Wykorzystanie modelowania matematycznego do oceny migracji intensywnie zabarwionych wód w rejonie ujęcia Joanka k. Poznania

Transkrypt

1 Geologos 10 (2006) Wykorzystanie modelowania matematycznego do oceny migracji intensywnie zabarwionych wód w rejonie ujęcia Joanka k. Poznania Use of groundwater numerical modelling for the assessment of the brown water migration in the Joanka well-field region near Poznan city Krzysztof Dragon 1, Józef Górski 1, Marek Marciniak 2, Dariusz Kasztelan 1 1 Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Geologii, ul. Maków Polnych 16, Poznań, smok@amu.edu.pl 2 Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Geografii Fizycznej i Kształtowania Środowiska Przyrodniczego, ul. Dzięgielowa 27, Poznań Abstract: The article describes an experiment involving pumping of groundwater from specific sections of the aquifer with a packer. The aim of the experiment was to identify the vertical differentiation of groundwater chemistry of the Wielkopolska BuriedValley Aquifer near Joanka well-fieldin order to explain the reasons for the occurrence of brown water. The research shows significant vertical andhorizontal differences in groundwater chemistry. It has been found that brown water occurs in the lower part of the aquifer andits chemistry andisotopic composition imply origin from the Tertiary aquifer. It has been provedthat the flow of brown water from Tertiary aquifer to the Wielkopolska BuriedValley Aquifer is possible through the oldwrongly constructedwell which was buildbefore WorldWar II. The hydrochemical data have been used to calibrate groundwater flow and contaminant transport model. This model has been used to determine the prognosis of brown water migration during well-field exploitation. Key words: groundwater flow and contaminant transport model, packer, brown water, Wielkopolska Buried Valley Aquifer, Poland 1. Wprowadzenie Wielkopolska dolina kopalna (wdk) na wielu obszarach środkowej Wielkopolski stanowi podstawowe źródło zaopatrzenia w wodę, o czym decyduje dostępność,

2 36 Krzysztof Dragon, Józef Górski, Marek Marciniak, Dariusz Kasztelan zasobność i dobra jakość ujmowanej wody. W zachodniej części Wielkopolski, w rejonie projektowanego ujęcia wódw miejscowości Joanka, o zatwierdzonych zasobach eksploatacyjnych 350 m 3 /h, stwierdzono jednak obecność wód o barwie znacznie przekraczającej wartości dopuszczalne w polskich przepisach sanitarnych (Dąbrowski i in., 1997). Na podstawie wyników strefowego opróbowania studni nr 1 ujęcia z użyciem pakera stwierdzono, że zabarwione wody pochodzą z ascenzyjnego dopływu z poziomu mioceńskiego. Wysunięto hipotezę, że dopływ ten jest możliwy poprzez starą wadliwie wykonaną studnię (Dragon i in., 2003). W artykule opisano badania polegające na opróbowaniu 5 studni w profilu pionowym. Badania te pozwoliły określić przestrzenny zasięg występowania intensywnie zabarwionych wód. Pomocne były również dla rozpoznania skomplikowanych warunków krążenia wód w strefie krawędziowej doliny kopalnej. Dane te wykorzystano następnie do budowy modelu matematycznego migracji zanieczyszczeń. Do kalibracji modelu wykorzystano dane hydrochemiczne. Wyniki kalibracji modelu pozwoliły na potwierdzenie hipotezy o pochodzeniu silnie zabarwionych wód. Model wykorzystano również do określenia prognozy migracji intensywnie zabarwionych wód w warunkach eksploatacji ujęcia. 2. Charakterystyka hydrogeologiczna obszaru badań Projektowane ujęcie Joanka położone jest około 1 km na południe od granicy wielkopolskiej doliny kopalnej (GZWP nr 144) (ryc. 1). Od strony północnej występuje Ryc. 1. Lokalizacja obszaru badań Fig. 1. The location of the study area

