ZAGROŻENIA DLA ZASOBÓW WÓD SŁODKICH NA WYSPIE UZNAM W ŚWIETLE BADAŃ MODELOWYCH I GEOFIZYCZNYCH

Transkrypt

1 BIULETYN PAŃSTWOWEGO INSTYTUTU GEOLOGICZNEGO 442: 61 68, 2010 R. ZAGROŻENIA DLA ZASOBÓW WÓD SŁODKICH NA WYSPIE UZNAM W ŚWIETLE BADAŃ MODELOWYCH I GEOFIZYCZNYCH HAZARDS OF FRESHWATER RESOURCES ON THE UZNAM ISLAND AFTER MODELLING AND GEOPHYSICAL INVESTIGATIONS JACEK GURWIN 1, ARKADIUSZ KRAWIEC 2 Abstrakt. Analizowany obszar znajduje się w północno-wschodniej części synklinorium szczecińskiego. Miasto Świnoujście położone jest głównie na wyspie Uznam, a niewielka, wschodnia część na wyspie Wolin. Od wielu lat występują tu problemy z pozyskaniem odpowiedniej ilości wody słodkiej. Płytkie występowanie wód słonych ogranicza możliwości wykorzystania wód podziemnych do celów użytkowych i prowadzi do degradacji zasobów wód słodkich. W pracy przedstawiono wyniki badań modelowych i geofizycznych z obszaru polskiej części wyspy Uznam. Wyniki obliczeń numerycznego modelu filtracji wykazały, że dopływ do obszaru jest formowany głównie od strony SW, gdzie wskutek rozwoju leja depresji na ujęciu Wydrzany następuje wzmożona infiltracja wód powierzchniowych z Zalewu Szczecińskiego. Na podstawie badań elektrooporowych zlokalizowano strefy ascenzji i ingresji wód o podwyższonej mineralizacji. Wyniki badań elektrooporowych przeprowadzonych na ujęciu Wydrzany w 2006 r. sugerują, że tempo ingresji wód słonych od strony Zalewu Szczecińskiego do studzien tego ujęcia zostało ograniczone. Związane jest to ze zmniejszonym poborem oraz racjonalną gospodarką wód podziemnych na obszarze Świnoujścia. Słowa kluczowe: system krążenia wód, ingresja wód słonych, skład izotopowy, modelowanie numeryczne, ujęcia wód podziemnych, badania elektrooporowe/tomografia. Abstract. The study area is located in the north-eastern part of the Szczecin syncline. Almost entire area of Świnoujście is located on the Uznam Island, only the most western small part on the Wolin Island. The problems with potable water supplying is known for years. The possibility of the use of groundwater is strictly limited due to shallow appearance of salt waters that induces degradation of freshwater resources. The investigations were conducted to establish as well a flow system under modelling simulations as the zones of salt water ascension and intrusion under the geoelectrical tests. A numerical model was developed using Modflow package. It is evidenced that propagation of a cone of depression of the Wydrzany water intake causes an increased infiltration of surface waters from the Szczecin Lagoon. Additional geoelectrical imaging was done in The geoelectrical logging allowed to mark the interface line on the cross-sections. This logging, repeated at intervals of few years, proved the vertical and horizontal movement of interface surface between saline and fresh water. Key words: groundwater flow system, salt water intrusion, isotopic composition, numerical modelling, groundwater intakes, electrical resistivity tomography. 1 Uniwersytet Wrocławski, Wydział Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska, Instytut Nauk Geologicznych, pl. Maxa Borna 9, Wrocław; jacek.gurwin@ing.uni.wroc.pl 2 Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, ul. Gagarina 9, Toruń; arkadiusz.krawiec@umk.pl

