Anna Czeczuk 1(A,B,D,E,F), Barbara Raczyñska 2(A,D,E,F,G), Barbara D³ugo³êcka 2(B,C,E) ARTYKU ORYGINALNY / ORIGINAL ARTICLE

Transkrypt

1 ARTYKU ORYGINALNY / ORIGINAL ARTICLE Zaanga owanie Autorów A Przygotowanie projektu badawczego B Zbieranie danych C Analiza statystyczna D Interpretacja danych E Przygotowanie manuskryptu F Opracowanie piœmiennictwa G Pozyskanie funduszy Author s Contribution A Study Design B Data Collection C Statistical Analysis D Data Interpretation E Manuscript Preparation F Literature Search G Funds Collection Medycyna Sportowa MEDSPORTPRESS, 2006; 3(6); Vol. 22, Anna Czeczuk 1(A,B,D,E,F), Barbara Raczyñska 2(A,D,E,F,G), Barbara D³ugo³êcka 2(B,C,E) 1 Zak³ad Medycyny Sportu, Akademia Wychowania Fizycznego J. Pi³sudskiego, Warszawa, Zamiejscowy Wydzia³ Wychowania Fizycznego, Bia³a Podlaska 2 Zak³ad Fizjologii, Akademia Wychowania Fizycznego J. Pi³sudskiego, Warszawa, Zamiejscowy Wydzia³ Wychowania Fizycznego, Bia³a Podlaska MINERALIZACJA I GÊSTOŒÆ KOŒCI U BY YCH ZAWODNICZEK BÊD CYCH W OKRESIE POMENOPAUZALNYM BONE MINERALISATION AND DENSITY IN THE POST-MENOPAUSAL EX-ATHLETES S³owa kluczowe: by³e sportsmenki, mineralizacja i gêstoœæ koœci, aktywnoœæ fizyczna, spo ycie wapnia Key words: ex-athletes, bone mineralisation and density, physical activity, calcium uptake Summary Background. The aim of the study was to assess the bone mineralisation and density of female post-menopausal ex-athletes and untrained controls. Material and methods. Post-menopausal female ex-athletes (17 swimmers, 8 kayakers and 7 fencers) and 19 untrained control subjects, aged years participated in the study. Bone mineralisation (BMC) and density (BMD) were determined in the lumbar spine (L2-L4) by the DEXA method. Bone stiffness was determined in the calcaneal bone by ultrasound technique. Data concerning sport career and past ovarian function were collected from questionnaires. The present mode of nutrition was assessed from three 24-h dietary recalls and software based on nutrition tables. Results. Ex-fencers reported to have earliest and longest sport career compared with other groups studied, ex-kayakers used to have the highest training volumes, and ex-fencers and ex-swimmers were presently spending more time on leisure physical activities compared with ex-kayakers and untrained subjects. No woman reported amenorrhoea lasting longer than 3 months. At present, only ex-fencers reported a sufficient calcium uptake. No significant between-group differences were found for bone indices studied, but mean values of those indices tended to be higher in ex-athletes than in untrained women. Bone mineral density was below the normal limit in ex-athletes and control subjects alike (21-22% of cases). Conclusions. A long-lasting sport career and the accompanying high training loads, other osteoporosis risk factors (hormonal disorders) being absent, did not affect the present bone mineralisation and density of female ex-athletes. Word count: 3618 Tables: 7 Figures: 0 References: 31 Adres do korespondencji / Address for correspondence Anna Czeczuk Zak³ad Medycyny Sportu, Zamiejscowy Wydzia³ Wychowania Fizycznego Bia³a Podlaska, ul. Akademicka 2, tel./fax: (0-83) , barbara.raczynska@awf-bp.edu.pl Otrzymano / Received r. Zaakceptowano / Accepted r. 156