3 Wykorzystanie modelowania matematycznego do oceny migracji Ryc. 2. Przekrój hydrogeologiczny Objaśnienia: 1 żwiry, pospółki, piaski gruboziarniste; 2 piaski średnioziarniste; 3 piaski drobnoziarniste; 4 piaski pylaste; 5 gliny; 6 iły; 7 mułki; 8 węgle brunatne; 9 strefa zafiltrowania otworu; 10 nawiercone i ustabilizowane zwierciadło wody; Q czwartorzęd; Tr trzeciorzęd Fig. 2. The hydrogeological cross-section Explanation: 1 gravels and coarse sands; 2 medium sands; 3 fine sands; 4 silty sands; 5 tills; 6 clays; 7 silts; 8 brown coal; 9 the location of the well screen; 10 groundwater level; Q Quaternary; Tr Tertiary

4 38 Krzysztof Dragon, Józef Górski, Marek Marciniak, Dariusz Kasztelan bezpośredni kontakt hydrauliczny poziomów międzyglinowych, związanych z dolinami dopływowymi do doliny kopalnej. Natomiast pomiędzy tymi dopływami osady wdk kontaktują się bezpośrednio z glinami morenowymi (ryc. 2 i 3). W tych rejonach granica ma charakter słabo przepuszczalny. Osady wypełniające dolinę kopalną wykazują zróżnicowanie parametrów filtracyjnych w profilu pionowym. Najlepszą przepuszczalnością charakteryzują się piaski ze żwirem, żwiry i pospółki dolnego cyklu sedymentacyjnego (cykl fluwioglacjalny), szczególnie w najniższych częściach profilu (k =1, , m/s). Natomiast piaski średnioziarniste i Ryc. 3. Mapa hydroizohisps Objaśnienia: 1 hydroizohipsy poziomu mioceńskiego [m n.p.m.]; 2 hydrozohipsy wielkopolskiej doliny kopalnej [m n.p.m.]; 3 granice wielkopolskiej doliny kopalnej i jej dopływów; 4 granice modelu matematycznego [m n.p.m.]; 5 studnie ujmujące wody piętra czwartorzędowego; 6 studnie ujmujące wody poziomu mioceńskiego; 7 obszar pokazany na ryc. 6 i 7 Fig. 3. The groundwater contour map Explanation: 1 the piezometric level of the Miocen aquifer [m a.s.l.]; 2 the piezometric level of the Wielkopolska BuriedValley aquifer [m a.s.l.]; 3 the boundary of the Wielkopolska BuriedValley aquifer; 4 the boundary of the flow and contaminant transport model; 5 wells (Quaternary aquifers); 6 wells (Tertiary aquifer); 7 the area shown on Fig. 6 and 7

