJUž " [XMTR`cRN`WN YR`X `RWX `ßMTJ cj[ß`wxyr`x `RWXR`ßMTJ Ryc. 3. Rodzaj napojów alkoholowych spo ywanych przez badanych w zale noœci od wieku Fig. 3. Type of alcoholic beverages consumed by the study group according to age picie w okresie prowadzenia badañ, przypadki upijania siê, rodzaj spo ywanych napojów alkoholowych). Podobnie, picie przez rodziców alkoholu uznane przez ankietowanych jako czêste, nie wp³ywa³o w sposób istotny na spo ywanie alkoholu przez uczniów. Co prawda, dzieci rodziców pij¹cych alkohol, czêœciej deklarowa³y picie w okresie prowadzenia badañ (21,1%) w porównaniu z dzieæmi rodziców niepij¹cych (16,0%), jednak by³y to ró nice nieistotne statystycznie. Stwierdzono zale noœæ pomiêdzy spo ywaniem napojów alkoholowych a paleniem papierosów przez m³odzie. Podczas gdy wœród uczniów niepij¹cych, papierosy pali³o 13,1%, to wœród pij¹cych 58,1%; ró nice by³y istotne statystycznie, p<0,001 (ryc. 4). Uczniowie pij¹cy alkohol czêœciej tak e stosowali inne substancje psychoaktywne. Podczas gdy wœród uczniów niepij¹cych, substancji psychoaktywnych u ywa³o 16,4%, to wœród pij¹cych 48,4%, ró nice by³y istotne statystycznie, p<0,05). Spo ywanie WRNYJURUR YJURUR 4XTJRWJL[JLT 1N[XRWJVX[ORWJTXVYX].L\]J\b 5<- *VON]JVRWJ 6J[RQ^JWJQJ\cb\c Ryc. 5. Picie alkoholu a u ywanie ró nych substancji psychoaktywnych Fig. 5. Alcohol drinking and use of various psychoactive substances Zdecydowana wiêkszoœæ badanych (77,6%) mia- ³a œwiadomoœæ szkodliwych nastêpstw zdrowotnych nadu ywania alkoholu (ryc. 6). cyn`wx LRžVJ`Y b` VJJUN^VRJ[TX`JWb WRNVJY[J`RN JMWNPX`Y b`^ WRNVJVcMJWRJWJ]NW]NVJ] YRUR " Ryc. 6. Przekonanie badanych o szkodliwym wp³ywie nadu ywania alkoholu na stan zdrowia Fig. 6. Conviction of the studied subjects of harmful effects of alcohol on health status WRNYRUR " " Ryc. 4. Picie alkoholu a palenie papierosów Fig 4. Alcohol drinking and cigarette smoking Œwiadomoœæ szkodliwoœci picia alkoholu kszta³towa³a zachowania zdrowotne m³odzie y w tym zakresie. Podczas gdy wœród uczniów przekonanych o niekorzystnym wp³ywie nadu ywania alkoholu na zdrowie, alkohol pi³o 11,8%, to wœród pozosta³ych 35,0%; ró nice by³y istotne statystycznie, p<0,05 (ryc. 7).

4 Œwiderska-Kopacz J, Marcinkowski JT. Zachowania zdrowotne m³odzie y gimnazjalnej i ich wybrane uwarunkowania Y[cNTXWJWRX \ctxmur`x LRYRLRJ YXcX\]JUR " Ryc. 7. Picie alkoholu w zale noœci od przekonania o jego szkodliwoœci dla zdrowia Fig. 7. Alcohol drinking in relation to the conviction of its harmful effects on health status Niemal co trzeci uczeñ (31,4%) uwa a³, e iloœæ zajêæ szkolnych dotycz¹cych edukacji w zakresie zdrowego stylu ycia jest niewystarczaj¹ca. Dyskusja Obserwowany w ostatnich latach wzrost spo ycia napojów alkoholowych wœród m³odzie y w naszym kraju jest wysoce niepokoj¹cy. Zaczyna siê to wyraÿnie uwidaczniaæ w grupie m³odzie y gimnazjalnej i nasila siê z wiekiem uczniów. Zwraca te uwagê, e wraz z wiekiem zmniejszaj¹ siê, zwi¹zane z p³ci¹, ró nice w intensywnoœci konsumpcji alkoholu; dziewczêta doganiaj¹ w piciu ch³opców [8]. Szczególnie niepokoj¹ca jest wczesna inicjacja spo ywania napojów alkoholowych, przypadaj¹ca najczêœciej na przedzia³ wiekowy lat [9]. Wczesne podejmowanie prób picia jest jedn¹ z przyczyn póÿniejszych problemów alkoholowych osób doros³ych. Uzale nienie od alkoholu powstaje u nieletnich w czasie trzy-, czterokrotnie szybszym ni u doros³ych [10]. Wiek gimnazjalny to czas, kiedy najczêœciej ma miejsce pierwszy kontakt ze œrodkami uzale niaj¹cymi, w tym równie z alkoholem. Gwa³towny wzrost czêstoœci zachowañ ryzykownych dla zdrowia obserwowany jest w³aœnie w tej grupie wiekowej. OpóŸnienie inicjacji alkoholowej jest wiêc bardzo wa ne w zmniejszaniu zagro eñ zdrowotnych i spo³ecznych zwi¹zanych z konsumpcj¹ alkoholu. Wœród czynników œrodowiskowych zazwyczaj podkreœla siê znaczenie dla spo ywania alkoholu przez m³odzie w³aœciwoœci jej œrodowiska rodzinnego (status spo³eczno-ekonomiczny, sytuacja rodzinna, wykszta³cenie