2 Wstêp Osteoporoza jest obecnie jednym z wa niejszych problemów zdrowotnych na ca³ym œwiecie. Zgodnie z definicj¹ WHO osteoporoza jest chorob¹ uk³adow¹ szkieletu, charakteryzuj¹c¹ siê nisk¹ mas¹ kostn¹, upoœledzon¹ mikroarchitektur¹ tkanki kostnej i, w konsekwencji, zwiêkszon¹ jej podatnoœci¹ na z³amania [1]. Najwiêkszy problem spo³eczny stanowi osteoporoza inwolucyjna typu I (pomenopauzalna). Szacuje siê, e w Polsce dotkniêtych jest ni¹ 20-30% kobiet po 50 roku ycia [2,3]. Rozwój osteoporozy inwolucyjnej, poza samym procesem starzenia siê organizmu, uwarunkowany jest w 60-80% czynnikiem genetycznym (determinuje wielkoœæ masy kostnej), w 20-40% stylem ycia (niew³aœciwe od ywianie i brak aktywnoœci fizycznej) i czynnikami hormonalnymi [4]. Zapobieganie chorobie ma decyduj¹ce znaczenie w jej zwalczaniu. Prewencja osteoporozy opiera siê na dzia³aniach zapobiegawczych na d³ugo przed jej wyst¹pieniem, dlatego poszukuje siê grup zwiêkszonego ryzyka osteoporozy. W wiêkszoœci opracowañ klinicznych i naukowych podkreœla siê, e istnieje wiele czynników zaburzaj¹cych prawid³owy metabolizm tkanki kostnej, natomiast rzadko mówi siê o tym, e mo e nale eæ do nich nadmierna aktywnoœæ fizyczna [5,6]. Jednak e sugeruje siê, e sportowcy, poprzez sam fakt wzmo onej aktywnoœci fizycznej, nie s¹ chronieni przed wyst¹pieniem zaburzeñ w metabolizmie tkanki kostnej i szczególnie dotyczy to sportsmenek [7,8]. W karierze zawodniczej kobiet, jak i po jej zakoñczeniu wystêpuje bowiem wiele czynników, które mog¹ zniweczyæ sugerowane korzystne dzia³anie wysi³ku fizycznego na uk³ad kostny, przede wszystkim w okresie osi¹gania szczytowej masy kostnej [9]. Uzyskanie wysokiej szczytowej masy kostnej w okresie m³odoœci gwarantuje wysoki próg startu dla fizjologicznego zmniejszania siê iloœci tkanki kostnej w póÿniejszym okresie ycia [10]. Celem pracy by³a ocena mineralizacji i gêstoœci koœci by³ych zawodniczek, uprawiaj¹cych w przesz³oœci ró ne dyscypliny sportu, a obecnie bêd¹cych w wieku fizjologicznej utraty masy kostnej (po menopauzie) oraz kobiet w analogicznym wieku, nieuprawiaj¹cych sportu w przesz³oœci. Podjêto równie próbê odpowiedzi na pytanie: czy bardzo du a aktywnoœæ fizyczna, wraz z innymi czynnikami ryzyka osteoporozy zaistnia³ymi w przesz³oœci i obecnie, mog³a wp³yn¹æ na poziom aktualnej masy kostnej? Materia³ i metody Badaniami objêto 32 by³e sportsmenki w wieku lat, które ukoñczy³y karierê zawodnicz¹ oko³o 20 lat temu (17 p³ywaczek, 8 kajakarek, 7 szermierek). Zawodniczki reprezentowa³y w przesz³oœci wysoki poziom sportowy. Grupê kontroln¹ stanowi³y kobiety w tym samym wieku, lecz takie, które nie uprawia³y sportu w przesz³oœci (n=19). Kryterium doboru do grupy kontrolnej by³ wiek menopauzy, podobny do wieku menopauzy by³ych zawodniczek. Warunkiem przyst¹pienia do badañ by³ ogólnie dobry stan zdrowia. Udzia³ w badaniach by³ dobrowolny, na co uzyskano zgodê ka dej z badanych kobiet. Projekt badañ zosta³ pozytywnie zatwierdzony przez Komisjê Etyki AWF w Warszawie. Wysokoœæ i masê cia³a oznaczono metodami konwencjonalnymi, z dok³adnoœci¹ do 0,1 cm i 0,1 kg. Zawartoœæ tkanki t³uszczowej w ciele oznaczono metod¹ Durnina i Womersley'a [11]. Mierzono gruboœæ czterech fa³dów skórno-t³uszczowych: na miêœniu dwug³owym i trójg³owym ramienia, pod ³opatk¹ oraz nad kolcem biodrowym. Dane dotycz¹ce kariery sportowej w przesz³oœci, obecnej aktywnoœci fizycznej, funkcji gonad w przesz³oœci, a tak e