5 Wykorzystanie modelowania matematycznego do oceny migracji drobnoziarniste górnego cyklu sedymentacyjnego (sedymentacji fluwialnej) wykazują współczynnik filtracji w przedziale: k = 8, , m/s (Dąbrowski, 1990; Dąbrowski i in., 2005). Od powierzchni terenu poziom wodonośny wdk izolowany jest serią glin o miąższości od 20 do 30 m (ryc. 2). Występujący poniżej poziom mioceński budują piaski drobnoziarniste i średnioziarniste (często z domieszką piasków pylastych) o niewielkiej miąższości (ryc. 2). Zwierciadło wód ma naporowy charakter. W rejonie ujęcia Joanka zwierciadło wód stabilizuje się na rzędnych w przedziale 71,5 72,5 m n.p.m., tj. około 1 m powyżej zwierciadła wód w poziomie wdk (ryc. 3). Przepływ wód podziemnych w poziomach czwartorzędu i miocenu w rejonie ujęcia Joanka następuje z północnego zachodu na południowy wschód (ryc. 3). Podkreślić należy, że znaczący udział w zasilaniu doliny kopalnej mają dopływy wód z poziomów międzyglinowych od północy (Dragon, 2006). Ujęcie wód podziemnych Joanka składa się z pięciu studni (nr 1 5 ryc. 3), usytuowanych mniej więcej na linii zgodnej z kierunkiem przepływu wód. Z uwagi na intensywną barwę wód ujęcie do chwili obecnej nie zostało włączone do eksploatacji. 3. Badania hydrochemiczne wykorzystane do budowy modelu migracji zanieczyszczeń We wszystkich pięciu studniach ujęcia Joanka wykonano strefowe pompowanie przy użyciu pakera. Dla pobranych próbek wód wykonano badania hydrochemiczne. Bezpośrednio w terenie badano: odczyn ph, przewodnictwo, temperaturę oraz barwę. Próbki wody po odpowiednim utrwaleniu po każdym poborze tego samego dnia dostarczone zostały do laboratorium Zakładu Analizy Wody i Gruntów Instytutu Chemii UAM w Poznaniu, gdzie oznaczano parametry fizyczno-chemiczne. Ponadto dla wybranych próbek wód wykonano oznaczenia izotopów trwałych tlenu i wodoru (δ 18 O i δ 2 H) oraz izotopów węgla ( 14 C). Badania te pozwoliły określić genezę intensywnie zabarwionych wód oraz rozpoznać przestrzenny zasięg ich występowania w rejonie ujęcia (Dragon i in., 2006). Za pomocą badań pakerowych udokumentowano znaczne zróżnicowanie chemizmu wódw poszczególnych studniach ujęcia Joanka, przy czym największym zróżnicowaniem chemizmu charakteryzują się wody pobrane z dolnych części warstwy wodonośnej (ryc. 4). Największą zmiennością charakteryzuje się barwa wód. W studni 1, w dolnej części profilu warstwy wodonośnej, stwierdzono barwę 3000 mg Pt/L. W kolejnych studniach ujęcia barwa jest coraz niższa. W studni nr 4, zlokalizowanej najbardziej na południe, wynosi 150 mg Pt/L. Intensywnej barwie towarzyszy wysoka utlenialność wód (w dolnej części filtru studni nr 1 73,5 mg O 2 /L). Również stężenia chlorków i sodu są najwyższe w dolnej części studni nr 1 (odpowiednio 65,0 mg/l i 106,0 mg/l), wykazując tendencję spadkową w kolejnych studniach. W studni nr 4 i 5 (oddalonych najbardziej na południe) stężenia chlorków wynoszą

6 40 Krzysztof Dragon, Józef Górski, Marek Marciniak, Dariusz Kasztelan Ryc. 4. Zmienność chemizmu wódwielkopolskiej doliny kopalnej w rejonie ujęcia Joanka w górnej oraz dolnej strefie warstwy wodonośnej a) A i B barwa [mg Pt/L]; C i D utlenialność ChZT MN [mg O 2 /L]; b) A i B chlorki [mg/l]; C i D sód [mg/l]; wartości A i C dotyczą górnej części warstwy wodonośnej, wartości B i D dotyczą dolnej części warstwy wodonośnej Fig. 4. The groundwater chemistry of the Wielkopolska Buried Valley aquifer in a bottom and upper part of the aquifer 36,0 mg/l (studnia 4) i 20 mg/l (studnia 5). Podobną zmienność wykazuje sucha pozostałość i przewodnictwo elektrolityczne, których wartości zmniejszają się w kierunku południowym. Mniej wyraźne zróżnicowanie składu chemicznego wód zaobserwowano w górnej strefie warstwy wodonośnej (ryc. 4). Barwa wód występuje tu na niskim poziomie mg Pt/L (jedynie w studni nr 7 wynosi 80 mg Pt/L). Stężenia chlorków i sodu są również niskie i nie przekraczają wartości 20 mg/l (jedynie w studni 1 stężenia chlorków są nieco wyższe i wynoszą 49 mg/l). Sucha pozostałość występuje na mniej więcej wyrównanym poziomie we wszystkich studniach i nie przekracza 350 mg/l. Tabela 1. Wyniki analiz izotopowych wód podziemnych ujęcia Joanka Table 1. The result of the isotope analyses Lokalizacja studni Lokalizacja pakera δ 18 O [ ] δ 2 H [ ] 13 C [ ] V-PDB 14 C [pmc] Wiek wód Wody ujęcia Joanka (wielkopolska dolina kopalna) Studnia 1 góra 9,60 68,3 12,3 65,9±1,0 Wody współczesne dół 9,89 70,3 19,8 23,6±1,0 ~8000 lat Studnia 3 dół 9,76 68,3 13,3 38,7±1,0 ~2600 lat Wody poziomu mioceńskiego Naramowice 9,3 66,0 13,8 21,1±1,0 ~8000 lat