rodziców, wzorce rodzinne picia alkoholu) [11, 12]. WRNYRUR YRUR Œwiadomoœæ zdrowotna uczniów dodatnio koreluje z ich postawami wobec picia. Przekonanie o szkodliwoœci na³ogu i motywacja do zachowañ sprzyjaj¹cych zdrowiu, powoduj¹ bardziej racjonalne wybory i zachowania prozdrowotne nastolatków [13]. Podobnie jak w przypadku palaczy, tak wœród m³odzie y pij¹cej czêsto alkohol wystêpuje tzw. zjawisko torowania, u³atwiaj¹ce uzale nienie od innych substancji psychoaktywnych. Spo ywanie alkoholu w okresie dorastania poprzedza najczêœciej inicjacjê narkotykow¹ [14]. Obserwacje powy sze potwierdzaj¹ wyniki badañ w³asnych, wskazuj¹ce na to, i w okresie prowadzenia badañ: uczniowie starsi czêœciej podejmowali próby picia alkoholu i pili czêœciej, wœród uczniów starszych a tak e wœród ch³opców czêœciej wystêpowa³y przypadki upijania siê, uczniowie starci czêœciej pili wszystkie rodzaje napojów alkoholowych, w tym tzw. mocne alkohole, uczniowie pij¹cy alkohol czêœciej palili papierosy a tak e stosowali inne substancje psychoaktywne, uczniowie œwiadomi szkodliwych nastêpstw zdrowotnych nadu ywania alkoholu, pili rzadziej. Uzyskane wyniki wskazuj¹ na istnienie wielu ró - norodnych czynników wp³ywaj¹cych na eksperymentowanie i kontynuowanie picia alkoholu przez m³odzie w okresie dojrzewania, a tak e potrzebê wdro enia systemowych dzia³añ prowadz¹cych do zmiany postaw wobec picia. Wnioski 1. Spo ywanie alkoholu wœród m³odzie y gimnazjalnej wystêpuje z du ¹ czêstoœci¹ i wyraÿnie nasila siê z wiekiem. 2. Zarysowuje siê tendencja do zrównania zagro- eñ zdrowotnych wynikaj¹cych z picia alkoholu wœród ch³opców i dziewcz¹t. 3. Spo ywanie napojów alkoholowych przez m³odzie w okresie dorastania wspó³istnieje z paleniem papierosów oraz stosowaniem innych substancji psychoaktywnych. 4. Œwiadomoœæ zdrowotna uczniów dotycz¹ca szkodliwoœci nadu ywania alkoholu kszta³tuje ich zachowania w tym zakresie. 5. W opinii gimnazjalistów istnieje du e zapotrzebowanie na szkoln¹ edukacjê zdrowotn¹.

5 450 Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): Piœmiennictwo / References 1. ***Alkohol a zdrowie nr 28. IX Raport Specjalny dla Kongresu USA. PARPA Warszawa 2002: Œcis³o L, Rumiñska A, WrêŸlewicz E. Poziom zagro enia alkoholizmem wœród m³odzie y szkolnej oraz propozycje dzia³añ naprawczych. Zdr Publ 2002, 112, supl.1: Zatoñski W. Rozwój sytuacji zdrowotnej w Polsce na tle innych krajów Europy Œrodkowej i Wschodniej. Centrum Onkologii Instytut, Warszawa o³nierczuk-kieliszek D. Zachowania zdrowotne i ich zwi¹zek ze zdrowiem [w:] Kulik TB, Latalski M (red): Zdrowie publiczne. Wyd. Czelej, Lublin Maisto SA, Galizio M, Connors GJ. Uzale nienia, za ywanie i nadu ywanie. Fundacja Karan Warszawa Sieros³awski J. U ywanie alkoholu i narkotyków przez m³odzie szkoln¹. Raport z ogólnopolskich badañ ankietowych w 2003 r. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa Huk-Wieliczuk E, Litwiñska A. Picie alkoholu przez uczniów wiejskich w wieku lat. Zdr Publ 2004, 114, 3: Czapiñski J, Panek T (red). Diagnoza spo³eczna Warunki i Jakoœæ ycia Polaków. Wy sza Szko³a Finansów i Zarz¹dzania, Warszawa Woynarowska B, Mazur J. Zachowania zdrowotne m³odzie y szkolnej w Polsce: wyniki badañ HBSC Zdr Publ 2004, 114, 2: Ga³aj A, Balcar-Boroñ A. Rozpowszechnienie picia alkoholu i jego wybrane uwarunkowania wœród uczniów szkó³ Bydgoszczy. Ped Pol 2001, 5: Szymañska J. Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoanalityki. MEN, Warszawa Zucker R, Boyd G, Howard J (red). Powstawanie problemów alkoholowych. Biologiczne, psychospo³eczne i socjologiczne czynniki ryzyka uzale nienia od alkoholu. PARPA 1997: Best D, Rawaf S, Rowley J, Floyd K, Mannig V, Strang J. Drinking and smoking as concurrent predictors of illicit drug use and positive drug attitudes in adolescents. Drug Alcohol Depend 2000, 60: Donovan JE, Jessor R, Costa F. Addescent problem drinking. Stability of psychosocial and behavioral correlates across a generation. J Stud Alcohol 1999, 60: