Prowadzenie produkcji zwierzęcej

Transkrypt

1 Branża rolniczna REFORMA część Prowadzenie produkcji zwierzęcej R Podręcznik do nauki zawodu TECHNIK ROLNIK TECHNIK AGROBIZNESU ROLNIK 2017 ZAPOWIEDŹ NOWY PODRĘCZNIK PREMIERA: CZERWIEC 2017

2 Polecamy również inne nowości: BRANŻA ROLNICZA TECHNIK ROLNIK, ROLNIK, TECHNIK AGROBIZNESU TECHNIK ROLNIK, ROLNIK, TECHNIK AGROBIZNESU REFORMA część Prowadzenie produkcji roślinnej R.3.1 Podręcznik do nauki zawodu TECHNIK ROLNIK TECHNIK AGROBIZNESU ROLNIK Prowadzenie produkcji roślinnej. Kwalifikacja R.3.1. Część 1 Prowadzenie produkcji roślinnej. Kwalifikacja R.3.1. Część 2 REFORMA 2012 REFORMA 2012 Prowadzenie produkcji roślinnej R.3.1 Podręcznik do nauki zawodu TECHNIK ROLNIK TECHNIK AGROBIZNESU ROLNIK TECHNIK ROLNIK, ROLNIK, TECHNIK AGROBIZNESU TECHNIK ROLNIK, ROLNIK, TECHNIK AGROBIZNESU REFORMA część Prowadzenie produkcji zwierzęcej R.3.2 Podręcznik do nauki zawodu TECHNIK ROLNIK TECHNIK AGROBIZNESU ROLNIK Prowadzenie produkcji zwierzęcej. Kwalifikacja R.3.2. Część 1 2część Prowadzenie produkcji zwierzęcej R.3.2 Podręcznik do nauki zawodu TECHNIK ROLNIK TECHNIK AGROBIZNESU ROLNIK Prowadzenie produkcji zwierzęcej. Kwalifikacja R.3.2. Część 2 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna z siedzibą w Warszawie przy Al. Jerozolimskich 96, Warszawa, wpisana do rejestru przedsiębiorców prowadzonego przez Sąd Rejonowy dla m.st. Warszawy w Warszawie, XII Wydział Gospodarczy Krajowego Rejestru Sądowego pod nr KRS: , NIP , kapitał zakładowy: złotych (wpłacony w całości).

3 Szanowni Państwo, z przyjemnością przedstawiamy Państwu fragmenty nowego podręcznika, spełniającego wszystkie wymagania podstawy programowej kształcenia zawodowego. Jest to publikacja gwarantująca skuteczne przygotowanie do egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie, napisana językiem zrozumiałym dla ucznia i wzbogacona o atrakcyjny materiał ilustracyjny. Prawdziwa nowość, warta Państwa uwagi. Podstawą systemu kształcenia zawodowego są klasyfikacja zawodów oraz podstawa programowa kształcenia w zawodach z wyodrębnionymi kwalifikacjami. Wynika z nich również formuła egzaminu zawodowego. Uczniowie i absolwenci zasadniczych szkół zawodowych i techników oraz słuchacze szkół policealnych przystępują do egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie. Po zdaniu egzaminu w części pisemnej i praktycznej otrzymują dyplom potwierdzający kwalifikacje zawodowe. Na tych samych zasadach dyplomy otrzymują słuchacze kwalifikacyjnych kursów zawodowych oraz osoby przystępujące do egzaminu w trybie eksternistycznym. Aby umożliwić Państwu zapoznanie się z naszym podręcznikiem, prezentujemy wykaz treści w nim zawartych oraz fragmenty wybranych rozdziałów. Branża rolniczna Wierzymy, że stworzona przez nas oferta umożliwi Państwu efektywną pracę oraz pomoże w skutecznym przygotowaniu uczniów i słuchaczy do egzaminu zarówno w części pisemnej, jak i praktycznej. Zapraszamy do korzystania z naszego podręcznika. Warto uczyć z nami! Artur Dzigański Dyrektor Kształcenia Zawodowego Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna

4 Pracownie publikacje do praktycznej nauki zawodu PUBLIKACJE Z SERII PRACOWNIE SKUTECZNIE PRZYGOTOWUJĄ DO PRAKTYCZNEJ CZĘŚCI EGZAMINU ZAWODOWEGO. Karty pracy, ćwiczenia i zadania do samodzielnego wykonania. Ćwiczenia i zadania praktyczne do wykonania podczas zajęć w pracowniach. Powtórzenie kluczowych wiadomości teoretycznych. Ćwiczenia i zadania praktyczne podobne do tych, które należy rozwiązać podczas praktycznej części egzaminu zawodowego. Klucze odpowiedzi do testów. Materiał w podziale na kwalifikacje, zgodny z nową podstawą programową. Repetytoria i testy egzaminacyjne Egzamin zawodowy PRAKTYCZNA NAUKA ZAWODU Pracownia obsługi klientów Kwalifikacja T.15 TECHNIK ŻYWIENIA I USŁUG GASTRONOMICZNYCH NOWA PODSTAWA PROGRAMOWA REPETYTORIA I TESTY EGZAMINACYJNE POMAGAJĄ W KOMPLEKSOWYM PRZYGOTOWANIU SIĘ DO EGZAMINU ZAWODOWEGO. Powtórzenie najważniejszych wiadomości. Sprawdzenie poziomu wiedzy i umiejętności. Testy sprawdzające wiedzę teoretyczną. Zadania praktyczne wraz z rozwiązaniami. Klucze odpowiedzi do testów. Informacja o wymogach i przebiegu egzaminu zawodowego w nowej formule. Materiał w podziale na kwalifikacje, zgodny z nową podstawą programową. + TESTY EGZAMIN ZAWODOWY KWALIFIKACJA T.15 TECHNIK ŻYWIENIA I USŁUG GASTRONOMICZNYCH

5 REFORMA część Prowadzenie produkcji zwierzęcej Barbara Biesiada-Drzazga, Agata Danielewicz, Elżbieta Horoszewicz, Alina Janocha, Halina Sieczkowska R.3.2 Podręcznik do nauki zawodu TECHNIK ROLNIK TECHNIK AGROBIZNESU ROLNIK

6 Typ szkoły: zasadnicza szkoła zawodowa, technikum Zawód: rolnik, technik rolnik, technik agrobiznesu Kwalifikacja: R.3. Prowadzenie produkcji rolniczej Część kwalifikacji: 2. Prowadzenie produkcji zwierzęcej Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 2017 Wydanie I Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Justyna Rudzka (redaktor koordynator), Beata Tarnowska (redaktor merytoryczny) Konsultacje: Jan Kokot Tłumaczenie słowniczków: Michał Różycki (angielski), Agnieszka Tamborska (niemiecki) Redakcja językowa: Hanna Kus Fotoedycja: Agata Bażyńska Opracowanie graficzne: Dominik Krajewski Ilustracje: Paweł Domownik Skład i łamanie: GRAFOS Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96 Tel.: Infolinia: Publikacja, którą nabyłaś / nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegała / przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty. Szanujmy cudzą własność i prawo. Więcej na Polska Izba Książki

7 SPIS TREŚCI 5 1. Chów i hodowla trzody chlewnej 1.1 Pochodzenie świń Typy użytkowe świń Rasy świń Rasy objęte w Polsce hodowlą zarodową Rodzime rasy zachowawcze Znaczenie gospodarcze trzody chlewnej Cechy fizjologiczne świń predysponujące trzodę chlewną do produkcji wieprzowiny Wskaźniki intensywności produkcji trzody chlewnej Formy organizacyjne produkcji świń w Polsce Skala produkcji Rytmiczność produkcji ,5.3. Sposób prowadzenia produkcji Rodzaj produkowanego materiału finalnego Podstawy pracy hodowlanej w stadzie świń Założenia Krajowego programu hodowlano-produkcyjnego trzody chlewnej Doskonalenie cech użytkowych świń Metody pracy hodowlanej Użytkowanie rozpłodowe świń Cykl płciowy lochy Ciąża i poród Laktacja Użytkowanie rozpłodowe knurów Odchów i pielęgnacja prosiąt Pierwszy okres krytyczny w życiu prosiąt Drugi okres krytyczny w życiu prosiąt Trzeci okres krytyczny w życiu prosiąt Zasady tuczu świń Rodzaje tuczu Czynniki decydujące o efektywności tuczu Zasady skupu tuczników i wycena ich mięsności Obrót przedubojowy tucznikami Poubojowa klasyfikacja tusz wieprzowych Pomieszczenia dla trzody chlewnej i ich wyposażenie Systemy utrzymania świń Wyposażenie wewnątrz chlewni Chów i hodowla owiec oraz kóz 2.1 Rasy i typy użytkowe owiec i kóz Wybrane rasy owiec i kóz Zabiegi pielęgnacyjne w stadach owiec i kóz Znakowanie trwałe Dekornizacja Obcinanie ogonów Korekcja racic Rozród owiec i kóz Cykl rujowy

8 6 SPIS TREŚCI Terminy i systemy krycia owiec oraz kóz Ciąża i poród Odchów jagniąt i koźląt Żywienie owiec i kóz Użytkowanie mięsne owiec i kóz Metody oceny wartości mięsnej Rodzaje tuczu Użytkowanie mleczne owiec i kóz Skład chemiczny mleka Czynniki wpływające na produkcję mleka Ocena mleczności owiec i kóz Przerób mleka owczego i koziego Użytkowanie wełniste owiec i kóz Wełna owcza Rodzaje włosów Zespoły włosowe jako elementy strukturalne okrywy Skład runa potnego Wady i uszkodzenia wełny Wełna kozia Użytkowanie kożuchowe Podstawowe składniki skóry Czynności wykonywane przed procesem konserwacji Metody konserwacji skór Podział skór owczych Podział skór kozich Uszkodzenia skór małych przeżuwaczy Hodowla i użytkowanie koni 3.1 Rasy koni w Polsce Ocena konia Nazwy części ciała konia Identyfikacja koni Ocena pokroju Ocena wartości użytkowej Użytkowanie koni Zasady postępowania Użytkowanie wierzchowe Użytkowanie zaprzęgowe Hodowla i użytkowanie drobiu 4.1 Wprowadzenie Rasy i mieszańce towarowe różnych gatunków drobiu Użytkowanie nieśne drobiu Użytkowanie mięsne drobiu Lęgi Charakterystyka ferm drobiarskich Zasady lokalizacji fermy Sprzęt i urządzenia drobiarskie Urządzenia do karmienia

9 SPIS TREŚCI Urządzenia do pojenia Gniazda i grzędy Ogrzewanie kurników Wentylacja kurnika Rola światła w użytkowaniu drobiu Usuwanie i zagospodarowanie pomiotu Zagospodarowanie pomiotu Produkcja ekologiczna zwierząt 5.1 Ekologiczna produkcja drobiarska Zasady ekologicznego żywienia drobiu Ekologiczna hodowla świń Chów bydła mlecznego i mięsnego metodami ekologicznymi Ekologiczny chów owiec i kóz Pszczelarstwo ekologiczne Podstawy prawne produkcji zwierzęcej Literatura Wykaz podstawowych pojęć w językach polskim, angielskim i niemieckim

10

11 CHÓW I HODOWLA TRZODY CHLEWNEJ 9 1 Chów i hodowla trzody chlewnej ZAGADNIENIA Pochodzenie świń Typy użytkowe Rasy świń Znaczenie gospodarcze trzody chlewnej Formy organizacyjne produkcji świń w Polsce Podstawy pracy hodowlanej w stadzie świń Użytkowanie rozpłodowe świń Przebieg laktacji, odchów i pielęgnacja prosiąt Zasady tuczu, skupu i wyceny mięsności tusz Pomieszczenia dla trzody chlewnej i ich wyposażenie 1.1. Pochodzenie świń Świnia domowa należy do grupy zwierząt gospodarskich. Jest ssakiem monogastrycznym, zaliczanym do rzędu parzystokopytnych i rodziny świniowatych. Współczesne rasy świń wywodzą się od trzech gatunków dzika: dzika europejskiego, dzika śródziemnomorskiego i dzika azjatyckiego. Ich udomowienie następowało niezależnie od siebie w różnych regionach i w różnym czasie (5 7 tys. lat temu). Wspólne cechy ww. gatunków dzika zostały przekazane świniom domowym. Są to: wielorodność, wszystkożerność, dobrze rozwinięte zmysły smaku, węchu i słuchu oraz słaby wzrok. Świnia domowa odziedziczyła po przodkach także instynkt stadny (predyspozycje do życia stadnego). Hierarchia w stadzie zaczyna się kształtować już u kilkudniowych prosiąt. Świnie od momentu udomowienia przez człowieka są użytkowane wyłącznie jednokierunkowo, jako zwierzęta rzeźne (w celu pozyskania mięsa). Między współcześnie utrzymywanymi rasami świń a ich przodkiem dzikiem istnieje wiele różnic, m.in. w: pokroju u dzika jest rozbudowana przednia część ciała, natomiast u świni jest bardzo dobrze umięśniona część zadnia; rozrodzie dzik jest zwierzęciem monoestralnym (ruja występuje raz w roku), a świnia poliestralnym (ruja występuje wielokrotnie w ciągu roku); wartości użytkowej u dzika płodność wynosi 5 8 sztuk potomstwa w miocie, a u świni sztuk prosiąt w miocie. PYTANIA I POLECENIA 1. Od jakiego gatunku zwierząt wywodzą się współczesne rasy świń? 2. Wymień wspólne cechy dzika i świni domowej. 3. Podaj różnice między dzikiem a świnią domową.

12 10 PROWADZENIE PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ 1.2. Typy użytkowe świń Typ użytkowy to zespół cech anatomicznych i fizjologicznych zwierzęcia decydujących o kierunku jego użytkowania. Podstawą wyodrębniania typu użytkowego u świń są dwa kryteria: okres dojrzewania somatycznego (fizycznego) i tempo wzrostu. ZAPAMIĘTAJ Dojrzałość somatyczna (fizyczna, cielesna) to wiek, w którym ustają procesy wzrostu (kośćca i mięśni) oraz rozwoju zwierzęcia. Zależy od rasy. Tempo wzrostu jest bardzo ważną z punktu widzenia gospodarczego cechą użytkową świń. Decyduje o opłacalności tuczu. Szybkie tempo wzrostu jest skutkiem udomowienia i selekcji prowadzonej przy intensywnym żywieniu. Schemat podziału świń na typy użytkowe z uwzględnieniem dojrzałości somatycznej i tempa wzrostu zamieszczono w tab Tab Podział świń na typy użytkowe Dojrzałość somatyczna wolne Tempo wzrostu szybkie wczesna typ smalcowy typ tłuszczowo-mięsny późna typ słoninowy typ mięsny Obecnie klasyczne typy użytkowe świń tracą znaczenie. Ze względu na zapotrzebowanie konsumentów największą rolę wręcz jedyną odgrywają świnie typu mięsnego. Wszystkie szlachetne rasy świń wykorzystywane w krzyżowaniu towarowym są zaliczane do typu mięsnego. Świnie tego typu charakteryzują się wydłużoną, równoległoboczną lub trapezowatą sylwetką, długim, szerokim tułowiem i bardzo dobrze umięśnioną szynką. Ich głowa jest stosunkowo nieduża, a nogi wysokie i mocne. PYTANIA I POLECENIA 1. Jakie kryteria są podstawą podziału na typy użytkowe świń? 2. Wymień typy użytkowe świń. Który z nich ma obecnie znaczenie praktyczne? 1.3. Rasy świń W pogłowiu trzody chlewnej w Polsce występują następujące rasy: wyhodowane na terenach naszego kraju wielka biała polska (wbp), polska biała zwisłoucha (pbz), złotnickie biała i pstra, oraz rasa puławska; rasy pochodzenia zagranicznego: duroc, pietrain i hampshire. Niezależnie od zwierząt czystorasowych są utrzymywane linie produkcyjne nazywane hybrydowymi: linia 990, P-76.

13 CHÓW I HODOWLA TRZODY CHLEWNEJ Rasy objęte w Polsce hodowlą zarodową Obecnie w Polsce Krajowym programem hodowlanym są objęte następujące rasy świń: wielka biała polska, polska biała zwisłoucha, duroc, pietrain, hampshire. Powyższe rasy są wykorzystywane w krzyżowaniu do produkcji towarowej tuczników. Dla ras objętych hodowlą zarodową księgi hodowlane oraz ocenę użytkowości rozpłodowej, tucznej i rzeźnej prowadzi Związek Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej POLSUS. Rasa wielka biała polska (wbp) powstała w wyniku krzyżowania świń białych ostrouchych z rasą wielką białą angielską na przełomie XIX i XX w. Jest rasą mateczną, tzn. używaną w krzyżowaniu towarowym po stronie matecznej, oraz stanowi komponent w produkcji loszek mieszańcowych. Obecnie udział rasy wbp w strukturze ocenianych loch stanowi 34,3%. Świnie tej rasy są duże, średniej długości, średniej szerokości i głębokości (ryc. 1.1). Wzorzec rasowy opisany przez PZHiPTCh POLSUS został zamieszczony w tab Dorosłe osobniki męskie (knury) osiągają masę ciała kg, natomiast żeńskie (lochy) kg. Jest to rasa szybko rosnąca, charakteryzująca się wysoką zawartością mięsa w tuszy (ok. 60%) oraz późno dojrzewająca. Lochy charakteryzują się dużą płodnością i plennością 1, dobrą mlecznością oraz wysoką troskliwością macierzyńską (tab. 1.2). Świnie tej rasy są odporne na stres. Ryc Locha rasy wielkiej białej polskiej Rasa polska biała zwisłoucha (pbz) powstała w wyniku krzyżowania miejscowych świń długouchych z rasą niemiecką zwisłouchą. Od połowy ubiegłego stulecia była w naszym kraju doskonalona szwedzką rasą landrace. Jest rasą mateczną (używaną w krzyżowaniu towarowym po stronie matecznej) oraz komponentem w produkcji loszek mieszańcowych. Obecnie udział rasy pbz w strukturze ocenianych loch stanowi 49,8%. Rasa ta charakteryzuje się trapezową budową ciała. Świnie są duże, długie, średniej szerokości i głębokości (ryc. 1.2). Wzorzec rasowy opisany przez PZHiPTCh POLSUS został zamieszczony w tab Jest to rasa szybko rosnąca, charakteryzująca się wysoką zawartością mięsa w tuszy (ok. 59%) oraz późno dojrzewająca. Lochy charakteryzują się dużą płodnością i plennością, dobrą mlecznością oraz wysoką troskliwością macierzyńską (tab. 1.2.). Świnie tej rasy powinny być bezwarunkowo odporne na stres. W porównaniu z wbp mają nieco słabszą konstytucję i są bardziej wrażliwe na niekorzystne czynniki środowiskowe. 1 Płodność miara rozrodczości wyrażana liczbą sztuk potomstwa urodzonego przez samicę z jednej ciąży. Plenność miara rozrodczości wyrażana liczbą sztuk potomstwa urodzonego przez samicę w roku.

14 12 PROWADZENIE PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ Ryc Locha rasy polskiej białej zwisłouchej Duroc (czytaj: diurok) rasa ta powstała w USA pod koniec XIX w. w wyniku krzyżowania czerwono umaszczonych świń gwinejskich, hiszpańskich, portugalskich i rudo umaszczonej angielskiej świni berkshire. Do Polski po raz pierwszy sprowadzono ją w 1979 r. z Anglii i NRD, a w latach importowano z Danii, Jugosławii, Czechosłowacji i Węgier. Obecnie udział rasy duroc w strukturze ocenianych loch wynosi 4,7%. W Polsce rasa ta stanowi komponent ojcowski powszechnie stosowany i zalecany w krzyżowaniu towarowym do produkcji tuczników o wysokiej jakości mięsa. Masa ciała dorosłych loch wynosi około 300 kg, a knurów około 400 kg. Są to świnie o dużych wymiarach ciała i mocnej budowie (ryc. 1.3). Wzorzec rasowy przedstawiono w tab Świnie rasy duroc są odporne na stres i charakteryzują się późniejszą dojrzałością rozpłodową. Zwierzęta te dobrze przystosowują się do gorszych warunków środowiskowych, co wpływa na szybkie tempo wzrostu nawet do wyższej masy ciała, dobre wykorzystanie paszy oraz wysoką zawartość mięsa w tuszy (ok. 61%). Świnie tej rasy uważa się za modelowe dla cech jakości mięsa, tak o przydatności kulinarnej, jak i technologicznej (ze względu na wysoką marmurkowatość związaną z wysoką zawartością tłuszczu śródmięśniowego), dlatego są wykorzystywane w programach hodowlanych większości krajów europejskich. Ryc Knur rasy duroc Pietrain (czytaj: pietrę) rasa ta wywodzi się z Belgii. Powstała najprawdopodobniej w wyniku krzyżowania świń rasy yorkshire (czytaj: jorkszyr), bayeux (czytaj: baje) oraz berkshire (czytaj: berkszyr). Po raz pierwszy do Polski sprowadzono ją w 1965 r. Obecnie udział rasy pietrain w strukturze ocenianych loch wynosi 4,4%. Pietrain jest rasą stanowiącą komponent ojcowski w krzyżowaniu towarowym. Masa ciała dorosłych knurów

15 CHÓW I HODOWLA TRZODY CHLEWNEJ 13 wynosi około 275 kg, loch około 265 kg. Cechą charakterystyczną świń tej rasy jest ich średnia wielkość oraz wybitne umięśnienie łopatek i szynek, dlatego potocznie są nazywane świniami czteroszynkowymi (ryc. 1.4). Wzorzec rasy został przedstawiony w tab Zaletą rasy pietrain jest bardzo wysoka wydajność rzeźna, wysoki udział najwartościowszych wyrębów w tuszy, duża powierzchnia oka polędwicy 2, bardzo cienka słonina, a przede wszystkim bardzo wysoka zawartość mięsa w tuszy (65%). Poważną wadą tej rasy jest wysoka, genetycznie uwarunkowana wrażliwość na stres (obciążenie allelem T genu wrażliwości na stres RYR1), co wiąże się z negatywnymi skutkami w rozrodzie oraz w jakości pozyskiwanego po uboju mięsa (typu PSE jasne, miękkie i wodniste). Z kolei allel T genu RYR1 wpływa pozytywnie na umięśnienie tuszy, dlatego rasa ta charakteryzuje się wybitnym umięśnieniem. Świnie rasy pietrain wymagają bardzo dobrych warunków utrzymania i żywienia. Ryc Knur rasy pietrain Hampshire (czytaj: hempszyr) rasa ta wywodzi się ze Stanów Zjednoczonych. Powstała w XIX w. w wyniku krzyżowania świń essex (czytaj: eseks) i wessex saddleback (czytaj: łeseks sadlbak) z hrabstwa Hampshire w Anglii. Do Polski po raz pierwszy sprowadzono ją w 1972 r., a następnie w latach 1988 i Rasa ta stanowi komponent ojcowski w krzyżowaniu towarowym. Knury są często wykorzystywane do produkcji knurów mieszańców dwurasowych (np. z rasą duroc). Masa ciała dorosłych osobników męskich wynosi około 320 kg, żeńskich zaś około 280 kg. Świnie charakteryzują się średnią wielkością, mocną budową, dobrze rozbudowanym i umięśnionym zadem (ryc. 1.5). Wzorzec tej rasy zaprezentowano w tab Rasa hampshire jest uważana za rasę średnio wcześnie dojrzewającą, o żywym temperamencie oraz szybko przystosowującą się do warunków środowiskowych. Ma pewne predyspozycje genetyczne do wytwarzania mięsa kwaśnego, czyli jaśniejszego i wodnistego, wynikające z obciążenia świń allelem dominującym genu RN (genu wydajności technologicznej). Ryc Knur rasy hampshire 2 Oko polędwicy pole poprzecznego przekroju mięśnia najdłuższego grzbietu (polędwicy).

16 14 PROWADZENIE PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ Tab Charakterystyka umaszczenia i podstawowych cech pokroju ras świń objętych hodowlą zarodową w Polsce (wzorzec rasy według PZHiPTCh POLSUS) Rasa Cecha mateczne ojcowskie wbp pbz duroc pietrain hampshire umaszczenie białe białe od jasnozłotego do ciemnoczerwonego (mahoniowego) łaciate o nieregularnym rozmieszczeniu łat ciemnych i białych; czasem na białych łatach występuje rude owłosienie czarne z charakterystycznym białym pasem, przechodzącym przez łopatki, przednie kończyny i brzuch głowa średniej wielkości, z szeroko ustawionymi, stojącymi, lekko pochylonymi do przodu i na boki uszami; czoło szerokie nieduża, z dużymi, pochylonymi do przodu, zwisającymi uszami; czoło szerokie średniej wielkości, raczej krótka, o wklęsłym profilu; uszy średniej wielkości, opadające ku przodowi średniej wielkości, uszy krótkie, szerokie, stojące, czasem lekko pochylone ku przodowi lekka, dość krótka; uszy małe, wyprostowane tułów dość głęboka, silnie wysklepiona klatka piersiowa; długi, lekko łukowaty grzbiet; zad długi i łagodnie spadzisty, szynki szerokie i sięgające stawów skokowych klatka piersiowa raczej płytka, szeroka i dobrze wysklepiona; grzbiet długi, szeroki i lekko łukowaty; zad długi, nieco spadzisty; szynki szerokie, nisko opuszczone klatka piersiowa dobrze wysklepiona; grzbiet mocny, średnio długi, szeroki i lekko karpiowaty klatka piersiowa pojemna, o mocno wysklepionych żebrach; grzbiet długi, szeroki, mocny i równy; silne umięśnione łopatki; zad bardzo długi, łagodnie spadzisty; szynka szeroka, głęboka, mocno wypełniona, sięgającą do stawu skokowego średniej długości, szeroki; lekko karpiowaty grzbiet co najmniej 12 prawidłowo rozwiniętych sutków; dopuszczalna asymetria jednego sutka, sutki kraterowe (środek sutka wklęsły) niedopuszczalne nogi kościste, proste i szeroko rozstawione kościste, proste, dość krótkie proste, dość wysokie, szeroko rozstawione, o nieco stromych pęcinach krótkie; o cienkiej, delikatnej kości wysokie, proste, pionowo ustawione racice

17 CHÓW I HODOWLA TRZODY CHLEWNEJ Rodzime rasy zachowawcze Do ras zachowawczych w Polsce są zaliczane następujące rodzime rasy świń: puławska, złotnicka biała i złotnicka pstra. Rasy rodzime świń są objęte Krajowym programem ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich, którego celem jest zachowanie rezerwy genetycznej typowej dla tych ras. Prowadzeniem dokumentacji i oceny wartości hodowlanej rasy puławskiej zajmuje się ZHiPTCh POLSUS, a ras złotnickich białej i pstrej Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu. Rasa puławska powstała w wyniku krzyżowania prymitywnych świń krótkouchych i długouchych pochodzących z terenu powiatu puławskiego z rasami importowanymi berkshire (czytaj: berkszyr) i tamworth (czytaj: tamłort). To najstarsza polska rasa (z 1926 r.). Zwierzęta mają umaszczenie łaciate, czarno-białe z przewagą barwy czarnej (ryc. 1.6). Dopuszcza się umaszczenie trójbarwne: czarno-biało-rude oraz czarne z białymi plamami w dolnej części ryja, kończyn i ogona. Masa ciała dorosłych knurów wynosi kg, a loch kg. Obecnie udział rasy puławskiej w strukturze ocenianych loch wynosi 6,2%. To rasa wcześnie dojrzewająca, o dużych zdolnościach do odkładania tłuszczu śródmięśniowego oraz dobrej jakości konsumpcyjnej i technologicznej mięsa. Świnie tej rasy bardzo dobrze przystosowują się do trudnych warunków środowiskowych, są odporne na czynniki chorobotwórcze i stres. Pod względem użytkowym spełniają kryteria standardu hodowlanego dla komponentu matecznego (wysoka płodność, plenność, mleczność, troskliwość macierzyńska, odporność na stres). Ryc Locha rasy puławskiej Rasa złotnicka biała została wyhodowana w gospodarstwie doświadczalnym Złotniki na bazie prymitywnych świń pochodzących z Wileńszczyzny krzyżowanych ze szwedzką rasą landrace (czytaj: landras). Są to świnie o umaszczeniu białym (dopuszczalne niewielkie ciemne łatki), średniej wielkości, o dobrze związanej harmonijnej budowie ciała (ryc. 1.7). Masa ciała dorosłych knurów wynosi kg, a loch kg. Jest to rasa późno dojrzewająca o średniej szybkości tempa wzrostu. Dopuszczalny jest dymorfizm płciowy, szczególnie w starszym wieku. Knury charakteryzują się dobrym libido, a lochy wysoką troskliwością macierzyńską.

18 16 PROWADZENIE PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ Ryc Locha rasy złotnickiej białej Rasa złotnicka pstra została wyhodowana w gospodarstwie doświadczalnym Złotniki na bazie prymitywnych świń pochodzących z Wileńszczyzny. W odróżnieniu od świń złotnickich białych była poddawana tylko wieloletniej selekcji, a nie krzyżowaniu. Są to świnie o umaszczeniu łaciatym, czarno-białym z przewagą barwy białej (ryc. 1.8), średniej wielkości, o pochylonych do przodu zwisających uszach. Masa ciała dorosłych knurów wynosi kg, a loch kg. To rasa odporna na warunki środowiskowe, o wolniejszym tempie wzrostu. Mięso tych świń charakteryzuje się dobrą jakością przy jednocześnie dość dużej zawartości tłuszczu w tuszy. Występuje wyraźny dymorfizm płciowy. Ryc Locha rasy złotnickiej pstrej z prosiętami PYTANIA I POLECENIA 1. Wymień rasy świń objętych w Polsce hodowlą zarodową. 2. Jakie rasy świń są objęte Krajowym programem zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich? 3. Podaj pełną nazwę ras: wbp i pbz. 4. Kto prowadzi dokumentację hodowlaną dla ras objętych hodowlą zarodową w Polsce? 5. Która rasa spośród objętych hodowlą zarodową w Polsce jest obciążona allelem T względem genu RYR1?

19 CHÓW I HODOWLA TRZODY CHLEWNEJ Znaczenie gospodarcze trzody chlewnej ZAPAMIĘTAJ Trzodę chlewną jako gatunek zwierząt gospodarskich cechuje jednostronny kierunek użytkowania rzeźny. Specjalizacja w kierunku produkcji mięsa była kształtowana przez tysiące lat. O predyspozycji do produkcji mięsa decyduje wiele cech anatomicznych, fizjologicznych i produkcyjnych świń. Cechy te zostaną zaprezentowane i omówione w podrozdziale Cechy fizjologiczne świń predysponujące trzodę chlewną do produkcji wieprzowiny Cechy predysponujące trzodę chlewną do produkcji mięsa Wysoka płodność i plenność Świnie są zwierzętami wielorodnymi odznaczającymi się wysoką płodnością i plennością. W trakcie porodu locha wydaje na świat od kilku do kilkunastu sztuk potomstwa. Dla porównania, krowa może urodzić w trakcie porodu jedno cielę względnie dwoje cieląt, owca dwoje troje jagniąt. Płodność liczba prosiąt uzyskana w jednym miocie (w trakcie jednego porodu). W chowie trzody chlewnej wyróżnia się płodność: potencjalną liczba komórek jajowych zdolnych do zapłodnienia w czasie rui, i rzeczywistą liczba żywo urodzonych prosiąt w miocie (10 18 sztuk). Plenność liczba prosiąt uzyskanych od lochy w ciągu roku. W chowie trzody chlewnej mówi się o tzw. plenności fizjologicznej liczba prosiąt urodzonych przez lochę w ciągu jednego roku (23 30 sztuk), i plenności gospodarczej liczba prosiąt odchowanych (do 21. dnia życia) przez lochę w ciągu roku kalendarzowego (21 25 sztuk). Plenność zależy od płodności i częstotliwości oproszeń (liczba oproszeń loch w ciągu roku 2 mioty). Z kolei o wielkości częstotliwości oproszeń decyduje długość okresu międzymiotu (ciąża + laktacja + karmienie + odpoczynek + krycie). Krótszy okres międzymiotu zwiększa częstotliwość oproszeń. Wysoka plenność gospodarcza loch jest podstawowym wskaźnikiem efektywności (opłacalności) produkcji trzody chlewnej na fermie. Powyższe pojęcia i zagadnienia omówiono szczegółowo w podrozdziale Policykliczność Świnie są zwierzętami poliestralnymi (policyklicznymi). Cykl rujowy u loch występuje cały rok z okresowo powtarzającą się rują (co 21 dni), z wyjątkiem okresu ciąży i laktacji. Policykliczność i krótki okres ciąży (115 dni) umożliwiają uzyskanie od każdej lochy co najmniej 2 miotów rocznie i pozwalają rozplanować produkcję żywca wieprzowego równomiernie w ciągu całego roku. Wczesność dojrzewania, szybkie tempo wzrostu i dobre wykorzystanie paszy Wyżej zaprezentowane cechy decydują o długości cyklu produkcyjnego. Świnie są zwierzętami wcześnie dojrzewającymi. Dojrzałość rozpłodową (zdolność do wydania na świat potomstwa bez ujemnego skutku dla zdrowia zarówno rodziców, jak i potomstwa) loszki osiągają w wieku 8 10 miesięcy, ciąża zaś trwa 115 dni. Dla porównania, jałówki osiągają dojrzałość rozpłodową w wieku 18 miesięcy, a ciąża trwa u nich 9 miesięcy. Loszka pierwszy raz wydaje na świat potomstwo już w wieku około 1 roku. Świnie należą do gatunku charakteryzującego się również szybkim tempem wzrostu. Pod tym względem