2 62 Jacek Gurwin, Arkadiusz Krawiec WSTĘP Obszar badań stanowi polska część wyspy Uznam (fig. 1). Miasto Świnoujście położone jest głównie na wyspie Uznam, a niewielka, wschodnia część na wyspie Wolin. Od wielu lat występują tu problemy z postępującą ingresją wód słonych i z pozyskaniem odpowiedniej ilości wody słodkiej. Płytkie występowanie wód słonych ogranicza możliwości wykorzystania wód podziemnych do celów użytkowych i prowadzi do degradacji zasobów wód słodkich. Temat ten poruszany był w pracach hydrogeologicznych przez wielu autorów, m.in: Kłyza (1988), Kachnic (1999), Kucharski i Twarogowski (1993), Krawiec i in. (2000, 2005). W pracy przedstawiono wyniki badań modelowych, izotopowych i hydrochemicznych, wykonanych w próbkach wody pochodzących z ujęć wód podziemnych dla Świnoujścia. Badania te pozwoliły oszacować czas przebywania wody w ośrodku skalnym. Umożliwiło to wydzielenie stref, gdzie występują lub mogą wystąpić zagrożenia dla zasobów wód podziemnych. Zamieszczono także wyniki badań elektrooporowych prowadzonych na terenie Świnoujścia w latach 1978, 1997 oraz Fig. 1. Lokalizacja obszaru Location of the investigated area BUDOWA GEOLOGICZNA I WARUNKI HYDROGEOLOGICZNE Rejon badań położony jest w północno-wschodniej części synklinorium szczecińskiego, gdzie w podłożu osadów czwartorzędu występują warstwy kredy. Kreda dolna wykształcona jest jako piaski drobne, iły margliste oraz mułki. Kreda górna to margle i wapienie, iły margliste oraz piaski drobnoziarniste i mułki. Miąższość warstw kredy górnej w Świnoujściu wynosi około 80 m. Na zdenudowanych osadach kredy najczęściej zalega warstwa glin zwałowych oraz utwory fluwioglacjalne. Powyżej tych osadów występują warstwy holoceńskie, wykształcone w postaci mułków, namułów i piasków różnoziarnistych. Miąższość warstw plejstocenu i holocenu wynosi najczęściej od 40 do 50 m (fig. 2). Na analizowanym obszarze eksploatowane są głównie wody podziemne z warstw plejstocenu i holocenu. Wody podziemne występujące w starszych piętrach stratygraficznych są przeważnie zmineralizowane. W Świnoujściu z utworów kredy dolnej eksploatowane są wody lecznicze typu Na Cl, J, Fe o mineralizacji około 42 g/dm3. Z warstw kredy górnej eksploatowane były wody trafiające do odsalarni, o mineralizacji około 15 g/dm3. W obrębie warstw plejstocenu i holocenu najczęściej spotykane są wody typu HCO3 Ca. Często jednak czynnikiem utrudniającym korzystanie z wód czwartorzędowych jest obserwowany w poszczególnych ujęciach wody w Świnoujściu wzrost zawartości jonu chlorkowego. Zasolenie to pochodzi z ascenzji z podłoża czwartorzędu, a także w strefie brzegowej może wiązać się z ingresją wód morskich od Zatoki Pomorskiej oraz Zalewu Szczecińskiego. Eksploatacja wód podziemnych zwiększa straty w bilansie hydrologicznym obszaru i jeżeli przekroczy wielkość zasilania, to naruszona zostaje równowaga układu wód słonych (morskich) i słodkich wód podziemnych. Powoduje to stałą, powolną degradację zasobów wód pitnych w następstwie ingresji wód morskich lub ascenzji wód słonych i solanek z podłoża. W ostatnich kilkunastu latach obserwuje się spadek poboru wód w ujęciach dla Świnoujścia, co może oznaczać poprawę stanu zasobów wód słodkich na tym obszarze. Obecnie dla potrzeb miasta funkcjonują ujęcia: południowe Wydrzany, Granica, Odra oraz Przytor. W latach 90. wybudowano w Świnoujściu odsalarnię w celu zwiększenia ilości wody słodkiej. Obecnie ujęcie to jest zlikwidowane. Ze względu na podwyższone zawartości jonu chlorkowego wyłączono z eksploatacji ujęcie Północ. Podstawowe znaczenie dla zaopatrzenia Świnoujścia ma ujęcie Wydrzany o średniej miesięcznej eksploatacji wody 150 tys. m3 (średnia z lat ). Jednak obserwuje się trend spadkowy w poborze wody z tego ujęcia. Ze względu na zawartości chlorków wyłączone zostały z eksploatacji m.in. studnie: S-8a, S-17a i S-16 (pracuje jako awaryjna). W ujęciu Odra w 2008 r. czynne były 4 studnie: 10a, 12, 13 i 14, przy czym studnia nr 12 jest rezerową. W przypadku tego ujęcia średnie wydajności wyniosły 6 tys. m3/mies., wahając się od 2 3 tys. m3/mies. w półroczu zimowym do maksymalnie nawet tys. m3/mies. w okresie od czerwca do września.

