Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie. Redakcja naukowa: Marian Stefański

Transkrypt

1

2 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Redakcja naukowa: Marian Stefański Lublin 2017

3 Wyższa Szkoła ekonomii i Innowacji w Lublinie Seria wydawnicza: Monografie Wydziału Administracji i Ekonomii WSEI Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Redakcja naukowa: dr Marian Stefański, prof. WSEI Recenzenci: prof. zw. dr hab. Jan Sulmicki prof. zw. dr hab. Janusz Gudowski Redaktorzy prowadzący serii: mgr Sylwia Skrzypek-Ahmed mgr Marek Szczodrak Copyright by Innovatio Press Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji w Lublinie Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej pracy bez zgody wydawcy zabronione. Skład, łamanie i projekt okładki: Marek Szczodrak, Anna Konieczna Printed in Poland Innovatio Press Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji Lublin, ul. Projektowa 4 tel.: , fax: ISBN

4 Spis treści Dorota Jegorow Poglądy studentów ekonomii na wpływ członkostwa Unii Europejskiej na polską gospodarkę The views of students of economics at the impact of European Union membership on the Polish economy Tomasz Wołowiec Ways of reforming and legal dilemmas of the flow logic in property taxes Kierunki reform opodatkowania nieruchomości i dylematy prawne związane z logiką strumieniową podatku Adam Szafarczyk, Michał Paweł Szafarczyk Ocena funkcjonowania oddziałów bankowych na Lubelszczyźnie badania terenowe studentów WSEI w latach Retail banking in Lublin Region based on field research carried out by WSEI students in Sławomir Czarnecki Ograniczenie swobody reklamowania w prawie polskim na przykładzie reklamy zewnętrznej wybrane zagadnienia The limitation of the freedom of advertising in Polish law on the example of outdoor advertising selected issues Tomasz Wołowiec, Sylwia Skrzypek-Ahmed Rozliczanie podatku VAT przez samorządowy zakład budżetowy (wybrane zagadnienia) Rules of VAT paying off by the local government unit (selected issues)...75 Sylwia Skrzypek-Ahmed Rola polityki rodzinnej w procesie przemian demograficznych w krajach Unii Europejskiej Impact of Family Policies on demographic changes in the European Union Member Countries Konrad Żak Innowacyjność produktów leczniczych. Wyzwania dla konkurencyjności rynku farmaceutycznego w polsce Innovation of pharmaceutical products. Challenges for competitiveness of pharmaceutical market in poland

5 4 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Agnieszka Mrozińska Zależność adaptacji struktury osób fizycznych od poziomu złożoności kapitału społecznego w województwach w latach Dependency of adapting the structure of self-employed persons from the level of complexity of social capital in the provinces in Magdalena Mulawa Poprawa bezpieczeństwa przedsiębiorcy przy transakcjach kredytu kupieckiego przegląd źródeł oceny wiarygodności kontrahenta Improving business securityduring trade credit transactions overview of sources for counterparties assessment Piotr Kasprzak Działania fiskalne jako stymulacyjny element finansowania działań badawczo rozwojowych w przedsiębiorstwach w kontekście polityki innowacyjnej Unii Europejskiej Fiscal mechanism as a part of financing research and development initiatives in enterprises in the context of innovation policy of the European Union Nataliia Osadcha, Oleksii Kvilinskyi Analiza doświadczeń zagranicznych dla ograniczenia eksportu surowców z Ukrainy (na przykładzie metalowego złomu) Analysis of foreign experiences for organization of resources export in Ukraine (based on the example of the scrap metal) Martyna Mendak Ocena warunków rozwoju przedsiębiorczości w poszczególnych województwach Polski Assessment of conditions for development of entrepreneurship in respective voivodships in Poland Arkadiusz Sieroń Instytucjonalne bariery dla rozwoju przedsiębiorczości w Polsce Institutional barriers to entrepreneurship in Poland Wioleta Gaweł Umowy śmieciowe wpływ na długookresowy wzrost i zatrudnienie Civil law contracts the long-term impact on growth and employment

6 Spis treści 5 Justyna Kłobukowska Anioły biznesu jako źródło finansowania działalności społecznie odpowiedzialnych przedsiębiorstw Business angels as a source of financing activities socially responsible companies Joanna Bugajewska Klasyczna metoda najmniejszych kwadratów jako instrument analizy bezrobocia w Chełmie The classic method of the smallest squares as a tool for the analysis of unemployment in Chelm

7

8 dr Dorota Jegorow adiunkt Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Wydział Nauk Społecznych Instytut Ekonomii i Zarządzania, Katedra Zastosowań Matematyki Poglądy studentów ekonomii na wpływ członkostwa Unii Europejskiej na polską gospodarkę The views of students of economics at the impact of European Union membership on the Polish economy Wprowadzenie Polska włączając się w sposób bezpośredni w projekt Unia Europejska, który został zbudowany na idei wspólnoty europejskiej, przystąpiła do realizacji przedsięwzięcia mającego z założenia z jednej strony zniwelować zapędy imperialistyczne zakorzenione w nieodległej historii, a jednocześnie stworzyć silny blok rozdrobnionych europejskich państw narodowych wobec potęgi mocarstw światowych. Powszechnie pierwotnie dostrzegana potrzeba spójnego rozwoju umocowała zawiązany sojusz w wymiarze politycznym, militarnym oraz gospodarczym. Jednak nadzieje pokładane w powstałej wspólnocie okazują być się aktualnie polem wysoce polemicznych opinii, a nawet radykalnych rozwiązań. Dokonując analizy potencjału Unii Europejskiej w wymiarze konstruktu gospodarczego nie można pomijać zarówno Brexitu, jak i polityki spójności, której niekwestionowanym beneficjentem od lat jest Polska. Nasilające się spory pomiędzy państwami członkowskimi wspólnoty europejskiej nie oznaczają wprost abnegacji, impasu, czy też konfliktu dotyczącego funkcjonowania Unii Europejskiej jako całości. Są jednak wyraźnym symptomem współczesnej słabości zintegrowanego terytorium w wymiarze organizacyjnym. O ile bowiem powołany blok państw narodowych w wymiarze integracji gospodarczej nie budzi większych zastrzeżeń, to coraz więcej głosów krytycznych dotyczy kwestii zarządzania, w tym nadmiernie rozbudowanych struktur administracyjnych i istotnie zawyżonej biurokracji. Zasada relatywizmu sprawia jednak, że młodzi polscy obywatele to właśnie w Unii Europejskiej lokują swoje nadzieje w poprawie krajowej sytuacji gospodarczej. Wynika to zarówno z negatywnej oceny gospodarki narodowej, jak i wieloletniego

9 8 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie przekazu łączącego bezpośrednio fakt akcesji Polski do Unii Europejskiej przede wszystkim z niezobowiązującym napływem funduszy europejskich. Artykuł podejmuje problematykę oceny uwarunkowań rozwoju społeczno- -gospodarczego Polski z perspektywy osób nieaktywnych zawodowo studentów studiów stacjonarnych pierwszego stopnia na kierunkach ekonomicznych. Założonym poznawczym celem przeprowadzonego badania o charakterze ilościowo-jakościowym było pozyskanie wiedzy w zakresie poglądu badanej grupy studentów na temat wpływu obecności Polski w strukturach Unii Europejskiej na krajową gospodarkę. Otrzymane wyniki skonfrontowane zostały z empirycznym dorobkiem naukowym dotyczącym opiniowanego obszaru poznawczego. Przyjęta hipoteza badawcza zakłada, że osoby nieaktywne zawodowe posiadające wiedzą teoretyczną z zakresu ekonomii dostrzegają potencjał wpisany w pierwotne założenia wspólnoty gospodarczej państw europejskich. Jednocześnie osoby te krytycznie odnoszą się do aktualnej kondycji i perspektyw rozwoju zawiązanego bloku w wymiarze obowiązujących rozwiązań systemowych. Percepcja Unii Europejskiej na gruncie polskim została wyraźnie spłaszczona w kierunku łączenia integracji europejskiej z napływem funduszy pomocowych. Badanie, którego wyniki są przedmiotem niniejszej prezentacji przeprowadzone zostało na początku 2016 roku. Wykorzystując interaktywny formularz ankiety 327 studentów ekonomii i kierunków pokrewnych wyraziło swoje opinie w zakresie relacji gospodarczych pomiędzy Unią Europejską i Polską. W większości byli to studenci lubelskich uczelni. Pierwotny materiał badawczy poddany został analizie statystycznej zawężonej do miar podsumowujących oraz wskaźników struktury i nietężenia. Polska w Unii Europejskiej jako wspólnocie gospodarczej Akcesja Polski do Unii Europejskiej stała się jedną z kluczowych determinant zmian w krajowej gospodarce po transformacji zapoczątkowanej w roku Istotne zmiany objęły zarówno warunki formalno-prawne gospodarowania, jak również finansowe. Działania dostosowawcze w wymiarze regulacji prawnych argumentowane były zarówno troską o pryncypia poszczególnych grup społecznych i zawodowych, jak również arbitralnymi decyzjami podejmowanymi na poziomie instytucji wspólnotowych. Ostatecznie jednak wbrew oczekiwaniom architektów integracji europejskiej i zwolenników realizowanego projektu Unia Europejska nie stała się motorem wzrostu 1. Problem dotyczy całej wspólnoty, która w istocie jest pochodną kondycji poszczególnych gospodarek narodowych. Nie brakuje dowodów na to, że pożądana spójność gospodarcza Europy z założenia mająca 1 L. Csaba, Nowa ekonomia polityczna na rzecz rozwoju, [w:] Zarządzanie i polityka gospodarcza dla rozwoju, G. Kołodko (red.), Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2014, s. 346.

10 Dorota Jegorow Poglądy studentów ekonomii na wpływ członkostwa Unii Europejskiej... 9 przynieść przewagę na rynku globalnym pozostaje nadal w sferze planów. Liczne programy wpisane w pożądaną konwergencję zawodzą m.in. z uwagi na fakt, iż wielu europejskich przywódców dokonując zasadniczo błędnych diagnoz nader często skupia się na rozrzutności 2, marginalizując tym samym działania, w tym reformy realnie prorozwojowe. Tymczasem długotrwałe rozbieżności w rozwoju gospodarczym regionów Unii Europejskiej mogą doprowadzić do rozkładu wspólnoty. Problemem jest istotnie skomplikowany, a u jego podłoża leży nadmiernie zadłużanie się połączone z konsumpcją przy jednoczesnym przeroście biurokracji i ograniczeń strukturalnych 3. Dominacja konkurencyjna w przestrzeni globalnej potrzebuje rzetelnej ewaluacji ex post podejmowanych działań, a w wymiarze operacyjnym dynamiki i efektów. Te jednak nader często ustępują miejsca wizjom pozbawionym konfrontacji z przeszłością oraz teraźniejszością. Od dłuższego czasu kryzys idei oraz brak skutecznych rozwiązań problemów społecznych i gospodarczych stał się znamienną cechą Unii Europejskiej. Podejmowane próby rozwiązywania problemów strategicznych i ogólnoeuropejskich zatrzymują się najczęściej na etapie programowania lub na poziomie deklaratywnym 4. Ta fasadowość działań nie jest jednak normą. Przyjęty przed laty model ekonomicznej integracji europejskiej zmieniał się w czasie, przy czym bezsprzecznie w pierwszych latach było to pasmo sukcesów wykraczających poza ramy gospodarcze 5. Podstawowy problem tkwi w tym, że architekci Unii Europejskiej i zwolennicy tego projektu być może i nie są zadowoleni z niektórych wyników, ale tak naprawdę brakuje im koncepcji alternatywnej 6. Zawłaszczenie wizji jako wyidealizowanego konstruktu rzeczywistości jest elementarnym błędem w zarządzaniu. O ile w sektorze prywatnym zjawisko takie podlega naturalnej finansowej zagładzie, o tyle w sektorze publicznym trudno odnaleźć mierzalne kryteria efektywności ekonomicznej. Aktualnie niezwykle ważny wymiar rozwoju Unii Europejskiej wpisany jest w przedsięwzięcia realizowane w oparciu o fundusze europejskie zwłaszcza w ramach polityki spójności. Na lata zaplanowano budżet na poziomie prawie 352 mld EUR, gdy wieloletnie ramy finansowe zaprogramowane były na poziomie 347 mld EUR, a lata uwzględniały kwotę J. E. Stiglitz, Cena nierówności, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2015, s N. Roubini, S. Mihm, Ekonomia kryzysu, Wydawnictwo Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011, s S. Mrozowska, Młodzież w strategii Unii Europejskiej Europa 2020, [w:] Polityka młodzieżowa Unii Europejskiej, M. Boryń, B. Duraj, S. Mrozowska (red.), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2014, s P. Bożyk P., J. Misala, Integracja ekonomiczna, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, s J. Zielonka, Koniec Unii Europejskiej?, Wydawnictwo Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2014, s. 132.

11 10 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie mld EUR 7. Wydatki na projekty realizowane w ramach polityki spójności w XX wieku były niższe, a fakt ten należy bezpośrednio łączyć zarówno z mniejszą liczbą państw członkowskich Unii Europejskiej, jak również początkowym stadium wdrażania tego instrumentu rozwojowego. Lata realizacji licznych wysoko budżetowych projektów nie przyniosły jednak wielu zakładanych efektów. Stwierdzona empirycznie niewydolność polityki spójności spowodowała, że początek XXI wieku przyniósł liczne próby jej ratowania, jednak nadal podejmowane działania nie przynoszą pożądanych efektów 8. Spektrum beneficjentów polityki spójności jest obszerne, a poziom korzyści zróżnicowany. Obok głosów sceptycznych dotyczących funkcjonowania współczesnej Unii Europejskiej odnaleźć można równie wiele głosów popierających ten projekt integracyjny. Jednak Brexit i jego uwarunkowania natury gospodarczej są empirycznym dowodem na istniejącą funkcjonalną słabość zawiązanego bloku. Wyniki badania ankietowego Respondenci przeprowadzonego badania okazali być się wyraźnie sceptyczni w opiniowaniu aktualnej sytuacji gospodarczej Unii Europejskiej. Ocena ta była jednak znacznie wyższa w porównaniu do recenzji gospodarki krajowej. Ankietowani w większości negatywnie ocenili sytuację gospodarczą wspólnoty, jak i jej politykę gospodarczą. W obu kategoriach dominowały wskazania na potrzebę wprowadzenia korekty. Niepokoić powinien fakt, iż zaledwie 12% respondentów jednoznacznie pozytywnie oceniło sytuację gospodarczą Unii Europejskiej. 7 Polityka regionalna, [w:] Oficjalny portal Komisji Europejskiej 8 M. W. Kozak, Między starym a nowym paradygmatem: wyzwania dla polskich regionów w latach , Barometr Regionalny nr 4 (13), 2015, s

12 Dorota Jegorow Poglądy studentów ekonomii na wpływ członkostwa Unii Europejskiej Wyk. 1. Struktura odpowiedzi na pytanie: Jak ocenia Pan/i sytuację gospodarczą Unii Europejskiej? wymaga korekty 39% nie mam zdania 30% negatywnie 17% inne 2% pozytywnie 12% Źródło: opracowanie własne. Z kolei zaledwie 7% respondentów jednoznacznie pozytywnie oceniło politykę gospodarczą Unii Europejskiej. Nieznacznie większy w tym przypadku wskaźnik relacji ocen jednoznacznie negatywnych do ocen jednoznacznie pozytywnych prowadzi do ogólnego wniosku, że prawie 60% badanych studentów dostrzega potrzebę zmiany prowadzonej w Unii Europejskiej polityki gospodarczej, jak i samej gospodarki wspólnoty.