7 Wykorzystanie modelowania matematycznego do oceny migracji Zwraca uwagę znaczne zróżnicowanie wieku izotopowego wódgórnej i dolnej części studni 1. Wody w części dolnej mają wiek ~8000 lat, podczas gdy w części górnej występują wody pochodzące ze współczesnej infiltracji. Wiek wód części dolnej warstwy wodonośnej w studni 1 jest więc podobny do wód strefy drenażu warstw miocenu (tab. 1). W studni 3 wiek wód określono na ~2600 lat, a więc znacznie mniej niż w studni 1. Jest to jednak wartość dużo wyższa niż charakterystyczna dla wód wielkopolskiej doliny kopalnej (Dragon, 2006). 4. Charakterystyka warunków krążenia wód w oparciu o badania hydrochemiczne W świetle wykonanych badań można przyjąć, że obserwowana zmienność chemizmu wód w związana jest z ascenzyjnym dopływem z głębszego podłoża. Potwierdzają to również wyniki badań izotopowych. Nieznane jest jednak miejsce ascenzji. Wody o składzie chemicznym zbliżonym do wód miocenu występują tylko w dolnej (przyspągowej) strefie warstwy wodonośnej w studni 1 ujęcia. Im dalej na południe tym skład chemiczny bardziej odbiega od składu wód miocenu. Można więc przyjąć, że źródło intensywnie zabarwionych wód występuje na północ od studni 1. W rejonie na północ od ujęcia, na terenie dawnego folwarku Trzcielin zlokalizowana jest prawdopodobnie stara zapomniana studnia, ujmująca wody miocenu (ryc. 1 i 3). Jej wadliwe wykonanie (brak uszczelnienia strefy zarurowej) jest najbardziej prawdopodobną przyczyną ascenzji wód miocenu do doliny kopalnej. Wody z utworów miocenu najprawdopodobniej przepływają strefą zarurową do doliny kopalnej i gromadzą się przy krawędzi wyższego tarasu wdk w dolnej części warstwy wodonośnej (ryc. 5). Wody te dopiero w pewnej odległości od krawędzi tarasu włączone są w adwekcyjny strumień regionalnego przepływu wód. Zaznacza się to już w studni nr Model migracji zanieczyszczeń Dla rejonu ujęcia Joanka wykonano model matematyczny migracji zanieczyszczeń. Celem badań modelowych było potwierdzenie hipotezy dotyczącej pochodzenia intensywnie zabarwionych wód (oddziaływanie starej studni) oraz określenie prognozy migracji tych wód w warunkach eksploatacji ujęcia. Granice modelu poprowadzone zostały tak, aby odzwierciedlić warunki krążenia wódpodziemnych rejonu związanego z funkcjonowaniem ujęcia (ryc. 3). Odwzorowania warunków hydrogeologicznych dokonano z wykorzystaniem programu Visual MODFLOW v.3.1 (McDonald, Harbaugh, 1988; Harbaugh, McDonald, 1996). Stworzony quasi-przestrzenny model lokalny składa się z 12 warstw o zmiennym kroku siatki dyskretyzacyjnej od x = y=50 m do x = y = 100 m. Na granicach północnej i południowej modelowanego obszaru w poziomie wdk oraz poziomie mioceńskim przyjęto warunek brzegowy I rodzaju, H = constans. Warun-