3 Zagrożenia dla zasobów wód słodkich na wyspie Uznam w świetle badań modelowych i geofizycznych 63 Fig. 2. Przekrój hydrogeologiczny I I wraz z wynikami badań geoelektrycznych (lokalizacja fig. 3) Hydrogeological cross-sections I I and changes of salt/fresh water limit according to geoelectrical logging (location in Fig. 3) ZAGROŻENIE ZASOLENIEM W ŚWIETLE BADAŃ MODELOWYCH Najlepszym narzędziem do interpretacji zmian układu krążenia wód podziemnych i tym samym zagrożeń ze strony zasolonych wód powierzchniowych jest numeryczny model filtracji, zbudowany zgodnie z metodyką konstrukcji przestrzennych modeli zintegrowanych z GIS (Gurwin, Serafin, 2008). Wykonany model można weryfikować także na podstawie danych izotopowych czy geofizycznych. W pracy wykorzystano wyniki regionalnego modelu zrealizowanego dla celów bilansowych i zasobowych w obszarze Zalewu Szczecińskiego (Gurwin i in., 2009), jak też modelu lokalnego zrealizowanego do oceny wpływu planowanego tunelu na wody podziemne rejonu Świnoujścia (Gurwin, Ruszkiewicz, 2009). Symulacje w zakresie dynamiki wód podziemnych przeprowadzono przy użyciu programu Groundwater Vistas, w którym modułem obliczeniowym jest, pracujący w metodzie różnic skończonych, MODFLOW (McDonald, Harbaugh, 1988). Do obliczeń prędkości, czasów przepływu i w konsekwencji do wyznaczenia przebiegu linii prądu zastosowano program MODPATH (Pollock, 1988, 1994), bazujący na teorii modelu przepływu tłokowego. Wyniki obliczeń numerycznego modelu filtracji wykazały, że zasoby wód podziemnych zależą przede wszystkim od infiltracji efektywnej, która stanowi 85% całkowitej odna- wialności wód podziemnych, dając moduł zasilania z infiltracji równy 3,46 l/s km 2. Dopływ boczny do obszaru jest formowany głównie od strony SW, gdzie wskutek rozwoju leja depresji na ujęciu Wydrzany (fig. 3) następuje wzmożona infiltracja wód powierzchniowych z Zalewu Szczecińskiego, w ilości 1143 m 3 /d, przy aktualnym średnim poziomie eksploatacji. W powiązaniu z ładunkiem chlorków w wodach powierzchniowych można ocenić potencjalny stopień zasolenia będący wynikiem tych dopływów. Badania składu fizykochemicznego wód powierzchniowych, realizowane przez WIOŚ w Szczecinie (Raport WIOŚ..., 2007, 2009), pozwalają na ocenę zmienności, a także średniego zasolenia wód Zalewu. Badania są prowadzone w 6 punktach na dwóch głębokościach w warstwie powierzchniowej i przydennej, na obszarze Zalewu Wielkiego, leżącego po stronie polskiej. Zawartość chlorków w Zalewie Szczecińskim w latach nie spadła poniżej 55 mg/dm 3. Minimalne wartości odnotowane w 2008 r. to mg Cl/dm 3 na stanowiskach, gdzie największy wpływ na zawartość chlorków mają wody słodkie z Odry. W pobliżu wyspy Uznam odnotowuje się najwyższe zawartości chlorków, gdzie w 2008 r. średnia w warstwie przypowierzchniowej wyniosła 555 mg/dm 3, a w warstwie przydennej 937 mg/dm 3. Według danych WIOŚ w Zalewie

4 64 Jacek Gurwin, Arkadiusz Krawiec Fig. 3. Układ hydrodynamiczny w badanym obszarze według symulacji MODFLOW (Gurwin, Ruszkiewicz, 2009) Groundwater flow system according to the MODFLOW/MODPATH simulation (Gurwin, Ruszkiewicz, 2009)