13 12 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Wyk. 2 Struktura odpowiedzi na pytanie: Jak ocenia Pan/i politykę gospodarczą Unii Europejskiej? wymaga korekty 48% nie mam zdania 29% negatywnie 10% pozytywnie 7% inne 6% Źródło: opracowanie własne. Studenci opowiadający się za korektą gospodarki i polityki gospodarczej Unii Europejskiej wskazywali na potrzebę wprowadzenia bardzo różnorodnych rozwiązań. Począwszy od zmiany władz wpisanych w instytucje wspólnotowe, poprzez zwiększenie autonomii poszczególnych państw członkowskich (więcej swobód i samodzielność gospodarcza), realną sprawiedliwość w relacjach gospodarczych, ograniczenie nieuzasadnionej hegemonii wybranych państw, po rozwiązanie stworzonego bloku. Wśród rekomendowanych zmian pojawiła się propozycja powrotu do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, czyli zagwarantowanie swobody przepływu kapitału, osób i usług integrację tylko na takim poziomie i zaniechanie ujednolicania tak różnych państw, z których składa się Unia Europejska pod każdym innym względem oraz zrezygnowanie z poszerzania strefy euro. W opiniach studentów nie brakowało wskazań na potrzebę zmniejszenia biurokracji oraz usunięcia irracjonalnych ograniczeń. Respondenci opowiedzieli się również za potrzebą wprowadzenia zmian w budżecie Unii Europejskiej, systemowe obniżenie podatków, odejście od solidarnego dofinansowania nadmiernie zadłużających się państw oraz upadających banków. Nie brakowało również krytycznych głosów wobec prowadzonej polityki migracyjnej, która dla młodych ludzi jawi się nie tylko jako wysoce nieudolna w ogólnym koncepcie, ale również jako realne zagrożenie własnej pozycji rynkowej poprzez napływ taniej siły roboczej. Ostatecznie jednak respondenci pozytywnie ocenili wpływ Unii Europejskiej, jak i stworzonego bloku państw narodowych, na rozwój polskiej przedsiębiorczo-

14 Dorota Jegorow Poglądy studentów ekonomii na wpływ członkostwa Unii Europejskiej ści (56%). Studenci oceniali w tym przypadku ogół relacji międzynarodowych powstałych na bazie zawiązanej wspólnoty. Przy czym odsetek ten zmniejszał się liniowo wraz ze wzrostem poziomu kształcenia się badanych studentów. Wyk. 3. Struktura odpowiedzi na pytanie: Czy wg Pana/i Unia Europejska sprzyja rozwojowi przedsiębiorczości? nie 19% nie mam zdania 25% tak 56% Źródło: opracowanie własne. Zdecydowanie bardziej negatywnie respondenci ocenili instytucje Unii Europejskiej w wymiarze ich wpływu na rozwój polskiej gospodarki (67%). Przewagę negatywnych ocen należy w tym przypadku łączyć z przywołaną wcześniej nadmierną biurokracją i wieloma kontrowersyjnymi ograniczeniami i nierównością w relacjach pomiędzy poszczególnymi gospodarkami będącą przedmiotem aktualnej dyskusji wywołanej przedłużającym się kryzysem gospodarczym i decyzją o Brexicie.

15 14 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Wyk. 4. Struktura odpowiedzi na pytanie: Jak ocenia Pan/i wpływ instytucji Unii Europejskiej na rozwój polskiej gospodarki? nie mam zdania 8% pozytywnie 25% negatywnie 67% Źródło: opracowanie własne. Ankietowani wskazując pozytywne przedsięwzięcia przekładające się na polską gospodarkę realizowane w formule Unii Europejskiej w przeważającej większości opowiedzieli się za udzielonym wsparciem finansowym wpisanym w fundusze europejskie, a w szczególności dotacje oraz dopłaty dla rolników (61%). Niektórzy konkretnie wskazywali na poprawę infrastruktury drogowej, projekty rozwojowe realizowane w strategicznych branżach, czy też szkolenia i przedsięwzięcia podejmowane na rzecz ochrony środowiska. W każdym jednak przypadku chodziło o realizację projektów współfinansowanych ze wspólnotowego budżetu. Wielu badanych (23%) nie potrafiło jednak wskazać żadnych pozytywnych aspektów akcesji Polski do Unii Europejskiej, a niektórzy wyrażali jednoznaczną dezaprobatę dla wzajemnych relacji gospodarczych lub wprost stawiali Polskę w pozycji lennej (7%). Pojedyncze wskazania odnosiły się do korzyści związanych ze swobodami rynku wewnętrznego Unii Europejskiej, ogólnym podwyższeniem standardu życia oraz zbliżeniem rozwoju społeczno-gospodarczego Polski do krajów Europy zachodniej. Ankietowani wskazując negatywne implikacje Unii Europejskiej na polską gospodarkę w przeważającej większości odnosili się do nadmiernego uzależnienia brak autonomii gwarantującej swobodę gospodarczą. Wielu respondentów zwróciło uwagę na obciążający interwencjonizm prawny, koniczność wdrażania absurdalnych rozwiązań, biurokrację, istnienie licznych ograniczeń, problematyczne w zakresie częstotliwości i wysokości kary i kontrole. Wg ankietowanych problemem jest również wzrost krajowych podatków na skutek regulacji unijnych, wzrost cen, perspektywa wprowadzenia wspólnej waluty oraz likwidacja przemy-