8 42 Krzysztof Dragon, Józef Górski, Marek Marciniak, Dariusz Kasztelan Ryc. 5. Schemat warunków krążenia wód w rejonie ujęcia Joanka 1 miejsce ascenzji poprzez starą studnię; 2 wody intensywnie zabarwione nie włączone w adwekcyjny strumień regionalnego przepływu; 3 kierunki przepływu wódw poziomie doliny kopalnej. Pozostałe objaśnienia jak na ryc. 2 Fig. 5. The conceptual model of groundwater flow condition in the Joanka water-field region 1 upward flow through old well; 2 brown water; 3 groundwater flow direction. The remaining explanation on Fig. 2 kiem brzegowym II rodzaju Q = constans odwzorowano eksploatację studni ujęcia Joanka oraz dopływ wód intensywnie zabarwionych z poziomu mioceńskiego. Do kalibracji modelu wykorzystano dane hydrochemiczne pochodzące z okresu budowy studni. Tarowaniu podlegały trzy parametry: współczynnik dyspersji podłużnej α L, ilość wód o podwyższonej zawartości chlorków dopływająca z poziomu mioceńskiego do wdk Q in oraz współczynnik dyspersji poprzecznej poziomej α LH. Tarowanie polegało na poszukiwaniu zgodności zawartości chlorków stwierdzonych w poszczególnych studniach ujęcia oraz obliczonych na modelu. Najlepszą zgodność uzyskano dla następujących parametrów: α L =80m;α LH = 4,8 m; Q in = 165 m 3 /d. Do kalibracji modelu migracji wybrano jon chlorkowy jako składnik konserwatywny przenoszony w strumieniu adwekcyjno-dyspersyjnym. Migrację związków humusowych barwiących wodę oszacowano, biorąc pod uwagę wyraźną korelację stwierdzoną pomiędzy barwą i chlorkami. Model wykorzystano następnie do określenia prognozy migracji intensywnie zabarwionych wód w warunkach eksploatacji ujęcia. 6. Prognoza migracji intensywnie zabarwionych wód w warunkach eksploatacji ujęcia Prognozę migracji intensywnie zabarwionych wódwykonano dla wariantu eksploatacji z wydatkiem ujęcia w wielkości zatwierdzonych zasobów eksploatacyjnych

9 Wykorzystanie modelowania matematycznego do oceny migracji m 3 /h (eksploatowane wszystkie studnie ujęcia). Wyniki modelowania przedstawiono na mapkach obrazujących przestrzenny rozkładjonu chlorkowego w rejonie ujęcia Joanka dla następujących przedziałów czasowych: w momencie włączenia ujęcia do eksploatacji (odwzorowanie modelowe warunków hydrochemicznych stwierdzonych badaniami terenowymi) oraz po roku, pięciu i dziesięciu latach eksploatacji ujęcia (ryc. 6). Już po roku eksploatacji ujęcia następuje spadek stężeń chlorków, przy czym największy spadek stężeń obserwuje się w studniach najbardziej oddalonych od miejsca ascenzji. Po 5 latach stężenia chlorków we wszystkich studniach poza studnią nr 1 spadły do zakresu naturalnego tła hydrogeochemicznego. Uznać można, że po 10 latach eksploatacji dochodzi do znacznego ograniczenia występowania zanieczyszczonych wód w środowisku doliny kopalnej. Jednak nawet po 10 latach eksploatacji do studni nr 1 dopływały będą wody o stężeniach przekraczających poziom naturalnego tła hydrogeochemicznego. Jak wynika z badań modelowych, można temu zapobiec, likwidując starą studnię, powodując w ten sposób zamknięcie ascenzyjnego dopływu wód. Przy takim Ryc. 6. Stężenia chlorków w wielkopolskiej dolinie kopalnej odwzorowanie modelowe: A w momencie uruchomienia ujęcia; B po roku eksploatacji ujęcia; C po 5 latach eksploatacji ujęcia; D po 10 latach eksploatacji ujęcia. Lokalizacja i numeracja studni jak na ryc. 3. Granice prezentowanego obszaru pokazano na ryc. 3 Fig. 6. The chloride concentration in the Wielkopolska Buried Valley aquifer (the result of groundwater modeling): A at the starting-point of the water-field exploitation; B after 1 year of exploitation; C after 5 years of exploitation; D after 10 years of exploitation. The location of presented area on Fig. 3 is shown