obecnych zachowañ ywieniowych zbierano metod¹ sonda u diagnostycznego. Obecn¹ aktywnoœæ fizyczn¹ (w czasie wolnym od pracy) oceniano wed³ug 5-stopniowej skali, której podstaw¹ by³a liczba godzin w tygodniu przeznaczona na rekreacjê (brak aktywnoœci 0; ma³a aktywnoœæ od 1 do 2 godzin; œrednia od 3 do 4 godzin; du a od 5 do 6 godzin; bardzo du a powy ej 6 godzin). Obecny sposób ywienia oceniano na podstawie trzech 24-godzinnych wywiadów ywieniowych (dwóch dni roboczych i jednego dnia wolnego od pracy), przy u yciu programu komputerowego opartego na krajowych tabelach ywieniowych [12]. Mineralizacjê BMC (g) oraz gêstoœæ mineraln¹ BMD (g/cm 2 ) koœci oznaczono w odcinku lêdÿwiowym krêgos³upa (L2-L4) metod¹ absorpcjometrii podwójnej wi¹zki promieniowania rentgenowskiego (DEXA), aparatem Lunar DPX-L (USA). Pomiary wytrzyma³oœci koœci (wspó³czynnik Stiffness) wykonano w koœci piêtowej metod¹ ultrasonograficzn¹, aparatem Lunar Achilles (USA). W przypadku obni onej gêstoœci masy kostnej, wyniki interpretowano zgodnie z kryteriami WHO, gdzie gêstoœæ koœci odnoszona jest do normy (populacyjnej) dla szczytowej masy kostnej m³odych doros³ych kobiet w wieku lat, wyra onej w odchyleniach standardowych (T-score). Analizê statystyczn¹ wyników wykonano w oparciu o jednoczynnikow¹ analizê wariancji (ANOVA) na poziomie p<=0,05. Wyniki Charakterystykê antropometryczn¹ badanych kobiet przedstawia Tabela 1. Zarówno miêdzy grupami by³ych sportsmenek, uprawiaj¹cych w przesz³oœci ró ne dyscypliny sportu, jak i pomiêdzy grupami by³ych zawodniczek a kobietami grupy kontrolnej nie stwierdzono istotnych ró nic w badanych parametrach. Analizuj¹c przebieg kariery sportowej by³ych sportsmenek (Tabela 2) wykazano, e szermierki rozpoczê³y uprawianie sportu wyczynowego najwczeœniej, a kajakarki najpóÿniej, tj. odpowiednio w wieku 11,43±3,20 i 13,50±1,32 lat. Najd³u ej trenowa³y szermierki. Ich sta zawodniczy ró ni³ siê istotnie od sta u p³ywaczek. Najwiêcej godzin w tygodniu trenowa³y kajakarki. Na podstawie danych dotycz¹cych aktualnej aktywnoœci fizycznej w czasie wolnym od pracy (Tabela 3) wynika, e œrednio najwiêcej godzin w tygodniu na rekreacjê fizyczn¹ przeznacza³y szermierki i p³ywaczki, odpowiednio 6,0±3,4 i 5,4±2,8. Grupy te ró - ni³y siê istotnie od grupy kajakarek i kobiet, które nie uprawia³y sportu w przesz³oœci. Oko³o 43% szermierek i41% p³ywaczek okreœli³o swoj¹ aktywnoœæ fizyczn¹ jako bardzo du ¹ (powy ej 6 godzin), a odpowiednio 14,3% i 17,6% jako du ¹. Natomiast a 25% by- ³ych kajakarek i 26% kobiet z grupy kontrolnej dekla- 157

3 Tab. 1. Charakterystyka antropometryczna by³ych zawodniczek i kobiet, które nie uprawia³y sportu w przesz³oœci (grupa kontrolna) Tab. 1. Anthropometric data of female ex-athletes and untrained controls Tab. 2. Dane dotycz¹ce kariery sportowej by³ych zawodniczek Tab. 2. Sport career of female ex-athletes studied Tab. 3. Aktualna aktywnoœæ fizyczna w czasie wolnym od pracy (godz./tyg.) Tab. 3. Present physical activities in leisure time (h/week) 158

4 rowa³o brak aktywnoœci fizycznej. Najczêstszymi formami aktywnoœci fizycznej w czasie wolnym od pracy by³y: p³ywanie, jazda na rowerze i spacery. Dane dotycz¹ce funkcji gonad w przesz³oœci przedstawiono w Tabeli 4. Œredni wiek menarche u by³ych zawodniczek nie ró ni³ siê istotnie w porównaniu do grupy kontrolnej. Zarówno u by³ych sportsmenek, jak i u kobiet z grupy kontrolnej nie wyst¹pi³y w przesz³oœci d³ugotrwa³e okresy (powy ej 3 miesiêcy) zaburzeñ hormonalnych, okreœlane jako wtórny brak miesi¹czki (amenorrhea). Nieregularne cykle (skrócone b¹dÿ wyd³u one) poda³o ³¹cznie 10 kobiet. Œredni wiek wyst¹pienia menopauzy u by³ych sportsmenek i kobiet z grupy kontrolnej by³ zbli ony. Bior¹c pod uwagê liczbê lat po menopauzie stwierdzono, e najd³u szy okres od menopauzy do chwili obecnej up³yn¹³ u p³ywaczek, a najkrótszy u kajakarek. Œrodki antykoncepcyjne w przesz³oœci stosowa³y 4 p³ywaczki (cztery kobiety przez okres od 2 do 5 lat). Hormonaln¹ terapiê zastêpcz¹ stosuj¹ obecnie 3 by³e p³ywaczki i 2 kobiety z grupy kontrolnej. Analizê dziennego poboru energii i spo ycia bia³ka, wapnia, fosforu i magnezu, wykonan¹ w oparciu o wywiady ywieniowe, przedstawiono w Tabeli 5. Aktualny œredni pobór energii w grupie by³ych p³ywaczek, szermierek i kobiet z grupy kontrolnej by³ podobny i wynosi³ odpowiednio 85,2%, 86,4%, 84,7% dziennego œredniego zapotrzebowania dla grupy. Œrednie spo ycie bia³ka we wszystkich badanych grupach przekracza³o normê bezpiecznego spo ycia. Niedostateczne spo ycie wapnia zanotowano w grupie by- ³ych kajakarek, p³ywaczek oraz kobiet z grupy kontrolnej, które wynosi³o odpowiednio: 77,0%, 85,4%, 80,7% normy bezpiecznego spo ycia. Natomiast ca³odzienne racje pokarmowe by³ych szermierek pokrywa³y zapotrzebowanie na ten pierwiastek w 104,5%. We Tab. 4. Funkcja gonad w przesz³oœci oraz stosowanie œrodków antykoncepcyjnych w przesz³oœci i hormonalnej terapii zastêpczej (HTZ) obecnie Tab. 4. Ovarian function and use of contraceptives in the past, and present use of hormonal substitutive therapy (HST) Tab. 5. Aktualne œrednie dzienne spo ycie energii, bia³ka, wapnia, fosforu i magnezu przez badane kobiety (±SD) Tab. 5. Mean values (SD) of present daily uptakes of energy, protein and minerals by female ex-athletes 159

5 Tab. 6. Parametry kostne (BMC, BMD, wspó³czynnik Stiffness) by³ych zawodniczek i kobiet z grupy kontrolnej (SD) Tab. 6. Mean values (SD) of present bone indices recorded in female ex-athletes and untrained controls Tab. 7. Mineralizacja (BMC), gêstoœæ (BMD) koœci i wspó³czynnik Stiffness w zale noœci od rodzaju cykli miesi¹czkowych badanych kobiet Tab. 7. Mean values (SD) of present bone indices recorded in female ex-athletes and untrained controls in relation to the types of menstrual cycles wszystkich grupach poda fosforu (Tabela 5) by³a znacznie wy sza od norm bezpiecznego spo ycia. Œrednio stosunek wapnia do fosforu wynosi³ 1:1,7. Niedostateczne spo ycie magnezu zanotowano u by- ³ych p³ywaczek, kajakarek i kobiet z grupy kontrolnej. Natomiast w grupie by³ych szermierek poda tego pierwiastka w ca³odziennych racjach pokarmowych by³a wy sza od normy o 15,2%. adna z badanych kobiet, zarówno w grupie by- ³ych sportsmenek, jak i kontrolnej, nie poda³a informacji o stosowaniu w przesz³oœci b¹dÿ obecnie diet redukcyjnych, prowadz¹cych do gwa³townych spadków masy cia³a. Aktualny stan tkanki kostnej badanych kobiet przedstawiono w Tabeli 6. Najwy sze œrednie wartoœci BMC zanotowano u by³ych kajakarek (54,54±10,54 g), a najni sze u kobiet z grupy kontrolnej (46,76±7,10 g). Jednak e nie wykazano istotnych ró nic statystycznych zarówno miêdzy grupami by³ych zawodniczek, jak i pomiêdzy zawodniczkami poszczególnych grup a grup¹ kontroln¹. Œrednie wartoœci BMD by³y najni sze w grupie kontrolnej (1,108±0,147 g/cm 2 ). Natomiast w grupach by³ych zawodniczek wyniki by³y zbli one, a ich œrednie wartoœci by³y zgodne z wartoœciami referencyjnymi dla wieku. Dla wspó³czynnika wytrzyma³oœci koœci (Stiffness) nie stwierdzono istotnych ró nic statystycznych miêdzy poszczególnymi grupami, jednak- e tendencje do wy szych wartoœci zanotowano w grupach by³ych zawodniczek. Bior¹c pod uwagê rodzaj cykli miesi¹czkowych w przesz³oœci (Tabela 7), nie stwierdzono istotnych ró nic w œrednich wartoœciach parametrów kostnych kobiet miesi¹czkuj¹cych regularnie i nieregularnie, zarówno w grupie by³ych zawodniczek, jak i kobiet, które nie trenowa³y w przesz³oœci. Jakkolwiek œrednie wartoœci gêstoœci koœci mieœci³y siê w granicach norm referencyjnych dla wieku, to indywidualna analiza wyników BMD odcinka lêdÿwiowego krêgos³upa wszystkich badanych kobiet wskaza³a na obni on¹ w stosunku do normy gêstoœæ mineraln¹ koœci u 7 by³ych zawodniczek (22% piêæ p³ywaczek, dwie szermierki) i 4 kobiet z grupy kontrolnej (21%). Jedynie w grupie kajakarek wszystkie wartoœci mieœci³y siê w granicach normy referencyjnej. Zgodnie z kryteriami WHO wartoœci poni ej 2,5 T- -score, sugeruj¹ce osteoporozê, stwierdzono u jednej p³ywaczki i dwóch kobiet z grupy kontrolnej. Natomiast wartoœci ustalone dla osteopenii (T-score w granicach 1 do 2,5) stwierdzono u czterech p³ywaczek, dwóch szermierek i dwóch kobiet z grupy kontrolnej. Dyskusja W literaturze przedmiotu istnieje wiele rozbie noœci dotycz¹cych wp³ywu uprawiania sportu wyczynowego na stan koœci. W publikacjach z ostatnich lat stwierdza siê, e u kobiet uprawiaj¹cych sport utrata masy kostnej na ogó³ wspó³istnieje z zaburzeniami miesi¹czkowania, a tak e z zaburzeniami w od ywianiu. St¹d do medycyny sportowej wprowadzono pojêcie zespo³u triady [6,13]. W badaniach Lloyda i wsp. [14] zaobserwowano przypadki z³amañ u 24% zawodniczek z zaburzeniami cykli miesi¹czkowych i tylko u 9% prawid³owo miesi¹czkuj¹cych sportsmenek. W przedstawionych badaniach w³asnych 6 by³ych sportsmenek (18,8%) poda³o informacjê o wystêpowaniu w przesz³oœci nieregularnych cykli miesi¹czkowych, jednak e œrednie wartoœci ich parametrów kostnych nie ró ni³y siê istotnie w stosunku do miesi¹czkuj¹cych regularnie (Tabela 7). U adnej z by³ych zawodniczek nie zanotowano d³u szych okresów braku miesi¹czki (ponad 3 miesi¹ce), co mog³o pozytywnie wp³yn¹æ na wielkoœæ szczytowej masy kostnej osi¹ganej w okresie kariery zawodniczej. Potwierdzeniem tej sugestii 160

6 s¹ wyniki oznaczeñ densytometrycznych, gdzie œrednie wartoœci BMC i BMD w odcinku lêdÿwiowym krêgos³upa (L2-L4) oraz wspó³czynnika Stiffness (koœæ piêtowa), uzyskane dla poszczególnych grup by³ych zawodniczek, mieœci³y siê w granicach norm referencyjnych dla wieku i wykazywa³y tendencje do wy szych wartoœci w porównaniu do grupy kontrolnej (Tabela 6). Badania Kannusa i wsp. [15] wykaza³y, e na masê kostn¹ ma wp³yw wiek rozpoczêcia kariery zawodniczej. Autorzy ci, badaj¹c zawodniczki reprezentacji narodowej w tenisie i squash'u, wykazali, e te z nich, które rozpoczê³y profesjonalne uprawianie sportu przed pierwsz¹ miesi¹czk¹, mia³y wiêksz¹ masê kostn¹ ni te, które karierê zawodnicz¹ rozpoczê³y po menarche. Podobne tendencje stwierdzono w badaniach w³asnych najwy sze œrednie wartoœci BMD w odcinku lêdÿwiowym krêgos³upa (nieistotne statystycznie) zanotowano u by³ych szermierek, które rozpoczê³y wyczynowe uprawianie sportu najwczeœniej, tj. przed menarche (Tabele 2,4,6). Jednak e w literaturze zwraca siê równie uwagê na fakt, e ekstremalny wysi³ek fizyczny przed okresem dojrzewania mo e byæ przyczyn¹ niezadowalaj¹cego poziomu szczytowej masy kostnej. Wi¹ e siê to miêdzy innymi z opóÿnionym dojrzewaniem i póÿnym wiekiem menarche na skutek niskiego poziomu estrogenów [16]. W niniejszej pracy wiek menarche badanych by³ych sportsmenek (Tabela 4) by³ zgodny z wiekiem ustalonym dla populacji polskiej [17], co mo e œwiadczyæ o prawid³owej funkcji osi podwzgórzowo-przysadkowo-gonadowej badanych w tym okresie. W chwili obecnej coraz powszechniejsze jest przekonanie, e korzyœci wynikaj¹ce z du ej aktywnoœci fizycznej w okresie dzieciñstwa i m³odoœci zostaj¹ zachowane w yciu doros³ym. Wykazano, e byli sportowcy charakteryzuj¹ siê w póÿniejszym wieku wiêksz¹ sprawnoœci¹ i wydolnoœci¹ fizyczn¹, ani eli ich rówieœnicy prowadz¹cy w przesz³oœci nieaktywny tryb ycia [18]. Podobne obserwacje poczyniono równie w odniesieniu do gêstoœci tkanki kostnej [19,20,21,22]. Badania Bassa i wsp. [23] wykaza³y, e u by³ych gimnastyczek, mimo zmniejszenia aktywnoœci fizycznej po zakoñczeniu kariery sportowej, gêstoœæ koœci by³a od 1 do 1,5 odchylenia standardowego wy sza ni w grupie kobiet, które nigdy nie trenowa³y. Tak e badania w³asne mog¹ sugerowaæ pozytywny wp³yw aktywnoœci fizycznej w okresie dzieciñstwa i m³odoœci na metabolizm tkanki kostnej, i to niezale nie od rodzaju uprawianej dyscypliny sportu tendencje do wy szych wartoœci oznaczonych parametrów kostnych w poszczególnych grupach by³ych zawodniczek w stosunku do grupy kontrolnej (Tabela 6). Najwy - sze, aczkolwiek nieistotne statystycznie, œrednie wartoœci BMD zanotowano u by³ych szermierek (Tabela 6). Mo na s¹dziæ, e z jednej strony by³o to spowodowane obecnym prawid³owym trybem ycia (du a aktywnoœæ fizyczna oraz odpowiednia poda wapnia), z drugiej strony rodzajem uprawianej w przesz³oœci dyscypliny sportu. Charakter obci¹ eñ treningowych szermierek klasyfikuje siê do rodzaju weight bearing activity. Pozytywny wp³yw treningu na tkankê kostn¹ w dyscyplinach, w których wystêpuje pokonanie ciê aru cia³a (weight bearing), zosta³ ju dobrze udokumentowany [24,25,26]. Tak e obci¹ enie treningowe, w których cia³o jest podtrzymywane przez siedzenie (weigh supporting activity), jak to ma miejsce w kajakarstwie, mo e mieæ pozytywny wp³yw na osteogenezê w obrêbie krêgos³upa. To korzystne dzia³anie jest spowodowane du ym udzia³em uk³adu miêœniowego w pokonywaniu oporu wody. W prezentowanej pracy, w grupie by³ych kajakarek zaobserwowano tendencje do wystêpowania wy szych œrednich wartoœci BMD w odcinku lêdÿwiowym krêgos³upa (w porównaniu do p³ywaczek), pomimo e ich obecny tryb ycia budzi wiele zastrze eñ (nieprawid³owa poda wapnia i nieaktywny lub bardzo ma³o aktywny tryb ycia). Wiêkszoœæ autorów wskazuje na minimalny pozytywny wp³yw p³ywania na tkankê kostn¹. Fehling i wsp. [26] oraz Heinrich i wsp. [27] potwierdzili w swoich badaniach, e p³ywanie (jako æwiczenia fizyczne w odci¹ eniu) nie stymuluje wzrostu masy kostnej tak jak inne dyscypliny sportu, np. gimnastyka czy siatkówka. Pomimo cytowanych zastrze eñ, autorzy s¹ zgodni, e p³ywanie jest korzystniejsze dla tkanki kostnej