20 18 PROWADZENIE PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ znacząco przewyższają wszystkie duże zwierzęta gospodarskie. Nowo narodzone prosię (masa urodzeniowa 1,2 1,3 kg) potrzebuje około tygodnia na podwojenie masy ciała, cielę ok. 6 7 tygodni, jagnię ok. 3 tygodni. W okresie tuczu u młodych tuczników przyrosty dzienne kształtują się na poziomie g. W chowie intensywnym zużycie paszy pełnoporcjowej na 1 kg przyrostu masy ciała wynosi 2,5 3,0 kg. W wieku 5 6 miesięcy tucznik uzyskuje odpowiednią masę ubojową ( kg). Jeśli uwzględnimy wiek dojrzałości rozpłodowej loszek, krótki okres ciąży oraz szybkie tempo wzrostu, to długość cyklu produkcyjnego wynosi około 1,5 roku. Wysoka wydajność rzeźna Wydajność rzeźna to procentowy stosunek masy tuszy (mięso, tłuszcz, skóra, kości) do masy ubojowej zwierzęcia. U świń kształtuje się na poziomie 75 85%, u bydła wynosi 45 60%, u owiec zaś 40 55%. Wszystkożerność Świnia jest zwierzęciem monogastrycznym (ma jednokomorowy żołądek i enzymatyczne trawienie). Pojemność układu pokarmowego jest niewielka (pasze należy podawać w małych dawkach, ale w formie skoncentrowanej), a całkowity proces trawienia z udziałem wielu enzymów (amylazy, pepsyny, trypsyny, lipazy, maltazy) trwa dość długo. W niewielkim stopniu w jelicie cienkim, a przede wszystkim w jelitach grubym i ślepym zachodzi trawienie bakteryjne niestrawionych wcześniej resztek pokarmu. Budowa układu pokarmowego i sposób trawienia pozwalają na zastosowanie w żywieniu świń pasz różnego pochodzenia (zwierzęcego, roślinnego, przemysłowego). Należy ograniczyć w dawce tylko pasze o zbyt wysokiej zawartości włókna (do 10%). Wszystkożerność u świń umożliwia z jednej strony wykorzystanie wszystkich pasz produkowanych w gospodarstwie, z drugiej zaś uniezależnienie ich hodowli i chowu od gospodarstwa rolnego, jeżeli żywienie będzie oparte wyłącznie na przemysłowych mieszankach pełnoporcjowych. Możliwe jest także utrzymywanie świń w gospodarstwie przydomowym, na własne potrzeby. W tym przypadku w żywieniu wykorzystuje się wszystkie resztki pokarmu pochodzące z gospodarstw domowych (chwasty, owoce, warzywa, odpadki kuchenne). Wysoka wartość odżywcza mięsa wieprzowego Mięso wieprzowe charakteryzuje się wysoką wartością energetyczną (100 g chudej wieprzowiny 395 kcal). Ponadto odznacza się wysoką zawartością białka (23% w chudym mięśniu schabu) tab Wieprzowina zawiera więcej niż wołowina przyswajalnych białek, mikroelementów (wapnia, potasu, selenu) i witamin (z grupy B). Mięso wieprzowe pochodzące z różnych części tuszy ma zróżnicowaną wartość odżywczą. Do najwartościowszych wyrębów zalicza się: mięsień najdłuższy grzbietu czyli polędwicę (schab), szynkę i łopatkę. Ponadto mięso wieprzowe odznacza się wysokimi walorami sensorycznymi, jest kruche, soczyste i smaczne. W tabeli 1.3 przedstawiono średnie wartości składu chemicznego schabu bez omięsnej dla klas o najwyższej mięsności (S, E), czyli powyżej 55%. Tab Skład chemiczny schabu bez omięsnej w zależności od klasy mięsności 3 Klasa mięsności Woda (%) Tłuszcz śródmięśniowy (%) Białko (%) Sole mineralne (%) Kolagen (%) S 70,70 75,50 1,10 2,30 22,0 24,80 1,20 1,40 0,60 1,30 E 69,60 74,90 1,40 2,50 21,2 23,80 1,20 1,40 0,60 1,30 3 Aktualna wartość dietetyczna wieprzowiny, jej znaczenie w diecie i wpływ na zdrowie konsumentów, (red.) T. Blicharski, Wydawnictwo Polskiego Związku Hodowców i Producentów Trzody Chlewnej POLSUS, 2013.

21 CHÓW I HODOWLA TRZODY CHLEWNEJ 19 Szybka adaptacja do chowu wielkostadnego Predyspozycje do życia stadnego świnia odziedziczyła po swoim przodku (dziku). Mała pracochłonność Świnie w porównaniu z bydłem wymagają niższych nakładów siły roboczej. Największe nakłady robocizny odnotowuje się w sektorze porodu i karmienia, najmniejsze zaś w sektorze tuczu Wskaźniki intensywności produkcji trzody chlewnej Wskaźniki intensywności produkcji trzody chlewnej decydują o aktualnej wartości gospodarczej pogłowia świń w kraju. Na podstawie tych wskaźników przeprowadza się analizę porównawczą wartości gospodarczej, intensywności produkcji trzody chlewnej z innymi krajami europejskimi. Do wyliczenia trzech podstawowych wskaźników wykorzystuje się dane GUS (zawarte w aktualnym roczniku statystycznym) dotyczące m.in.: rocznego pogłowia świń (w tym loch), rocznej produkcji tuczników i mięsa wieprzowego. Wymienione i omówione niżej wskaźniki nie decydują o wielkości pogłowia świń w kraju, lecz o jego jakości i efektywności (opłacalności) produkcji. Podstawowe wskaźniki intensywności produkcji trzody chlewnej Wskaźnik rotacji pogłowia: ilość tuczników wyprodukowanych w roku (szt.) 100% średni stan pogłowia w roku (szt.) Na jego wielkość mają wpływ następujące czynniki: długość okresu tuczu, intensywność żywienia, płodność, plenność, częstotliwość oproszeń. Wskaźnik ten nosi nazwę wskaźnika syntetycznego, ponieważ pośrednio odnosi się do wielu cech, jakie kształtują się w chowie świń (płodność, plenność, częstotliwość oproszeń). Obecnie wynosi 174%. Udział loch w pogłowiu: liczba loch w roku (szt.) średni stan pogłowia w roku (szt.) 100% Wskaźnik ten określa intensywność rozrodu świń w kraju. Obecnie kształtuje się na poziomie 8,7%. Obsada trzody chlewnej na 100 ha użytków rolnych (UR): średni stan pogłowia w roku (szt.) 100% powierzchnia UR (ha) Wskaźnik ten decyduje o poziomie gospodarstw. Obecnie wynosi 65 szt./100 ha UR. PYTANIA I POLECENIA 1. Wymień cechy predysponujące trzodę chlewną do produkcji mięsa. 2. W jaki sposób policykliczność loch decyduje o predyspozycji świń do produkcji mięsa wieprzowego?

22 20 PROWADZENIE PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ 3. W jaki sposób wczesność dojrzewania świń decyduje o predyspozycji świń do produkcji mięsa wieprzowego? 4. W jaki sposób wielorodność loch decyduje o predyspozycji świń do produkcji mięsa wieprzowego? 5. Wymień i scharakteryzuj podstawowe wskaźniki intensywności produkcji trzody chlewnej w Polsce. 6. W jakim celu wylicza się wskaźniki intensywności produkcji trzody chlewnej w Polsce? 1.5. Formy organizacyjne produkcji świń w Polsce Do omówienia form organizacyjnych produkcji na fermach trzody chlewnej konieczne jest wyjaśnienie wielu pojęć związanych z tą tematyką. Stado świń wszystkie osobniki tego gatunku stanowiące obsadę danej chlewni (jeden lub kilka budynków). Stado składa się z grup produkcyjnych. Grupa produkcyjna część stada, do której należą świnie chowane w określonym celu, wymagające bardzo zbliżonych warunków utrzymania (pielęgnacyjnych, zootechnicznych). W stadzie świń wyróżnia się: stado podstawowe, młodzież i braki. Stado podstawowe to zwierzęta użytkowane rozpłodowo. W jego skład wchodzą: knury stadne; lochy nisko prośne (do 90. dnia ciąży); lochy wysoko prośne; lochy karmiące (w okresie laktacji); lochy luźne (w okresie odpoczynku). Drugą grupę w stadzie świń stanowi młodzież: warchlaki (prosięta odsadzone od lochy w wieku do 3 miesięcy); loszki i knurki hodowlane (przeznaczone na remont stada 4 ); tuczniki (zwierzęta przeznaczone do tuczu w wieku powyżej 3 miesięcy do uzyskania masy ubojowej). Trzecią grupę stanowią braki, czyli zwierzęta usunięte ze stada podstawowego z przeznaczeniem na tucz. Grupa technologiczna określona liczba zwierząt przeznaczona do uformowania w ramach grupy produkcyjnej w okresie jednego rytmu. Rytm produkcji czas przeznaczony na utworzenie grupy technologicznej świń, np. loch do pokrycia. Struktura stada liczba zwierząt w grupach produkcyjnych z uwzględnieniem poszczególnych miesięcy w roku. Na podstawie struktury stada określa się: zapotrzebowanie na stanowiska, paszę, wodę, siłę roboczą, ogólną powierzchnię chlewni oraz objętość zbiornika na gnojówkę, powierzchnię płyty gnojowej i powierzchnię gruntów ornych niezbędnych do uprawy roślin na paszę dla określonego stada świń. Cykl produkcyjny czas upływający od zapłodnienia lochy do uzyskania przez jej potomstwo (pochodzące z tego zapłodnienia) masy ubojowej lub masy ciała i wieku odpowiedniego do użycia zwierząt do rozpłodu. Cykl produkcyjny dzieli się na następujące okresy: rozrodu międzymiotu (czas upływający od jednego oproszenia lochy do następnego) składa się z 4 faz (krycia, ciąży, karmienia i odpoczynku lochy); 4 Remont stada to wprowadzenie do stada podstawowego loch w miejsce loch wybrakowanych (śmierć zwierzęcia, zły stan zdrowia, podeszły wiek, niska produkcyjność) młodych loszek hodowlanych.