16 Dorota Jegorow Poglądy studentów ekonomii na wpływ członkostwa Unii Europejskiej słu. Dla wielu kwestią mającą wymiar negatywny okazały się również otwarte granice, konieczność przyjmowania uchodźców oraz dotacje wpisane w programy pomocowe osłabiające oddolny potencjał przedsiębiorców oraz zaburzający konkurencję rynkową. W ogólnym bilansie opinie wyrażane przez respondentów w obu powyższych pytaniach wskazują na dość wyraźną równowagę w skrajnych ocenach wpływu włączenia Polski do wspólnoty europejskiej na krajową gospodarkę. Jednak w samym podsumowaniu funkcjonowania Unii Europejskiej i perspektyw jej rozwoju przeważają oceny częściowo i całkowicie negatywne (92%). W kontrze do pozytywnych opinii skupionych wokół korzyści z korzystania funduszy europejskich pojawiły się liczne wskazania na odejście od pierwotnych założeń leżących u podłoża konstrukcji wspólnoty europejskiej. Ankietowani wskazywali, że Unia Europejska nie przetrwa w obecnym kształcie opowiadając się jednocześnie za potrzebą przeprowadzenia wielu zmian głównie o charakterze systemowym, w tym odejście od nadmiernego technokratyzmu idealizującego Unię Europejską. Część respondentów (11%) opowiedziała się za jednoznacznym brakiem szans na przetrwanie zawiązanej wspólnoty. Ten wysoki sceptycyzm wobec przyszłości Unii Europejskiej połączony z licznymi wskazaniami w zakresie potrzeby wprowadzenia zmian w regułach funkcjonowania stworzonego bloku należy łączyć z wysokim odsetkiem wskazań na rozważenie możliwości opuszczenia przez Polskę Unii Europejskiej (44%). Oczywiście wariantowe rozpatrywanie scenariuszy rozwoju jest dalekie od podejmowania wiążących decyzji. Nie mniej jednak otrzymane dane należy traktować jako poważny sygnał w toczącej się debacie wykraczającej poza granice państw narodowych a związanej z wyraźnym narastaniem postaw eurosceptycznych w poszczególnych państwach członkowskich. Etykietowanie Unii Europejskiej przez pryzmat dostępu do funduszy europejskich Fakt, iż uwaga respondentów skupiona została na funduszach europejskich ma swoje podłoże w stosowanym od lat przekazie łączącym fakt akcesji Polski do Unii Europejskiej z dostępem do potężnych środków finansowych, często kreowanych na bezzwrotne. Kolejne wynegocjowane środki, przypadające na wieloletnie ramy finansowe nie były łączone z przekazem edukacyjnym na temat istoty procesów integracyjnych, a sprowadzane były zazwyczaj do jednostkowych sukcesów o wyraźnym zabarwieniu politycznym. Powszechna retoryka przekazu oparta na niemal samoistnej sile sprawczej wydatkowanych środków być może miała zachęcać do aktywności w aplikowaniu po fundusze europejskie, jednak z perspektywy czasu można dostrzec wyraźne symptomy propagandy sukcesu. Faktem jest, że do Polski trafiły wysokie środki ze wspólnego budżetu Unii Europejskiej, to jednak w odniesieniu do liczby mieszkańców kraju prowadzi do innego oglądu sy-