ni brak aktywnoœci. W prezentowanej pracy nie zaobserwowano wystêpowania ni szych wartoœci parametrów kostnych u p³ywaczek w porównaniu do grupy kontrolnej (Tabela 6). Na stan tkanki kostnej by³ych p³ywaczek byæ mo e pozytywny wp³yw mia³a te obecna aktywnoœæ fizyczna. A 41% z nich okreœli³o j¹ na poziomie bardzo du ym (powy ej 6 godzin tygodniowo). Danych potwierdzaj¹cych hipotezê zale noœci stanu koœæca kobiet w okresie postmenopauzalnym od aktywnoœci fizycznej dostarczaj¹ liczne badania [28,29,30]. Aktywny styl ycia mo e wp³ywaæ na wolniejsze tempo inwolucyjnej utraty masy kostnej na skutek zwiêkszenia si³y miêœniowej odgrywaj¹cej znacz¹c¹ rolê w osteogenezie, a tak e dziêki lepszej koordynacji ruchów powoduje mniejsz¹ sk³onnoœæ do upadków i z³amañ [31]. Wobec stale wzrastaj¹cych obci¹ eñ treningowych oraz rozpoczynania przez kobiety kariery zawodniczej w coraz wczeœniejszym wieku, na wiele lat przed osi¹gniêciem szczytowej masy kostnej zaburzenia mineralizacji tkanki kostnej mog¹ staæ siê zagro eniem. Dlatego te wydaje siê, e ocena jakoœci tkanki kostnej sportsmenek po zakoñczeniu kariery sportowej jest zasadna, poniewa pozwala okreœliæ mo liwoœæ zachowania jej potencja³u na dalsze lata. Dotyczy to przede wszystkim kobiet po menopauzie, co jest zgodne z wytycznymi WHO. Wnioski Na podstawie przeprowadzonych badañ mo - na przedstawiæ nastêpuj¹ce wnioski: 1. D³ugoletnia kariera sportowa, zwi¹zana z du ymi obci¹ eniami treningowymi, pod nieobecnoœæ wystêpowania innych czynników ryzyka osteoporozy w przesz³oœci (brak zaburzeñ hormonalnych), nie wp³ynê³a ujemnie na aktualn¹ mineralizacjê i gêstoœæ koœci by³ych zawodniczek. 2. Nie wydaje siê, aby sportsmenki, u których w okresie kariery sportowej nie stwierdza siê zaburzeñ miesi¹czkowania oraz zaburzeñ od ywiania, stanowi³y grupê zwiêkszonego ryzyka osteoporozy, niezale nie od uprawianej dyscypliny sportu. 3. Przypuszcza siê, e niskie spo ycie wapnia i ma- ³o aktywny tryb ycia po zakoñczeniu kariery sportowej mog¹ mieæ negatywny wp³yw na stan tkanki kostnej, dlatego uzasadniona jest potrzeba edukacji w tym zakresie. 4. Stwierdzenie obni onej gêstoœci koœci (w odcinku lêdÿwiowym krêgos³upa) u 22% by³ych zawodni- 161

7 czek i 21% kobiet z grupy kontrolnej wskazuje na potrzebê obligatoryjnych badañ densytometrycznych po menopauzie, zgodnie z sugestiami Rady Naukowej Polskiej Fundacji Osteoporozy. Piœmiennictwo 1. World Health Organization. Assessment of fracture risk and its application to screening for postmenopauzal osteoporosis. Technical Raport Series, Genewa 1994; Hoszowski K. Epidemiologia osteoporozy. Przeg Lek 1994; 51 (9): Czerwiñski E, Kukie³ka R, Strzêpek J. Patogeneza i diagnostyka osteoporozy. Med Sportiva 1999; 3 (suppl. 2): Anderson JB. The important role of physical activity in skeletal development: how exercise may counter low calcium intake. Am J Nutr 2000; 71: Drinkwater BL, Bruemer B, Chesnut III CH. Menstrual history as a determinant of current density in young athletes. JAMA 1990; 263 (40): Putukian M. The female triad. Sports Medicine 1994; 78 (2): Mêdraœ M. O ryzyku rozwoju osteoporozy u sportowców wyczynowych. Med Sportowa 1997; 71: Sundgot-Borgen J. Triada zaburzeñ u zawodniczek nieprawid³owe ³aknienie, brak miesi¹czki i osteoporoza. Med Sportiva 1999; 3 (suppl. 