23 CHÓW I HODOWLA TRZODY CHLEWNEJ 21 warchlaka; tucznika lub odchowu młodzieży hodowlanej. W podziale form organizacyjnych produkcji trzody chlewnej w Polsce uwzględnia się: skalę produkcji, rytmiczność produkcji, sposób prowadzenia produkcji oraz rodzaj produkowanego materiału finalnego Skala produkcji Skala produkcji decyduje głównie o opłacalności i efektywności produkcji trzody chlewnej na fermie. Odpowiednia skala produkcji jest bardzo często podstawowym warunkiem podpisania przez ubojnie umowy kontraktacyjnej na dostawę żywca wieprzowego. Na podstawie skali produkcji wyróżnia się: chów przydomowy chów i produkcja odbywa się tylko na potrzeby gospodarstwa (rodziny); zwierzęta są karmione paszami pochodzącymi wyłącznie z gospodarstwa (chwasty, odpady kuchenne, owoce, warzywa); chów gospodarczy chów i produkcja odbywa się w określonym celu, m.in. na potrzeby wojska lub stołówek szkolnych; wielkość końcowa produkcji kształtuje się na średnim poziomie; chów wielkotowarowy charakteryzuje się dużą koncentracją świń na fermie; roczna produkcja tuczników wynosi od kilku do kilkunastu tysięcy sztuk rocznie; w żywieniu stosuje się pasze pochodzące z gospodarstwa, a mieszanki przemysłowe (głównie koncentraty) stanowią tylko dodatek; produkcja nie jest w pełni zmechanizowana; chów przemysłowy produkcja przemysłowa świń charakteryzuje się dużą koncentracją zwierząt na fermie (od 5 tys. do 45 tys. tuczników rocznie), w zależności od przyjętej technologii; w żywieniu wykorzystuje się przede wszystkim pełnoporcjowe pasze przemysłowe; produkcja jest w pełni zmechanizowana. Produkcja przemysłowa odbywa się w cyklu zamkniętym, w którym wyodrębnia się następujące sektory: rozrodu (krycia i niskiej ciąży, oczekiwania, porodu i karmienia); odchowu warchlaka; tuczu; odchowu loszek remontowych. Organizacja przemysłowej produkcji trzody chlewnej opiera się na trzech głównych zasadach: produkcja jest rytmiczna (w ściśle określonych terminach odbywa się formowanie grup technologicznych, np. loch do krycia lub warchlaków do tuczu) i w cyklu zamkniętym (ze względu na ryzyko ekonomiczne i zalecenia zootechniczno-weterynaryjne); produkcja na poszczególnych etapach jest limitowana czasem, a nie masą ciała zwierząt; czas ten w sektorze rozrodu jest uzależniony od przyjętej technologii produkcji; grupa technologiczna jednocześnie zasiedla i jednocześnie zwalnia oddział stanowisk (np. cała grupa jednocześnie opuszcza kojec bez względu na uzyskaną masę ciała) zgodnie z zasadą całe pomieszczenie puste całe pomieszczenie pełne Rytmiczność produkcji Ze względu na rozłożenie oproszeń w ciągu roku rozróżnia się dwa systemy produkcji: taśmowy i sezonowy. System taśmowy (ciągły) polega na równomiernym rozłożeniu (np. co 3, 7, 14, 21 lub 30 dni zależnie od przyjętego w chlewni rytmu produkcji) pokryć, a w konsekwencji

24 22 PROWADZENIE PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ oproszeń, i systematycznej sprzedaży tuczników z gospodarstwa w ciągu roku kalendarzowego. Ze względu na uwarunkowane genetycznie predyspozycje loch w zakresie rozrodu (m.in. krótki okres ciąży 114 dni) zakłada się ich dwukrotne oproszenie w ciągu roku. Zaletą systemu taśmowego jest wyrównany stan pogłowia, niemal stała struktura stada w ciągu roku oraz równomierne zapotrzebowanie na paszę, siłę roboczą do ich obsługi, a także racjonalne wykorzystanie stanowisk w poszczególnych sektorach produkcji. Do stosowania omawianego systemu są niezbędne odpowiednie budynki (w szczególności w sektorze porodu i karmienia) zapewniające we wszystkich miesiącach w roku (zwłaszcza zimą) właściwą temperaturę. System ten jest stosowany na fermach towarowych nastawionych na wysoką roczną produkcję tuczników (głównie na fermach przemysłowych). System sezonowy (cykliczny) polega na stworzeniu optymalnych warunków do dwukrotnych oproszeń się loch w ciągu roku kalendarzowego, przy czym krycia loch powinny być tak planowane, aby porody były zgrupowane w dwóch sezonach w roku, sprzyjających pod względem temperatury (wiosna i jesień). System ten jest stosowany w małych gospodarstwach oraz w chlewniach zarodowych, gdzie gorsza jakość pomieszczeń dla loch z prosiętami uniemożliwia prawidłowy odchów prosiąt w okresie zimowym. W produkcji świń systemem sezonowym odnotowuje się duże wahania w strukturze stada w poszczególnych miesiącach w roku, a w konsekwencji występuje nierówna podaż żywca wieprzowego na rynek i nierównomierny dopływ gotówki za sprzedany żywiec rzeźny. Duże wahania odnotowuje się także w zapotrzebowaniu na paszę i wodę dla danego stada świń oraz na siłę roboczą do obsługi określonego stada. Ponadto dla loch z prosiętami jest potrzebna większa liczba pomieszczeń, które nie są racjonalnie (równomiernie) wykorzystane przez cały rok Sposób prowadzenia produkcji Ze względu na organizację cyklu produkcyjnego rozróżnia się produkcję w dwóch cyklach: zamkniętym i otwartym. Produkcja w cyklu zamkniętym polega na tym, że cały cykl produkcyjny od rozrodu do tuczu prowadzi się w tym samym gospodarstwie (w jednym obiekcie). Niezależnie od wielkości produkcji wyodrębnia się w nim następujące sektory: rozrodu i odchowu prosiąt, odchowu warchlaków oraz tuczu. Na dużych fermach funkcje te spełniają odrębne budynki, na małych zaś jeden budynek podzielony na oddziały. Wyodrębnienie sektorów produkcyjnych jest niezwykle istotne ze względów sanitarnych (dezynfekcja). Dzięki produkcji trzody chlewnej w cyklu zamkniętym unika się zbędnych przemieszczeń świń, związanej z tym konieczności adaptacji do nowych warunków środowiskowych, stresów transportowych (przede wszystkim niebezpiecznych dla świń wrażliwych na stres), wzmożonych strat (upadków) w odchowie oraz obniżenia przyrostów dziennych, co prowadzi do wydłużenia okresu tuczu i większego zużycia pasz. Produkcja w cyklu zamkniętym jest zalecana z powodu wahań cen na rynku mięsa wieprzowego. Gdy rynek jest uregulowany, cały zysk kumuluje się zwykle w produkcie końcowym, czyli w tucznikach, na które łatwiej jest znaleźć nabywcę niż na prosięta czy warchlaki. Produkcja w cyklu otwartym (w kooperacji) polega na oddzieleniu reprodukcji od tuczu. Rozród i wychów prosiąt (do masy ciała ok. 30 kg) odbywa się w jednym gospodarstwie, tucz zaś w innym, czyli u różnych właścicieli. System ten jest dość rozpowszechniony w naszym kraju, mimo że wiąże się z niebezpieczeństwem przenoszenia chorób

25 CHÓW I HODOWLA TRZODY CHLEWNEJ 23 w trakcie obrotu zwierzętami oraz z dodatkowymi kosztami wynikającymi z transportu świń. Wyprodukowane warchlaki są sprzedawane i przewożone do gospodarstw prowadzących tucz, gdzie przechodzą trudniejszą adaptację do nowych warunków środowiskowych. Wpływa to na podwyższenie kosztów produkcji na skutek okresowego zmniejszenia przyrostów oraz zwiększenia upadków w trakcie odchowu zwierząt. Tego typu produkcja jest jednak najbardziej narażona na wahania koniunktury. Najlepiej, gdy producent prosiąt ściśle kooperuje z określoną tuczarnią. W przeciwnym razie przy niestabilnym rynku może mieć okresowe trudności z ich zbytem. Tak rozdzielona produkcja jest wąską specjalizacją, co niesie pewne korzyści Rodzaj produkowanego materiału finalnego Ze względu na rodzaj produkowanego materiału finalnego w produkcji trzody chlewnej wyodrębnia się dwie formy organizacyjne: hodowlę zarodową, chów masowy. Mimo iż każda z tych form organizacyjnych pełni odmienną funkcję, to jednak obydwie ściśle ze sobą współpracują i uczestniczą w realizacji Krajowego programu hodowlano-produkcyjnego trzody chlewnej. Założenia oraz zadania hodowli zarodowej i chowu masowego omówiono szczegółowo w podrozdziale PYTANIA I POLECENIA 1. Co to jest stado świń i jakie grupy produkcyjne do niego się zalicza? 2. Wymień formy organizacyjne produkcji trzody chlewnej w Polsce. 3. Podaj wady i zalety systemów: sezonowego i taśmowego. 4. Na czym polega produkcja w systemie taśmowym? 5. Opisz produkcję świń w cyklu zamkniętym. 6. Na czym polega produkcja świń w cyklu otwartym? 7. Jakie cechy charakteryzują produkcję przemysłową trzody chlewnej? 1.6. Podstawy pracy hodowlanej w stadzie świń Praca hodowlana w stadzie świń doskonalenie świń pod względem genetycznym polega na uzyskaniu osobników oznaczających się takim genotypem, który będzie warunkował występowanie cech pożądanych przez hodowcę. Doskonaleniu genetycznemu podlegają cechy o charakterze ilościowym (poligenicznym). Cechy ilościowe są głównym celem użytkowania trzody chlewnej. Podlegają doskonaleniu genetycznemu za pomocą następujących parametrów: odziedziczalności (h 2 ) i współczynnika korelacji genetycznych (r). Odziedziczalność to stopień zmienności badanej cechy uwarunkowanej czynnikami genetycznymi (genami addytywnymi). Miarą odziedziczalności jest współczynnik odziedziczalności (h 2 ), który przyjmuje wartości: 0 > h 2 < 1. Oszacowana wartość h 2 informuje hodowcę, czy selekcja ze względu na określoną cechę będzie skuteczna (tab. 1.4). Odziedziczalność ma duże znaczenie w praktyce hodowlanej trzody chlewnej, m.in. w opracowaniu indeksów hodowlanych.