5 Zagrożenia dla zasobów wód słodkich na wyspie Uznam w świetle badań modelowych i geofizycznych Małym stężenia chlorków wynosiły najczęściej od 800 do 1500 mg/dm3. Zatem, przyjmując do rozważań średnie wartości zasolenia z wielolecia (tab. 1), można ustalić całkowity ładunek chlorków dopływający w strefie brzegowej w rejon ujęcia Wydrzany, który wyniósłby kg/d. Analizy wód podziemnych wykonane w 2008 r. z próbek pobranych ze studni ujęcia wykazały, że zawartość chlorków była na poziomie od 160 mg/dm3 (S-9B) do 610 mg/dm3 (S-16). Przyjmując dla ujęcia wartość w granicach mgcl/ dm3, przy opisanej średniej wydajności ujęcia, ilość chlorków można ocenić na kg/d. Są to wartości nieco wyższe od ustalonego dopływu chlorków ze strefy brzegowej, co jest najprawdopodobniej spowodowane ładunkiem chlorków dostającym się do ujęcia w wyniku ascenzji wód zasolonych z podłoża (fig. 2). Tempo dopływu jonów chlorkowych od strony Zalewu do studni ujęcia Wydrzany symulowano metodą obliczania linii prądu w programie MODPATH. W zachodniej części obszaru czas dopływu wynosi przeciętnie lat, jedynie w peryferyjnych rejonach jest to powyżej 30 lat (fig. 4). W środkowej części strumienia filtracyjnego czas dopływu 65 Tabel a 1 Zawartość chlorków w Zalewie Wielkim w latach (Gurwin i in., 2009) Chloride content in the Szczecin Lagoon in (Gurwin et al., 2009) Zawartość chlorków [mg/dm3] Wartość minimalna Wartość maksymalna Wartość średnia Mediana Warstwa powierzchniowa Warstwa przydenna ,96 951, jest podobny, a najbardziej zewnętrzne linie prądu wykazują czas do 40 lat. W południowo-wschodniej części ujęcia studnie pracują z mniejszymi wydajnościami, zatem prędkości filtracji są niższe, ale przy jednocześnie mniejszej odległości od Zalewu obliczone linie prądu wskazują na tempo migracji jonów chlorkowych od strefy brzegowej w kierunku północnym w zakresie lat. Fig. 4. Obliczeniowe linie prądu w rejonie ujęcia Wydrzany według symulacji MODPATH Pathlines calculated in MODPATH simulation within the area of the Wydrzany groundwater intake

6 66 Jacek Gurwin, Arkadiusz Krawiec WYNIKI BADAŃ IZOTOPOWYCH I ELEKTROOPOROWYCH W wybranych studniach ujęcia Wydrzany zostały przeprowadzone badania izotopowe (tab. 2). Badane próbki należą do wód holoceńskich, ale można wśród nich zauważyć pewne różnice. Skład izotopowy i stężenia trytu w próbkach wody ze studzien S-7 oraz S-8a z ujęcia Wydrzany wskazują na jej współczesne pochodzenie. Na podstawie wartości NGT i 4 He można szacować średni wiek wody na około lat. Duża średnia wartość wieku wynika z szerokiego rozkładu czasu dopływu poszczególnych strug wody do ujęcia, tzn. obecność strug wody o czasie dopływu kilku lub kilkunastu lat jest rekompensowana obecnością strug wody o czasie dopływu kilkuset lat. Oznacza to, że ujęcia te są podatne na potencjalne zanieczyszczenia, a lokalne ogniska zanieczyszczeń mogą stanowić zagrożenie dla badanych ujęć (Krawiec i in., 2005). Próbka ze studni S-15a zawiera śladowe stężenia trytu (2,9 TU). Średni wiek tej wody można oszacować na kilkadziesiąt lat. Badania izotopowe pozwalają stwierdzić, że w próbce wody ze studni S-16 dominujący jest udział wody zasilanej przed 1952 r. Podobnie przedstawiają się dane dotyczące próbki wody ze studni S-17a. Według składu izotopowego, stężenia trytu i zawartości 14 C jest to woda z dominującym udziałem wody zasilanej przed 1952 r. oraz domieszką wody młodszej. W studniach S-16 i S-17a zaznaczają się podwyższone zawartości stężeń jonu chlorkowego, co wskazuje na dopływ wód o podwyższonym zasoleniu od strony Zalewu Szczecińskiego. Tendencję tę potwierdzają dane z badań geofizycznych z lat 1997 i Wyniki oznaczeń δ 18 O i δ 2 H w próbce wody z ujęcia IIIs w Świnoujściu są wyraźnie przesunięte w kierunku wartości bardziej ujemnych w stosunku do wód współczesnych. Skład izotopowy, brak trytu w granicach dokładności pomiaru oraz oznaczone wartości NGT i 4 He wskazują, że są to wody zasilane w okresie nieco chłodniejszego klimatu z domieszką wody słonej ascendującej