17 16 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie tuacji. Wiele krajów zdecydowanie wyprzedzało i nadal wyprzedza Polskę w poziomie absorpcji funduszy europejskich w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Podobnie odbywało się wdrażanie przyznanych środków. Orientacja na ilość wydatkowanych funduszy łączona z szybkością procesów zakupowych imponowała z pewnością wielu. Obłudą byłoby jednocześnie niedostrzeganie licznych dóbr infrastrukturalnych powstałych dzięki europejskim środkom pomocowym. Budowanie trwałych fundamentów pod rozwój gospodarczy nie może być jednak nacechowane doraźnością i krótkowzrocznością podejmowanych inicjatyw. Taki model nader często towarzyszył licznym inicjatywom projektowym realizowanym w Polsce, jak i w innych krajach członkowskich Unii Europejskiej. Fundusze europejskie nie są balsamem ułudy wbrew wielu głoszonym oświeconym teoriom. Poważnym problemem okazało się potraktowanie ich nie, jako hipotezy do przetestowania, ale jako aksjomaty oczywiste same przez się, zresztą jak wiele innych współczesnych programów ekonomicznych 9. Tymczasem jest wiele empirycznych dowodów wskazujących na skupianie się wokół ilości wydatkowanych środków z wyraźnym pomijaniem wymiaru jakościowego. Orientacja na środki działania i mylenie ich z celami rozwojowymi stały się niechlubną domeną współczesnego rozwoju 10. Liczne inicjatywy projektowe okazały być się ewidentną fasadą działań przedsiębiorczych w których głównym, a często jedynym celem było pozyskanie dotacji i jej zagospodarowanie jedynie na czas realizacji danego przedsięwzięcia 11. Poszczególne kraje wypracowały w tym zakresie różne modele redystrybucji środków publicznych. Jest wiele pozytywnych przykładów. Jednak nie może ich hołubić, bo z założenia takie powinny być. Tymczasem przyjęte w Polsce mechanizmy, zaprojektowane i zawłaszczone przez aparat urzędniczy, okazały być się w wielu przypadkach destrukcyjne gospodarczo 12. Nie można w tym miejscu pominąć poważnego zagrożenia. Historia uczy bowiem, że najskuteczniejsze lekarstwa na nędzę powstawały na miejscu. Pomoc zagraniczna może być przydatna, ale, jak niespodziewane wzbogacenie się, może także zaszkodzić. Bywa, że zniechęca do wysiłku i utrwala okaleczające poczucie niemożności 13. Nadmierny interwencjonizm państwowy zarówno ten kierowany do osób fizycznych, jak i przedsiębiorców wielokrotnie negowany był w rozważaniach naukowych zorientowanych na poszukiwanie optymalnych rozwiązań ekonomicznych. Tymczasem wyniki przeprowadzonego badania ankietowego wskazują, iż właśnie bezzwrotne wsparcie publiczne postrzegane jest jako 9 T. Sowell, Oni wiedzą lepiej, Wydawnictwo Fijor Publishing, Warszawa 2008, s M. Słodowa-Hełpa, Rozwój zintegrowany. Warunki, wymiary, wyzwania, Wydawnictwo CeDe- Wu, Warszawa 2013, s D. Jegorow, Fundusze europejskie stymulanta i destymulanta rozwoju Polski, Roczniki Ekonomii i Zarządzania, Tom 7(43) (2015), s K. Rybiński, Ekonomia w matriksie, Wydawnictwo Słowa i Myśli, Lublin 2014, s D. S. Landes, Bogactwo i nędza narodów, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA, Warszawa 2015, s. 584.

18 Dorota Jegorow Poglądy studentów ekonomii na wpływ członkostwa Unii Europejskiej największa korzyść gospodarcza dla Polski wynikająca z integracji europejskiej. Unia Europejska nie jest jednak bezwarunkowym darczyńcą, a zawiązane relacje międzynarodowe i instytucjonalne są złożone. Wobec powyższego niezwykle ważnym aktualnym i pilnym wyzwaniem stojącym przed instytucjami państwa polskiego jest edukacja w zakresie warunkowości wsparcia europejskiego. Kolejnym równie ważnym wyzwaniem jest poszukiwanie równowagi pomiędzy sprawnością zarządzania środkami publicznymi, a efektywnością rozbudowanego interwencjonizmu. Ważnym jest również wskazywanie realnej bliskości pomiędzy interwencjonizmem, a socjalizmem 14. Historia gospodarcza pokazuje, że nie ma idealnego modelu gospodarczego, ważne jest jednak aby znać konsekwencje podejmowanych działań lub ich potencjalne zaniechanie. Współczesna gospodarka nie jest statyczna, problemem jest jednak to, że nader często i nader wielu przykłada do niej teorie właściwe wyłącznie dla układów odległych od dynamicznych zmian. Zakończenie Badana grupa studentów ekonomii i kierunków pokrewnych odnosząc się pozytywnie do idei integracji europejskiej, której współczesną egzemplifikacją jest Unia Europejska, jednocześnie dość krytycznie określiła stan i perspektywy wdrażanego od lat projektu wspólnotowego w wymiarze kwestii gospodarczych. O ile sam fakt przynależności Polski do Unii Europejskiej został w analizowanym wymiarze oceniony w większości pozytywne, o tyle zdecydowana przewaga opinii negatywnych pojawiła się w odniesieniu do stanowionych polityk gospodarczych. W opinii ankietowanych główne problemy to nadmierna biurokracja, nieracjonalne ograniczenia oraz brak realnej równości pomiędzy poszczególnymi państwami. Badani w zdecydowanej większości opowiedzieli się za potrzebą zmian w funkcjonowaniu Unii Europejskiej w wymiarze wpływu na poszczególne gospodarki narodowe. W opinii ankietowanych podstawową korzyścią dla polskiej gospodarki z przynależności do Unii Europejskiej jest dostęp do finansowania wpisanego w fundusze europejskie. Kwestionowanie potencjalnego wymiaru korzyści wpisanego w ten instrument pomocowy jest nieuprawnione. Jednak fakt, iż respondenci badania właśnie w tym aspekcie dostrzegli największy wpływ Unii Europejskiej na polską gospodarką należy ocenić w sposób skrajnie zróżnicowany. Z pewnością sukces odniosła permanentna kampania promująca fundusze europejskie oraz dostrzegane indywidualne i zbiorowe korzyści. Z drugiej jednak strony jednoznacznie negatywnie należy ocenić relacje gospodarcze pomiędzy Polską i Unią Europejską w wymiarze ich percepcji i pożądanego kształtu przez badaną grupę respondentów. Sprowadzenie integracji gospodarczej do środków pomocowych 14 J. H. De Soto, Sprawiedliwość a efektywność, Wydawnictwo Fijor Publishing, Warszawa 2010, s. 157.