26 24 PROWADZENIE PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ Tab Średnia wielkość h 2 dla cech użytkowych świń oraz wykorzystywana metoda pracy hodowlanej w celu ich poprawy rozpłodowe (płodność, plenność, mleczność) Cecha Wielkość h 2 Poziom odziedziczalności Metoda pracy hodowlanej 0,08 0,12 niski krzyżowanie tuczne (tempo wzrostu, zużycie paszy na kg przyrostu) rzeźne (mięsność, grubość słoniny, wartość rzeźna) 0,20 0,40 średni krzyżowanie, selekcja 0,50 0,70 wysoki selekcja Metody pracy hodowlanej zostały omówione szczegółowo w podrozdziale Wielkość współczynników odziedziczalności (h 2 ) charakteryzuje jedną cechę, informuje o możliwości jej poprawy przez selekcję (tab. 1.4). W pracy hodowlanej w stadzie świń zwraca się uwagę na kilka cech równocześnie oddziaływujących na wartość produkcji, tak aby uzyskać możliwie dużą poprawę wszystkich. W związku z powyższym duże znaczenie w postępie hodowlanym świń odgrywają korelacje (zależności) między analizowanymi cechami użytkowymi. Korelacja fenotypowa związek między dwoma cechami, który można bezpośrednio zaobserwować. Zależy od związków zachodzących między wartością genetyczną tych dwóch cech oraz środowiska. Hodowcę interesuje otrzymanie osobników o wysokiej wartości hodowlanej, dlatego większe znaczenie praktyczne mają korelacje genetyczne. Korelacja genetyczna zależność między wartościami cech spowodowana oddziaływaniem tego samego zespołu genów na obie cechy. Główną przyczyną tych korelacji jest plejotropowe działanie genów. Polega ono na tym, że poszczególne geny mają bezpośredni wpływ na dwie cechy, efekt oddziaływania genu na obie cechy nie jest taki sam. Jeżeli zdecydowano się prowadzić selekcję w kierunku dwóch skorelowanych genetycznie cech, należy wybrać tę cechę, której h 2 jest wyższy. Korelacje genetyczne przyjmują wartości bezwzględne od 0 do 1 (nie przyjmują wartości 0 i 1) oraz wartości dodatnie (+), a także ujemne ( ) co informuje o kierunku zmian cechy pierwszej, gdy zmienia się skorelowana z nią cecha druga. Wysoko i dodatnio ze sobą skorelowane są cechy użytkowości rozpłodowej, co ma duże znaczenie w praktyce hodowlanej (zagadnienie to omówiono szczegółowo w podrozdziale 1.6.2) Założenia Krajowego programu hodowlano-produkcyjnego trzody chlewnej Program hodowlano-produkcyjny trzody chlewnej w Polsce ma dwustopniową strukturę organizacyjną: hodowlę zarodową i chów masowy. Mimo że każdy z tych poziomów pełni odmienną funkcję, to jednak ściśle ze sobą współpracują i uczestniczą w realizacji programu. Model organizacyjny hodowli i chowu świń w Polsce przedstawiono na ryc. 1.9.

27 CHÓW I HODOWLA TRZODY CHLEWNEJ 25 u y Stada prarodzicielskie ELITA u I. Hodowla zarodowa Stada rodzicielskie STADA ZARODOWE y u PRODUKCJA TOWAROWA TUCZNIKÓW II. Chów masowy Ryc Model organizacyjny hodowli i chowu świń w Polsce 5 Hodowla zarodowa W hodowli zarodowej świń wyróżnia się dwa rodzaje stad hodowlanych (ryc. 1.9): stada elitarne produkujące zarówno loszki, jak i knurki hodowlane; stada zarodowe i reprodukcyjne produkujące tylko loszki hodowlane. ZAPAMIĘTAJ Zadaniem hodowli zarodowej świń jest doskonalenie ras czystych w zakresie cech użytkowości rozpłodowej, tucznej i rzeźnej oraz namnażanie stada elitarnego świń. W hodowli zarodowej są prowadzone: kojarzenia w obrębie ras czystych (w celu ich doskonalenia); krzyżowania międzyrasowe w obrębie linii matecznych lub ojcowskich (w celu produkcji loszek i knurków mieszańców na potrzeby chowu masowego). Loszki mieszańce mogą być produkowane tylko z wykorzystaniem ras stanowiących komponent mateczny: wielkiej białej polskiej (wbp) i polskiej białej zwisłouchej (pbz), knurki mieszańce zaś mogą być produkowane z wykorzystaniem ras należących do komponentu ojcowskiego: duroc, pietrain i hampshire. Zgodnie z założeniami Krajowego programu hodowlanego linie mateczne świń (wbp, pbz) powinny charakteryzować się: wysoką wartością cech użytkowości rozpłodowej; 5 M. Babicz, Hodowla i chów świń, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, Lublin 2014.

28 26 PROWADZENIE PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ odpowiednim tempem wzrostu; niskim zużyciem paszy na przyrost 1 kg masy ciała; zadowalającą mięsnością (57 59%); bezwarunkową odpornością na stres (brakiem allelu T względem genu wrażliwości na stres RYR1). Linie ojcowskie świń (duroc, pietrain, hampshire) powinny się charakteryzować: szybkim tempem wzrostu; niskim zużyciem paszy na przyrost 1 kg masy ciała; wysoką mięsnością (dla ras duroc i hampshire 60%, dla pietrain 63%); odpornością na stres; dobrą, akceptowalną przez konsumenta jakością mięsa. Wszystkie stada świń z hodowli zarodowej powinny posiadać certyfikaty zdrowotne stwierdzające, że są one wolne od następujących chorób: PRRS (zespołu rozrodczo-oddechowego), mykoplazmowego zapalenia płuc, choroby Aujeszkyego, leptospirozy, ZZZN (zakaźnego zanikowego zapalenia nosa) oraz gruźlicy. Ponadto należy kontrolować występowanie w stadach świń następujących chorób: dyzenterii, adenomatozy, salmonellozy, pleuropneumonii, Mhp (Mycoplasma hyopneumoniae), świerzbu, streptokokozy i choroby Glässera. Chów masowy Zadaniem chowu masowego tuczników jest produkcja towarowa, z wykorzystaniem materiału rodzicielskiego pochodzącego z hodowli zarodowej. W chowie masowym wykorzystuje się krzyżowanie towarowe, uwzględniające predyspozycje komponentów matecznych i ojcowskich. Zgodnie z obowiązującym programem produkcji towarowej tuczników w praktyce zaleca się wariant krzyżowania trójrasowego i czterorasowego prostego, w którym wykorzystuje się loszki mieszańce dwurasowe ras matecznych (wbp, pbz) z knurami czystorasowymi (duroc lub hampshire, lub pietrain) bądź mieszańcami dwurasowymi ras ojcowskich, czyli loch rasy duroc z knurami rasy pietrain lub hampshire (ryc. 1.10). Zaprezentowane na ryc warianty krzyżowania pozwalają na uzyskanie wysokiego efektu heterozji 6 w zakresie cech użytkowości rozpłodowej i tucznej. Ponadto odpowiedni dobór ras do krzyżowania umożliwia pozyskanie materiału o wysokiej mięsności, a także o zadowalającej jakości mięsa. W przypadku produkcji tuczników pochodzących z krzyżowania loch wbp i pbz z knurem rasy duroc pozyskuje się mięso bardzo dobrej jakości w ocenie konsumenckiej (o optymalnej zawartości tłuszczu śródmięśniowego). Nie jest wskazane wykorzystywanie w krzyżowaniu po stronie ojcowskiej mieszańców hampshire i pietrain ze względu na obustronne obciążenie genami przyczyniającymi się do zdecydowanego pogorszenia jakości mięsa (RN i RYR1). Schemat krzyżowania trójrasowego i czterorasowego prostego przedstawiono na ryc Krzyżowanie towarowe omówiono szczegółowo w podrozdziale Heterozja tzw. wybujałość mieszańców. Określa się ją przez porównywanie produkcyjności potomstwa (F1) ze średnią produkcyjnością rasy matecznej (P1) oraz ojcowskiej (P2) i tę różnicę definiuje się jako przewyższenie przez mieszańców średniej wartości rodziców pod względem określonej cechy.

29 CHÓW I HODOWLA TRZODY CHLEWNEJ 27 Schemat krzyżowania czterorasowego prostego Schemat krzyżowania trzyrasowego prostego wbp u pbz y lub pbz u wbp y F1 u duroc u pietrain y lub duroc u hampshire y y F1 wbp u pbz y lub pbz u wbp y F1 x duroc y lub hampshire y lub pietrain y tuczniki tuczniki Ryc Schemat krzyżowania towarowego tuczników Doskonalenie cech użytkowych świń Cechy użytkowe świń to cechy o dużym znaczeniu gospodarczym. Doskonaleniu zarówno na drodze genetycznej, jak i przez poprawę warunków środowiskowych podlegają cechy użytkowości rozpłodowej, tucznej i rzeźnej. W genetycznym doskonaleniu cech użytkowych uwzględnia się dwa ważne parametry: wielkość współczynnika odziedziczalności (h 2 ) i współczynnika korelacji genetycznych (r), patrz: podrozdział 1.6., tab Wartość hodowlaną cech użytkowych szacuje się na podstawie powszechnie stosowanych metod oceny, tj. cech rozpłodowych oceny własnej zwierzęcia oraz oceny metodą BLUP, a w przypadku cech tucznych i rzeźnych oceny przyżyciowej, stacyjnej (na podstawie potomstwa) oraz oceny metodą BLUP. Czynniki środowiskowe (żywienie i warunki utrzymania zwierząt) odgrywają kluczową rolę w doskonaleniu cech nisko odziedziczalnych, czyli cech użytkowości rozpłodowej. Ocena użytkowości rozpłodowej świń Z gospodarczego punktu widzenia rozrodczość loch wpływa na ilość materiału wyjściowego do tuczu, a w konsekwencji na ilość wyprodukowanego żywca wieprzowego, czyli opłacalność produkcji trzody chlewnej. Ocenie użytkowości rozpłodowej podlegają lochy ze stad hodowlanych od momentu urodzenia pierwszego miotu do dnia ich wybrakowania. W ocenie użytkowości rozpłodowej loch uwzględnia się następujące cechy: liczbę prosiąt żywo urodzonych w miocie (płodność rzeczywista); liczbę prosiąt odchowanych do 21. dnia życia; straty w odchowie prosiąt (do 21. dnia życia); wiek pierwszego oproszenia i okres międzymiotu; częstotliwość oproszeń; liczbę sutków u loszek i knurków. U loch objętych oceną wiek pierwszego oproszenia powinien wynosić 420 dni dla ras matecznych (wbp, pbz), a 450 dni dla ras ojcowskich (duroc, pietrain, hampshire), natomiast okres międzymiotu nie powinien być dłuższy niż 240 dni. Lochy niespełniające powyższych warunków są eliminowane z hodowli. Ważną, kontrolowaną ustawowo cechą, bezwarunkowo podlegającą selekcji, jest liczba sutków u loszek i knurków. Jest to cecha średnio odziedziczalna, dziedziczy się pośrednio i decyduje o wykarmieniu miotu. Do dalszej hodowli zostawia się loszki i knurki o co najmniej 12 sutkach, prawidłowo rozwiniętych.