10 44 Krzysztof Dragon, Józef Górski, Marek Marciniak, Dariusz Kasztelan założeniu w obydwu wariantach już po 5 latach eksploatacji dochodzi do znacznego ograniczenia występowania zanieczyszczonych wód(również w studni nr 1), a po 10 latach eksploatacji dochodzi do niemal całkowitego oczyszczenia warstwy wodonośnej (ryc. 7). Wykorzystując stwierdzoną korelację pomiędzy zawartością chlorków a barwą, określono prognozę zmienności barwy sączonej (barwa określana po przefiltrowaniu wody przez sączek 45 µm) w poszczególnych studniach ujęcia w warunkach jego eksploatacji. Jak wynika z szacunkowych obliczeń, barwa sączona w trakcie eksploatacji zmniejsza się wyraźnie (tab. 2) i już po 0,5 roku eksploatacji nawet w studni nr 1 (gdzie stwierdzono wody najsilniej zabarwione) ulega znacznemu obniżeniu, a w studni nr 2 spada do poziomu tła hydrogeochemicznego, tj. około 10 mg Pt/L. Po trzech latach eksploatacji praktycznie we wszystkich studniach barwa występuje na poziomie tła hydrogeochemicznego wielkopolskiej doliny kopalnej. Ryc. 7. Stężenia chlorków w wielkopolskiej dolinie kopalnej odwzorowanie modelowe (stara studnia zlikwidowana zamknięcie ascenzyjnego dopływu): A w momencie uruchomienia ujęcia; B po roku eksploatacji ujęcia; C po 5 latach eksploatacji ujęcia; D po 10 latach eksploatacji ujęcia. Lokalizacja i numeracja studni jak na ryc. 3. Granice prezentowanego obszaru pokazano na ryc. 3 Fig. 7. The chloride concentration in the Wielkopolska Buried Valley aquifer the result of groundwater modeling (old well liquidated upward flow elimination): A at the starting-point of the water-fieldexploitation; B after 1 year of exploitation; C after 5 years of exploitation; D after 10 years of exploitation. The location of presentedarea on Fig. 3 is shown