19 18 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie wypacza istotę zawiązanego bloku aspirującego do pozycji lidera światowego. Tym bardziej, że istnieją liczne dowody empiryczne na niską efektywność projektów powstałych dotychczas z funduszy europejskich. Sytuacja ta rodzi poważne niebezpieczeństwo wpisane w trzecią dekadę XXI wieku. Założone istotne zredukowanie pomocy wspólnotowej przypadające na wieloletnie ramy finansowe może w praktyce stać się silnym asumptem do negacji Unii Europejskiej jako nieatrakcyjnej dla polskiej gospodarki. Niezwykle ważną rolę należy w tym miejscu przypisać edukacji społecznej, w tym zwłaszcza ekonomicznej. Upowszechnianie wiedzy na temat aspektów integracji europejskiej nie może być sprowadzane do polityki spójności w wymiarze dostępowych funduszy na kolejne wieloletnie ramy finansowe. Bezzwrotność dotacji wcale nie jest oczywista, a złożoność zawiązanych relacji międzynarodowych w ramach Unii Europejskiej jest wieloaspektowa, a kontekst ekonomiczny jest elementem skomplikowanej całości. Bibliografia Literatura: Bożyk P., Misala J., Integracja ekonomiczna, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Csaba L., Nowa ekonomia polityczna na rzecz rozwoju, [w:] Zarządzanie i polityka gospodarcza dla rozwoju, G. Kołodko (red.), Wydawnictwo Poltext, Warszawa De Soto J.H., Sprawiedliwość a efektywność, Wydawnictwo Fijor Publishing, Warszawa Jegorow D., Fundusze europejskie stymulanta i destymulanta rozwoju Polski, Roczniki Ekonomii i Zarządzania, Tom 7(43), Kozak M.W., Między starym a nowym paradygmatem: wyzwania dla polskich regionów w latach , Barometr Regionalny nr 4 (13), Landes D. S., Bogactwo i nędza narodów, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA, Warszawa Mrozowska S., Młodzież w strategii Unii Europejskiej Europa 2020, [w:] Polityka młodzieżowa Unii Europejskiej, M. Boryń, B. Duraj, S. Mrozowska (red.), Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2014, s Roubini N., Mihm S., Ekonomia kryzysu, Wydawnictwo Wolters Kluwer Polska, Warszawa Rybiński K., Ekonomia w matriksie, Wydawnictwo Słowa i Myśli, Lublin Słodowa-Hełpa M., Rozwój zintegrowany. Warunki, wymiary, wyzwania, Wydawnictwo CeDeWu Warszawa Sowell T., Oni wiedzą lepiej, Wydawnictwo Fijor Publishing, Warszawa 2008.

20 Dorota Jegorow Poglądy studentów ekonomii na wpływ członkostwa Unii Europejskiej Stiglitz J. E., Cena nierówności, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa Zielonka J., Koniec Unii Europejskiej?, Wydawnictwo Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa Źródła internetowe: Polityka regionalna, [w:] Oficjalny portal Komisji Europejskiej eu/regional_policy/pl/policy/what/history/. Streszczenie Artykuł podejmuje problematykę dotyczącą oceny uwarunkowań rozwoju społeczno-gospodarczego Polski z perspektywy osób nieaktywnych zawodowo studentów studiów stacjonarnych pierwszego stopnia na kierunkach ekonomicznych. Założonym poznawczym celem przeprowadzonego badania o charakterze ilościowo-jakościowym było pozyskanie wiedzy w zakresie poglądu badanej grupy studentów na temat wpływu obecności Polski w strukturach Unii Europejskiej na krajową gospodarkę. Okazuje się, że badani dostrzegając potencjał wpisany w pierwotne założenia wspólnoty gospodarczej państw europejskich okazali być się zdecydowanie krytyczni w swoich poglądach wobec obecnego kształtu zawiązanego bloku. Wobec licznych uwag dotyczących negatywnego wpływu formuły Unii Europejskiej na polską gospodarkę przeciwstawiona została w zasadzie jedna wartość z akcesji Polski do Unii Europejskiej możliwość korzystania z bezzwrotnych dotacji. Słowa kluczowe: biurokracja, fundusze europejskie, polityka gospodarcza, przedsiębiorczość, rozwój gospodarczy, Unia Europejska Summary Article take the problem of assessing the conditions of socio-economic development of Poland. Multipliers are students of economics. The aim of cognitive tests was to acquire knowledge in the field of opinion on the effect of Polish accession to the European Union. Respondents seeing the potential inscribed in the initial assumptions of an economic community of European states turned out to be strongly critical of his views to the current shape of the tied block. Numerous remarks concerning the negative impact of the formula the European Union on the Polish economy has been basically opposed to a single value of the Polish accession to the European Union the possibility of the use of non-repayable grants. Keywords: Keywords: bureaucracy, UE funding, economic policy, entrepreneurship, economic development, the European Union