30 28 PROWADZENIE PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ Dopuszcza się asymetrię jednego sutka. Niedopuszczalne są sutki kraterowe (wklęsłe), ponieważ jest to wada dziedziczna. Aktualne średnie wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch objętych hodowlą zarodową zaprezentowano w tab Tab Średnie wyniki oceny użytkowości rozpłodowej loch objętych hodowlą zarodową w 2015 r. (według danych PZHiPTCh POLSUS, 2016) Cecha Rasa pbz wbp duroc pietrain hampshire liczba prosiąt żywo urodzonych (szt.) 11,98 11,98 11,22 11,25 11,31 okres międzymiotu (dni) częstotliwość oproszeń 2,16 2,15 2,10 2,05 2,07 plenność gospodarcza (szt.) 24,00 23,8 21,9 21,6 20,9 wiek pierwszego oproszenia (dni) liczba sutków (szt.) 14,88 14,67 13,48 13,96 13,55 Cechy użytkowości rozpłodowej podlegające ocenie charakteryzują się wysoką współzależnością. Razem decydują o plenności gospodarczej loch (liczba odchowanych prosiąt od lochy do 21. dnia życia w ciągu roku kalendarzowego). Wzajemne powiązanie cech użytkowości rozpłodowej przedstawiono na ryc troskliwość i opiekuńczość macierzyńska płodność rzeczywista straty prosiąt liczba prosiąt w 21. dniu życia długość okresu laktacji u lochy długość okresu odpoczynku u lochy długość okresu międzymiotu częstotliwość oproszeń PLENNOŚĆ GOSPODARCZA racjonalne żywienie loch wydajność mleczna loch zdrowotność i masa ciała prosiąt przy odsadzeniu Ryc Czynniki wpływające na plenność loch oraz ich współzależność Płodność rzeczywista jest jednym z najważniejszych wskaźników wartości rozpłodowej loch. Do czynników warunkujących jej wielkość zalicza się: rasę wybór na przyszłe matki loch z grupy ras matecznych;

31 CHÓW I HODOWLA TRZODY CHLEWNEJ 29 płodność potencjalną jest związana z liczbą komórek jajowych zdolnych do zapłodnienia w okresie jednej rui; jej wzrost następuje wraz z kolejną rują (w rui liczba komórek jajowych w trakcie owulacji wynosi około 20); płodność ta zwiększa potencjalną wielkość miotu; wiek pierwszego oproszenia; strukturę stada optymalny udział loch wieloródek (65 75%), płodność zwiększa się wraz z urodzeniem przez lochę kolejnych miotów, zazwyczaj do miotu; racjonalne żywienie loch w całym okresie reprodukcyjnym; warunki utrzymania; zdolności rozpłodowe knura (termin krycia). Plenność gospodarcza jest najtańszym i najprostszym sposobem zwiększania efektywności (opłacalności) produkcji na fermie. Jest tzw. cechą syntetyczną, na jej podstawie można scharakteryzować pozostałe podstawowe cechy użytkowości rozpłodowej (ryc. 1.11). Parametr ten wylicza się ze wzoru podanego poniżej. Plenność gospodarcza = = częstotliwość oproszeń (płodność rzeczywista straty prosiąt do 21. dnia życia) Najłatwiejszy sposób powodujący wzrost plenności gospodarczej to zwiększenie częstotliwości oproszeń (liczba miotów uzyskanych od lochy w roku kalendarzowym). O wielkości tej cechy decyduje długość międzymiotu. Częstotliwość oproszeń wylicza się ze wzoru, który uwzględnia długość międzymiotu: Częstotliwość oproszeń = rok kalendarzowy (365 dni) : długość okresu międzymiotu Długość międzymiotu (cykl rozrodczy) czas od jednego oproszenia lochy do następnego składa się z następujących faz: ciąża trwa dni; jest parametrem stałym, nie zależy od woli człowieka; karmienie (laktacja) parametr zmienny (regulowany przez człowieka); trwa dni; najwcześniej można odsadzić prosięta w 21. dniu życia (do tego dnia nabywają odporności czynnej); odpoczynek lochy (jałowienie) trwa średnio dni; krycie (inseminacja) trwa 2 3 dni (długość rui). O zwiększeniu częstotliwości oproszeń decyduje przede wszystkim skrócenie długości międzymiotu, w szczególności dwóch jego zmiennych faz: okresów karmienia i odpoczynku. Długość okresu karmienia zależy od następujących czynników: fizjologicznych, czyli kondycji prosiąt (odpowiedniej masy ciała prosiąt przy odsadzeniu), i organizacyjnych hodowcy lub producenta zapewniających odsadzonym prosiętom odpowiednie warunki do odchowu. Najodpowiedniejszy czas odsadzania prosiąt od lochy to dni po ich urodzeniu. Zwierzęta są wówczas dobrze wyrośnięte i przystosowane do pobierania paszy stałej, mają dobrze wykształcony mechanizm odporności czynnej. Odpoczynek lochy (jałowienie) to czas od odsadzenia miotu do skutecznego jej krycia (zapłodnienia). Zależy od kondycji lochy po odsadzeniu prosiąt, wynikającej z długości laktacji, oraz jej produkcyjności, czyli liczby prosiąt odchowanych, mleczności i racjonalnego żywienia. Locha luźna (w okresie jałowienia) powinna mieć zapewnione odpowiednie warunki środowiskowe, czyli właściwe żywienie (jeśli jest w złej kondycji, należy zwiększyć dawkę pokarmową, tzw. flushing dokarmianie) i utrzymanie (ruch na świeżym powietrzu).

32 30 PROWADZENIE PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ Hodowca powinien zapewnić takie warunki chowu, aby przeciętny czas jałowienia lochy był możliwie najkrótszy. Większość loch wykazuje ruję już 3 7 dni po odsadzeniu prosiąt. Nie zawsze jest to ruja pełnowartościowa, często nie dochodzi do skutecznego zapłodnienia i w rezultacie okres ten się wydłuża (ruja powtórzy się po 21 dniach). Bardzo wczesne odsadzanie prosiąt (21. dzień życia) nie jest korzystne dla funkcjonowania układu rozrodczego lochy. Ruja może wystąpić bardzo wcześnie, ale nie dojdzie do skutecznego zapłodnienia. W tym przypadku nastąpi wydłużenie okresu odpoczynku (o 21 dni), a w konsekwencji okresu międzymiotu. Cechy użytkowości rozpłodowej są cechami nisko odziedziczalnymi (h 2 wynosi 0,08 0,12), z wyjątkiem liczby sutków (patrz: tab. 1.4). Poprawa tych cech przez selekcję jest bardzo utrudniona. O możliwości uzyskania postępu genetycznego w wyniku selekcji informują odpowiednie parametry: powtarzalność ogólne rozeznanie, w jakim stopniu można na podstawie wcześniejszej użytkowości przewidzieć przyszłą użytkowość; dokładność przewidywania wzrasta wraz z ocenianą liczbą miotów; odziedziczalność wskazuje, czy istnieją możliwości poprawy danej cechy na drodze selekcji (patrz: tab. 1.4); korelacje genetyczne pozwalają na ograniczenie liczby cech i wybór najlepszych do selekcji; cechy rozpłodowe są ze sobą wysoko skorelowane (wysoko współzależne od siebie). Do oceny wartości hodowlanej wykorzystuje się metodę BLUP (Best Linear Unbiased Prediction). Na podstawie modelu tzw. zbiorczej wartości hodowlanej (ZWH), który uwzględnia w zakresie cech rozpłodowych liczbę prosiąt urodzonych w miocie (charakteryzuje płodność lochy) oraz liczbę prosiąt odchowanych w miocie (charakteryzuje mleczność i troskliwość macierzyńską), przeprowadza się selekcję. Dzięki zastosowaniu (od 2008 r.) modelu ZWH nastąpił znaczny postęp w hodowli loch w zakresie ww. cech użytkowości rozpłodowej. Szacowanie wartości hodowlanej metodą BLUP omówiono szczegółowo przy ocenie wartości hodowlanej cech tucznych i rzeźnych (patrz: podrozdział 1.6.2). Jak już wspomniano, cechy użytkowości rozpłodowej charakteryzują się niską odziedziczalnością. Poprawa i doskonalenie genetyczne tych cech są utrudnione. Cechy użytkowości rozpłodowej podlegają dużym wpływom środowiska. Znaczący i zdecydowany efekt w tym zakresie uzyskuje się w wyniku racjonalnego żywienia młodzieży hodowlanej oraz loch i knurów w okresie całego cyklu reprodukcyjnego, a także dzięki odpowiednim warunkom utrzymania zwierząt. Podstawowym i najważniejszym sposobem zwiększania użytkowości rozpłodowej loch jest krzyżowanie towarowe. W krzyżowaniu tym wykorzystuje się efekt heterozji. Heterozja jest spowodowana nieaddytywnym, tj. niesumującym, działaniem genów, czyli nie podlega dziedziczeniu. Znaczenie heterozji w hodowli trzody chlewnej omówiono szczegółowo w podrozdziale Ocena użytkowości tucznej i rzeźnej świń Cechy użytkowości tucznej i rzeźnej decydują o ekonomice produkcji trzody chlewnej na fermie. Odnotowane wysokie parametry w zakresie cech tucznych (m.in. tempo wzrostu, wykorzystanie paszy) przyczyniają się do skrócenia okresu tuczu, a tym samym do obniżenia kosztów paszy. Z kolei odnotowane wysokie wartości cech użytkowości rzeźnej (m.in. wydajność rzeźna, zawartość mięsa w tuszy) odgrywają dużą rolę przy rozliczeniu z producentami tuczników.