z głębszych warstw kredy. W pracy poddano analizie wyniki badań elektrooporowych wykonanych na tym obszarze w latach 1978, 1997 (Kucharski, Tkaczyk, 1997) oraz Na ich podstawie zlokalizowano strefy ascenzji i ingresji wód o podwyższonej mineralizacji (fig. 2). Kilkakrotne powtórzenie pomiarów na przestrzeni kilkunastu lat pozwala na prawidłowe przeprowadzenie interpretacji uzyskanych wyników oraz odróżnienie przemieszczającego się frontu wód zmineralizowanych w piaskach różnoziarnistych od przewarstwień ilasto-pylastych. Najnowsze wyniki badań elektrooporowych przeprowadzonych w ujęciu Wydrzany w 2006 r. sugerują, że tempo ingresji wód słonych od strony Zalewu Szczecińskiego do studzien tego ujęcia zostało ograniczone. Związane jest to ze zmniejszonym poborem oraz racjonalną gospodarką wód podziemnych na obszarze Świnoujścia. Na figurze 5 przedstawiono model opornościowy ośrodka przekrój przez SW część ujęcia Wydrzany. Na głębokości m gwałtownie zmienia się zakres oporności elektrycznej. Występuje tu kilkumetrowa warstwa glin zwałowych, poniżej której znajduje się strop margli i wapieni kredy (oporność poniżej 30 Ωm). W części południowej przekroju zaznacza się wyraźny spadek oporności do Ωm, co wskazuje miejsce postępującej ingresji wód słonych. Potwierdzają to także wyniki oznaczeń jonu chlorkowego w studniach ujęcia Wydrzany (S-17 około 700 mg Cl/dm 3 ). Tabela 2 Skład izotopowy wód podziemnych w Świnoujściu, ujęcie Wydrzany Hydrochemical data and available isotope for sampling sites in Świnoujście, Wydrzany intake Nr studni, stratygrafia/głęb. [m] Data poboru próbki Cl [mg/l] Tryt [TU] δ 18 O [ ] V-SMOW δ 2 H [ ] V-SMOW δ 13 C [ ] V-PDB 14 C [pmc] NGT* [ o C] 4 He excess* [10 6 cm 3 g 1 ] S-7, Q/ ,4±0,5 9,40 64,4 8,2 0,059 S-8a, Q/ ,9±0,6 8,98 62,7 7,9 0,023 S-15a, Q/ ,9±0,3 9,22 64,3 9,4 61,5±1,0 10,3 0,083 S-16, Q/30, ,9±0,4 9,30 64,0 7,5 1,69 S-17a, Q/ ,9±0,4 9,10 64,9 11,7 60,5±1,0 Świnoujście IIIs, Q K/ ,1±0.3 10,30 73,3 5,8 64,93 * wg Krawiec i in., 2005; odchylenie standardowe: δ 18 O = ±0,1, δd = ±1, NGT = ±0,7 o C, 4 He excess = ±10

7 Zagrożenia dla zasobów wód słodkich na wyspie Uznam w świetle badań modelowych i geofizycznych 67 Fig. 5. Wyniki badań elektrooporowych wód w ujęciu Wydrzany (przekrój II II na fig. 3) The results of the ERT surveys in the Wydrzany groundwater intake (cross-line II II in Fig. 3) PODSUMOWANIE W pracy przedstawiono wyniki badań modelowych, izotopowych i geofizycznych wykonanych na obszarze polskiej części wyspy Uznam. Oszacowano czas przebywania wody w ośrodku skalnym. W analizowanym obszarze domieszki wód słonych pochodzących z Morza Bałtyckiego zaznaczyły się w ujęciu Północnym, a dopływ wód od Zalewu Szczecińskiego zaznacza się w ujęciu Wydrzany. Wykazano, że obecnie dopływ boczny do obszaru analiz formowany jest głównie od strony SW tego ujęcia, skąd następuje ingresja wód zasolonych. Ponadto na wyspie Uznam występują problemy ascenzji wód słonych z podłoża, co potwierdzają wyniki badań elektrooporowych (fig. 2). Czynnikiem znacznie utrudniającym korzystanie z wód warstw czwartorzędowych jest obserwowany wzrost zawartości jonu chlorkowego w studniach ujęcia Wydrzany. Duże zawartości tego jonu doprowadziły w przeszłości do zamknięcia w Świnoujściu ujęcia Północ (Parkowego). W rejonie studni S-IV na podstawie badań geoelektrycznych stwierdzono występowanie wód zasolonych przy małej miąższości glin oddzielających plejstoceński poziom wodonośny od słonych wód w warstwach marglisto-wapiennych kredy. Zawartość jonu chlorkowego w próbce wody ze studni S-IV