2): Mêdraœ M, Gembiak-Che³moñska A. Gêstoœæ koœci u osób uprawiaj¹cych sport wyczynowy. Med Sportowa 1996; 59: Dêbiñski A, Sawicki A. Mleko i przetwory mleczne chroni¹ przed osteoporoz¹. ywnoœæ, ywienie a Zdrowie 1997; 1: Durnin JVGA, Womersley J. Body fat assessed from total body density and its estimation from skinfold thickness: measurements on 481 men and women aged from 16 to 72 years. Br J Nutr 1974; 32: Kunachowicz H, Nadolna J, Przygoda B, Iwanow K. Tabele wartoœci od ywczej produktów spo ywczych. Prace I, Warszawa 1998; Yeager KK, Agostini R, Nattir A, Drinkwater B. The female athlete triad: disordered eating amenorrhea, osteoporosis. Med Sci Sports Exer 1993; 25: Lloyd T, Triantafyllon SJ, Baker ER. Women athletes with menstrual irregularity have increased musculoskeletal injuries. Med Sci Sports Exerc 1986; 18 (4): Kannus P, Haapasalo H, Sankelo M, Sievänen H, Pasanen M, Heinonen A, Oja P, Vuori J. Effect of starting age of physical activity on bone mass in the dominant arm of tenis and squash players. Ann Int Med 1995; 123: Malina RM. Physical growth and biological maturation of young athletes. Exer Sports Science Rev 1994; 22: Charzewski J, Lewandowska J, aska-mierzejewska T, Piechaczek H, Charzewska J, Skibiñska A. Antropologia. AWF, Warszawa Fornal-Urban A, Bienia-Wojtyczek B. Ogólna charakterystyka stanu zdrowia olimpijek po zakoñczeniu kariery sportowej. Med Sportowa 1999; 99: Bassey EJ, Ramsdale SJ. Increase in femoral bone density in young women following high-impact exercise. Osteoporosis Int 1994; 4: Kirchner EM, Lewis RD, O'Conner PJ. Effect of pastgymnastics participation on adult bone mass. J Appl Physiol 1996; 80: Bolanowski M, Pluskiewicz W, Jêdrzejuk D, Zimmer K. Wyniki ultradÿwiêkowe badania paliczków r¹k m³odych kobiet uprawiaj¹cych pi³kê rêczn¹. Med Sportowa 1999; 91 (2): Czajkowska A, Glinkowski W, Wit B. Wp³yw specjalistycznego treningu sportowego na ultrasonometryczne wartoœci koœci piêtowych m³odych kobiet o prawid³owym cyklu miesi¹czkowym. Med Sportowa 1999; 100: Bass S, Pearce G, Bradney M, Henwrick E, Delmas P, Hearding A, Seeman E. Exercise before puberty may confer residual benefits in bone density in adulthood: Studies in active prepubertal and retired female gymnasts. J Bone Mineral Res 1998; 13 (2): Vuori J. Peak bone mass and physical activity; a short review. Nutr Rev 1996; 54: Bennel KL, Malcolm SA, Kahn KM. Bone mass and bone turnover in power athletes, endurance athletes and controles: a 12 month longitudinal study. Bone 1997; 20 (5): Fehling PC, Alekel L, Clasey J, Rector A, Stillman RJ. A comparison of bone mineral densities among female athletes in impact loading and active loading sports. Bone 1995; 17 (3): Heinrich CH, Going RW, Pamenter CD, Perry T, Boyden TW, Lohman TG. Bone mineral content of cyclically menstruating female resistance and endurance trained athletes. Med Sci Sports Exerc 1990; 22 (5): Krolner B, Toft B, Nielson SP, Tondevold B. Physical exercise as prophylaxis against involutional vertebral bone loss: A controlled trial. Clin Sci 1983; 64: Shangold MM. Æwiczenia fizyczne a menopauza. Med po Dyplomie 1999; 8 (5): Brooke-Wavell K, Jones PR, Hardman AE. Brisk walking reduces calcaneal bone loss in postenopausal women. Clin Sci 1997; 92 (1): Lewis RD, Modlesky ChM. Od ywianie, aktywnoœæ fizyczna a zdrowie u kobiet. Med Sportiva, 2000; 4 (suppl. 1): Praca finansowana w ramach projektu badawczego KBN3PO5D