33 CHÓW I HODOWLA TRZODY CHLEWNEJ 31 Cechy użytkowości tucznej i rzeźnej charakteryzują się odpowiednio średnią i wysoką odziedziczalnością. Poprawia się je przez selekcję z zastosowaniem odpowiednich metod oceny wartości hodowlanej cech rzeźnych i tucznych. Są to: przyżyciowa ocena wartości tucznej i rzeźnej świń; ocena wartości rzeźnej i tucznej świń na podstawie potomstwa (ocena poubojowa); ocena wartości rzeźnej i tucznej szacowana metodą BLUP z wykorzystaniem modelu zwierzęcia. Przyżyciowa ocena wartości tucznej i rzeźnej świń Podstawowym celem oceny przyżyciowej jest określenie wartości hodowlanej świń pod względem cech tucznych i rzeźnych, tj. określonych odpowiednio przez przyrosty dzienne oraz procentową zawartość mięsa w tuszy. Ocena jest przeprowadzana bezpośrednio na fermach hodowlanych przez pracowników PZHiPTCh POLSUS. Oceną tą objęto młode knurki i loszki wszystkich ras czystych i mieszańce tych ras w obrębie linii matecznych i ojcowskich hodowanych w kraju. Wiek loszek i knurków w dniu oceny powinien wynosić dni, masa ciała co najmniej 70 kg, a przyrost dzienny minimum 400 g. Podstawowym warunkiem dopuszczenia zwierzęcia do oceny jest jego prawidłowe oznakowanie. Zwierzę może być poddane ocenie w stadzie, z którego pochodzi. Ocena cech użytkowości tucznej polega na wyliczeniu życiowego przyrostu dziennego (tempa wzrostu) na podstawie wieku i masy ciała w dniu oceny. Ze względu na dużą zmienność osobniczą w zakresie wieku, przyrostów i masy ciała w dniu oceny w celu wyeliminowania tej zmienności przyrosty dzienne standaryzuje się na stały wiek 180 dni. Standaryzowany przyrost dzienny na wiek 180 dni wylicza się automatycznie (za pomocą urządzenia PIGLOG 105). Ocena cech użytkowości rzeźnej polega na określeniu procentowej zawartości mięsa w tuszy na podstawie grubości słoniny (w punktach P 2 i P 4 i wysokości oka polędwicy w punkcie P 4 M). Wyżej wymienione pomiary wykonuje się po prawej stronie ciała za ostatnim żebrem: pomiar P 2 3 cm od linii środkowej grzbietu, a P 4 i P 4 M równocześnie 8 cm od linii środkowej grzbietu (ryc. 1.12). P 2 P 4 + P 4 M Ryc Miejsca pomiarów wykonane aparatem PIGLOG 105 W celu zwiększenia dokładności oceny i wyeliminowania różnic wynikających z przeprowadzenia pomiarów na zwierzętach o różnej masie ciała wykonuje się standaryzację pomiarów grubości słoniny oraz grubości oka polędwicy na masę ciała 110 kg. Następnie

34 32 PROWADZENIE PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ Źródła ilustracji i fotografii Okładka: Oleksandr Lysenko/Shutterstock.com Tekst główny: s. 10 (wielka biała zwisłoucha) Archiwum PZHiPTCh POLSUS, (duroc) Archiwum PZHiPTCh POLSUS ; s. 11 (petrain) Archiwum PZHiPTCh POLSUS, (hampshire) Archiwum PZHiPTCh POLSUS ; s. 13 (rasa puławska) Magdalena Szyndler-Nędza; s. 14 (rasa złotnicka) Magdalena Szyndler-Nędza, (rasa złotnicka pstra) Magdalena Szyndler-Nędza; s. 29 (świnia) BlackAkaliko/ Shutterstock.com; s. 56 (czarnogłówka) Elżbieta Horoszewicz, (berrichone du cher) Elżbieta Horoszewicz; s. 57 (koza burska) Elżbieta Horoszewicz, (koza karłowata) Elżbieta Horoszewicz; s. 58 (owca fryzyjska) Elżbieta Horoszewicz, (awassi) Elżbieta Horoszewicz; s. 59 (saaneńska) Elżbieta Horoszewicz, (biała uszlachetniona) Elżbieta Horoszewicz; s. 60 (wrzosówka) Elżbieta Horoszewicz; s. 61 (merynos polski) Elżbieta Horoszewicz; s. 62 (polska owca górska) Elżbieta Horoszewicz, (polska owca nizinna) Elżbieta Horoszewicz; s. 72 (owca) Janna Mudrak/Shutterstock.com; s. 73 (tusze koźlęce) Elżbieta Horoszewicz, (tusze jagnięce) Elżbieta Horoszewicz; s. 74 (podział tuszy koźlęcej) Elżbieta Horoszewicz, (podroby jagnięce) Elżbieta Horoszewicz; s. 77 (tłuszcz mleka koziego) Elżbieta Horoszewicz; s. 79 (sery owcze) Elżbieta Horoszewicz, (twaróg kozi) Elżbieta Horoszewicz; s. 80 (karbikowanie) Krzysztof Płuciennik/WSiP; s. 81 (wełna owcza) Elżbieta Horoszewicz; s. 82 (owca górska) Elżbieta Horoszewicz; s. 95 (paszport konia) Agata Danielewicz; s. 98 (maść siwa. ) Agata Danielewicz; (maść gniada) Agata Danielewicz, s. 99 (maść kara) Agata Danielewicz; (maść kasztanowata) Agata Danielewicz, s. 101 (odmiana) Agata Danielewicz; s. 102 (znakowanie nietrwałe) Agata Danielewicz; s. 113 (rekreacja) Cathleen A Clapper/Shutterstock; s. 115 (jazda wierzchem) Nightman1965/Shutterstock.com, (sanie) Pawel Kazmierczak/Shutterstock.com; s. 116 (ułani) Stanislaw Tokarski / Shutterstock.com, s. 117 (uprząż szorowa) Agata Danielewicz, (chomąto) Agata Danielewicz; s. 119 (leghorn) Andrea Mangoni/Shutterstock.com, (leghorn kura) Guy J. Sagi/Shutterstock.com; s. 120 (zielononóżka kuropatwiana kura) rubchikovaa/shutterstock.com, (zielononóżka kuropatwiana kogut) Chuck Wagner/Shutterstock.com, (zielononóżka kuropatwiana) Aku Alip/Shutterstock.com; s. 121 (sussex) Rob kemp/ Shutterstock.com; s. 122 (new hampshire kura) Brasiliao/ Shutterstock.com, (new hampshire kogut) Manfred Ruckszio/ Shutterstock.com, (rhode island red) Ariene Studio/ Shutterstock.com; s. 123 (dominant white cornish) nviwat/shutterstock.com, (white rock) Wonderwall/Shutterstock.com; s. 124 (indor) Tony Campbell/Shutterstock.com; s. 125 (pekin) No:veau/Shutterstock.com, (gęsie) ninikas/shutterstock.com; s. 126 (kaczka piżmowa) Kirsanov Valeriy Vladimirovich/Shutterstock.com; s. 131 (jajo) BlueRingMedia/Shutterstock.com; s. 132 (jaja) Ververidis Vasilis/Shutterstock.com; s. 138 (jajo opisane) Suradech Prapairat/Shutterstock.com; s. 149 (komory lęgowe) branislavpudar/shutterstock.com, (komora lęgowa) Evgeniy Gorbunov/Shutterstock.com; s. 150 (klucie się) Venera Salman/ Shutterstock.com, (pisklak) Olga Samostrova/Shutterstock.com, (inkubator) Leonid Eremeychuk/ Shutterstock.com; s. 151 (kaczęta) Kenishirotie/Shutterstock.com, (kurczaki) franz12/shutterstock.com; s. 153 (chów ściółkowy) Martin Nemec/Shutterstock.com, (chów podłogowy) IRIT/Shutterstock.com; s. 156 (klatka ) Happy Owl/Shutterstock.com; s. 157 (klatka z kurami) Kartinkin77/Shutterstock.com; s. 159 (gęsi luzem) Aksenova Natalya/Shutterstock.com, (gęsi wychodzące) Clive Chilvers/Shutterstock.com; s. 161 (karmnik ) terekhov igor/shutterstock.com, (system łańcuchowo pełzakowy) hurricanehank/shutterstock.com, (karmidła okrągłe) Soraluk Chonvanich/Shutterstock.com; s. 162 (karmidło) Kharkhan Oleg/Shutterstock.com, (karmidło) cynoclub/shutterstock.com; s. 163 (poidło dla indyków) KreativKolors/Shutterstock.com; s. 164 (poidła rynnowe) Iakov Filimonov/Shutterstock.com, (poidło dla kurcząt) Brenda Carson/Shutterstock.com, (poidło smoczkowe) Vipavlenkoff/ Shutterstock.com; s. 165 (szafa gniazdowa) Tony Campbell/Shutterstock.com; s. 166 (grzędy przydomowe) egilshay/shutterstock.com; s. 168 (szafa gniazdowa) branislavpudar/shutterstock.com, (grzędy z białymi kurami) branislavpudar/shutterstock.com, (grzędy) janonkas/shutterstock.com; s. 179 (mulard) Atlasroutier/Wikipedia/CC BY-SA 3.0, (żółtonóżka kuropatwiana) Radosław Drożdżewski (Zwiadowca21)/wikipedia, (indor) Randy Rimland/Shutterstock.com; s. 184 (złotnicka pstra) Andre Nery/Shutterstock.com; s. 185 (mangalica) Manfred Ruckszio/Shutterstock.com; s. 187 (jersey ) Dennis Albert Richardson/Shutterstock.com; s. 191 (salers) Radu Razvan/Shutterstock.com; s. 193 (wrzosówka) Andreas Rose/BEW.com; s. 194 (koza karpacka) Bastian/BEW.com; s. 198 (pasieka) Darios/Shutterstock.com, (pasieka) Agata Dorobek/Shutterstock.com Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne oświadczają, że podjęły starania mające na celu dotarcie do właścicieli i dysponentów praw autorskich wszystkich zamieszczonych utworów. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, przytaczając w celach dydaktycznych utwory lub fragmenty, postępują zgodnie z art. 29 ustawy o prawie autorskim. Jednocześnie Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne oświadczają, że są jedynym podmiotem właściwym do kontaktu autorów tych utworów lub innych podmiotów uprawnionych w wypadkach, w których twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia.

35 Klub Nauczyciela uczę.pl cenną pomocą dydaktyczną! Co można znaleźć w Klubie Nauczyciela? podstawy programowe programy nauczania materiały metodyczne: rozkłady materiału, plany nauczania, plany wynikowe, scenariusze przykładowych lekcji materiały dydaktyczne i ćwiczeniowe klucze odpowiedzi do zeszytów ćwiczeń