wynosiła 2688 mg/dm 3 (Kucharski, Twarogowski, 1993). Jedynie w ujęciu Granica nie występują problemy z zasoleniem warstwy wodonośnej. W ostatnich kilku latach obserwuje się spadek poboru wód w ujęciach dla Świnoujścia. Może to oznaczać zwiększenie zasobów wód słodkich. Należy jednak pamiętać, że jest to obszar bardzo wrażliwy na wszelkie zmiany hydrodynamiczne (obniżenie zwierciadła wody, zwiększony pobór). Dlatego każde prace hydrotechniczne czy budowlane ingerujące w warstwę wodonośną i obszar zasobowy ujęć należy poprzedzić wnikliwą analizą hydrogeologiczną. Najlepszym narzędziem do interpretacji jest zawsze numeryczny model, który należy weryfikować na podstawie danych geofizycznych oraz wyników oznaczeń hydrochemicznych i izotopowych. Praca częściowo fi nansowana ze środków na naukę w latach projekt badawczy nr N N LITERATURA GURWIN J. (red.), MARSZAŁEK H., RYSIUKIEWICZ M., SE- RAFIN R., WĄSIK M., 2009 Monitoring środowiska wodnego i modelowanie hydrogeologiczne rejonu Zalewu Szczecińskiego. Projekt badawczy pt. Litogeneza i geochemia osadów dna i strefy brzegowej Zalewu Szczecińskiego (dla Ministerstwa Środowiska, niepubl.). GURWIN J., RUSZKIEWICZ P., 2009 Zastosowanie numerycznego modelu filtracji w ocenie wpływu robót inżynierskich na wody podziemne na przykładzie planowanego tunelu między wyspami Wolin i Uznam. Biul. Państw. Inst. Geol., 436, Hydrogeologia, IX/1: GURWIN J., SERAFIN R., 2008 Budowa przestrzennych modeli koncepcyjnych GZWP w systemach GIS zintegrowanych z MODFLOW. Biul. Państw. Inst. Geol., 431, Hydrogeologia: KACHNIC M., 1999 Ingresja wód zasolonych na wyspie Uznam ujęcie Wydrzany. W: Współczesne problemy hydrogeologii, t. 9: Warszawa Kielce. KŁYZA T., 1988 Wody podziemne na Wolinie i polskim Uznamie. W: Aktualne problemy hydrogeologii. IV Ogólnopolskie Symp.: Gdańsk.

8 68 Jacek Gurwin, Arkadiusz Krawiec KRAWIEC A., RÜBEL A., SADURSKI A., WEISE S.M., ZUBER A., 2000 Preliminary hydrochemical, isotope, and noble gas investigations on the origin of salinity in coastal aquifers of Western Pomerania, Poland. W: Hydrogeology of the coastal aquifers (red. A. Sadurski): UMK, Toruń. KRAWIEC A., ZUBER A., WAWRZYNIAK M., WEISE S., RÜBEL A., 2005 Wstępne wyniki badań hydrochemicznych, izotopowych i gazów szlachetnych w ujęciach wód podziemnych Świnoujścia. W: Współczesne problemy hydrogeologii, t. 12: UMK, Toruń. KUCHARSKI R., TKACZYK A., 1997 Sprawozdanie z badań geofizycznych wykonanych dla tematu: Ochrona zasobów wód podziemnych w warunkach ich eksploatacji w strefie brzegowej zachodniego wybrzeża Polski. Arch. SEGI AT. KUCHARSKI R., TWAROGOWSKI J., 1993 Dynamika rozprzestrzeniania się zasolenia i zanieczyszczenia wód podziemnych na obszarze Świnoujścia. Prz. Geol., 41: McDONALD M.G., HARBAUGH A.W., 1988 A modular threedimensional finite-difference ground-water flow model. U.S. Geological Survey Open-File Report, Washington. POLLOCK D.W., 1988 Semianalytical computation of path lines for finite difference models. Ground Water, 26, 6: POLLOCK D.W., 1994 User s guide for MODPATH, version 3: a particle tracking post-processing package for MODFLOW the U.S. Geological Survey finite-difference groundwater flow model. Reston, VA. U.S. Geological Survey. RAPORT WIOŚ, 2007 Raport o stanie środowiska w województwie zachodniopomorskim w latach Ocena jakości wód powierzchniowych. WIOŚ, Szczecin. RAPORT WIOŚ, 2009 Raport o stanie środowiska Ocena jakości wód powierzchniowych w województwie zachodniopomorskim w roku 2008 według rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych. WIOŚ, Szczecin.