11 Wykorzystanie modelowania matematycznego do oceny migracji Tabela 2. Prognoza zmienności barwy sączonej w trakcie eksploatacji ujęcia Table 2. The prognosis of groundwater color variability during wells exploitation Nr studni w momencie uruchomienia ujęcia Barwa sączona [mg Pt/L] po 0,5 roku eksploatacji po 1 roku eksploatacji po 3 latach eksploatacji Podsumowanie i wnioski Badania polegające na opróbowaniu studni w profilu pionowym z użyciem pakera pozwoliły udokumentować przestrzenny zasięg występowania intensywnie zabarwionych wódw rejonie ujęcia Joanka. Stwierdzona przestrzenna zmienność chemizmu wódw rejonie ujęcia potwierdziła wcześniejsze przypuszczenia, że intensywnie zabarwione wody przedostają się do środowiska wielkopolskiej doliny kopalnej w wyniku oddziaływania starej, wadliwie wykonanej studni. Wyniki badań hydrochemicznych wykorzystano do kalibracji modelu matematycznego procesów migracji zanieczyszczeń. Tarowaniu podlegały trzy parametry: współczynnik dyspersji podłużnej α L, współczynnik dyspersji poprzecznej poziomej α LH oraz wydatek ascenzji wód z poziomu mioceńskiego do wdk Q in. Parametrem wykorzystanym do kalibracji były stężenia chlorków. Tarowanie polegało na poszukiwaniu zgodności zawartości chlorków stwierdzonych w poszczególnych studniach ujęcia oraz obliczonych na modelu. Wyniki modelowania migracji zanieczyszczeń potwierdziły najbardziej prawdopodobną hipotezę dotyczącą ascenzji wód z poziomu mioceńskiego do doliny kopalnej poprzez starą wadliwie wykonaną studnię. Na podstawie modelowania migracji zanieczyszczeń określono prognozę migracji intensywnie zabarwionych wódw warunkach eksploatacji ujęcia. Określono też warunki migracji intensywnie zabarwionych wód w przypadku zlikwidowania starej studni (zamknięcie ascenzyjnego dopływu wód) oraz w przypadku jej ciągłego oddziaływania. Wykonane badania pozwoliły sformułować praktyczne zalecenia dotyczące eksploatacji ujęcia Joanka, tj. wskazanie zasadności odszukania i likwidacji starej studni, co spowodowałoby zamknięcie ascenzyjnego dopływu wód (pozwoli to wyeliminować zagrożenia również dla innych istniejących ujęć) oraz określono szacunkową prognozę występowania barwy w warunkach eksploatacji ujęcia, co może być pomocne dla ustalenia technologii uzdatniania wody.

12 46 Krzysztof Dragon, Józef Górski, Marek Marciniak, Dariusz Kasztelan Literatura Dąbrowski S., Hydrogeologia i warunki ochrony wód podziemnych Wielkopolskiej Doliny Kopalnej. Wyd. SGGW-AR, Warszawa. Dąbrowski S., Późniak J., Matusiak M., Pawlak A., Dokumentacja hydrogeologiczna zasobów eksploatacyjnych wód podziemnych piętra czwartorzędowego poziomu wielkopolskiej doliny kopalnej ujęcia Joanka w rejonie miejscowości Trzcielin. Praca niepublikowana. Arch. Hydroconsult Sp. z o.o., Poznań. Dąbrowski S., Trzeciakowska M., Rysiukiewicz R., Dokumentacja hydrogeologiczna zasobów eksploatacyjnych wód podziemnych piętra czwartorzędowego poziomu wdk ujęcia Joanka w rejonie m. Trzcielin. Praca niepublikowana. Arch. Hydroconsult Sp. z o.o., Poznań. Dragon K., Chemizm wód podziemnych wielkopolskiej doliny kopalnej w obszarze między Obrą a Wartą. Geologos 8. Monographiae 2. Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań. Dragon K., Górski J., Marciniak M., Determination of brown water origin andspatial distribution in the aquifer with use of the packer in production wells. International workshop From data gathering and groundwater modeling to integrated management. Alicante-Spain. W druku. Dragon K., Marciniak M., Górski J., Rozpoznanie przyczyn anomalnego zabarwienia wód podziemnych poziomu wielkopolskiej doliny kopalnej przy wykorzystaniu pakera. Przegl. Geol. 51 (2): Górski J., Główne problemy chemizmu wódpodziemnych utworów kenozoiku środkowej Wielkopolski. Zeszyty Nauk. AGH. 45. Harbaugh A.W., McDonaldM.G., User s documentation for MODFLOW-96, an update to the USGS Modular Three-dimensional Finite-difference Ground-water Flow Model. OFR McDonald M.G., Harbaugh A.W., MODFLOW. A Modular three dimensional finite-difference groundwater flow model. U.S. Geological Survey Techniques of Water-Resources Investigations, Book 6, Chapter A1.