21

22 dr hab. Tomasz Wołowiec, prof. nadzw. WSEI Wydział Administracji i Ekonomii, Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji w Lublinie Ways of reforming and legal dilemmas of the flow logic in property taxes Kierunki reform opodatkowania nieruchomości i dylematy prawne związane z logiką strumieniową podatku Introduction A fundamental feature of taxes is that they always constitute a flow, as they are paid by deducting parts of other flows generated by economic entities. In order to pay the tax, they have to give part of their incomes in case of direct tax, or expenses in case of indirect tax; both these figures are classified as economic categories known as flows. This feature of taxes is called then the flow logic of tax. The conclusion concerning the flow nature of tax is elementary, but brings serious, though not always noticed, consequences. Since the tax is a flow itself, then, firstly, when creating it as a category of public finance we should always define proper reference to the value of another flow; it should be created in line with the other flow, for example the flow of income, since only the flow is an effective source of income. The tax is a monetary flow and may only be referred to a monetary flow. It is paradoxical to see some legal activities taxed, even though they are of purely internal nature for enterprises. t turns out that there is a tax on payments towards the company working capital; company articles of associations are taxed with civil law activities tax, there is tax on changes to contracts, etc. Thus tax is, as a result, becoming a sanction without any economic justification 1. 1 Compare: ERES-ESSEC Education Seminar, Paris, December 2007; Paugam A., Ad Valorem Property Taxation and Transition Economies, ECSIN, working paper 9/1999; ERES-ESSEC Education Seminar, Paris, December 2007; Johansson A, Heady C, Arnold J., Brys B. and Vartia L., Tax and Economic Growth, OECD Economics Department Working Papers, No. 620, OECD Publishing, 2008.

23 22 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Logic flow of taxation In case of property taxes, the taxation base for real estate tax or inheritance tax is the property value. The flow nature of the tax means that the taxpayer must pay it, giving part of their flow of income. Therefore, if the taxpayer does not have such flow, they have to devote their savings or take out a loan to pay the tax, and even to cash in the whole or part of the possessed property (inheritance). Therefore it only seems natural to argue that the property tax should not lead to the diminishing of the taxpayer s property (property substance) 2. We may pose a question whether due to lack of economic logic in property tax it should be eliminated from the tax system. In my opinion, it should not, provided the taxation is imposed on the income generated by the property. Such an approach is economically rational, since even though property is the object of taxation and the taxation base is the value of this property, the tax is paid on the flow of income from this property. We can thus point at some situations in which property taxation is justified, even though taxes do not directly reflect in their structure the flow nature of taxation: First of all, this taxation makes sense when the income obtained from the property is hidden and there are no formal grounds to collect tax on it. So property tax may be a form of indirect taxation of income, as it preserves in this case its flow nature. Secondly, property taxation is justified when the state wants to exert pressure on the owners of manufacturing property to use it appropriately. An example here is the tax on land for construction, which encourages its owners to make it profitable 3. The desire to exert pressure on an economic entity to use its property effectively, or the willingness to tax hidden property may also serve as justification for taxation of large residential real estates. The tax imposing authority assumes that the real estate is or may be used for paid rental, so there is income obtained from it, though such assumption may often be completely unjustified and then we will observe the negative effects of the property tax 4. Taxation of production property, governed by the desire to activate inactive property, may lead to weakening the motivation to invest. An entrepreneur, faced with a prospect of paying tax on inactive property even when such property cannot be efficiently used without his fault will be afraid to take up the investment risk, especially in uncertain economic situation conditions. In this way, property tax worsens the economic situation. Thirdly, property taxation is economically and socially justified when the owners of particular categories of property use state services related to that property and tax is a form of payment for these services. An example here is tax on transport means 2 S. Owsiak, Finanse publiczne. Teoria i praktyka, PWN, Warszawa 2002, p P. M. Gaudamet, J. Molinier, Finanse publiczne, PWE, Warszawa 2002, p J. Żyżyński, Budżet i polityka podatkowa, PWN, Warszawa 2009, p. 178.

24 Tomasz Wołowiec Ways of reforming and legal dilemmas of the flow logic in property (construction and maintenance of roads) or betterment levy (increase in property value as a result of particular administrative and legal activities). Fourthly, property taxation is justified when public authorities find it necessary to impose particular restrictions (high tax rates) on some forms of property when such forms are considered economically or socially undesirable, or when some ways of accumulating such property is considered improper. In fact, in such situations it is the flow that is taxed the flow of incomes or transactions related to that property. One of property tax forms is the cadastre tax, based on common assessment of real estate and tying the amount of paid tax to the real estate value (based on various parameters). However, the concept of assessing the tax according to market value, underlying the tax, is logically inconsistent. The market value of real estate originates only at the moment of performing a trade transaction and is an ex post category, therefore we cannot determine it in advance, as it is determined by the seller and the buyer, sometimes in a long process of complex negotiations. Only their cooperation may lead to the establishment of the price for such real estate, while prices of similar real estate being a reference point for establishing the value of the real estate are only one of many factors supporting, but not directly determining the final price for the real estate. The system of administrative valuations generates the risk of proper establishment of tax rates. They should take into account the taxpayer s payment capacity, defined as their flow of incomes from which the tax can be paid, without being forced to resign from other needs the taxpayer may have. It should be remembered that apart from market value of real estate, there are other methods of establishing the level of taxation available. The improving economic situation may even bring about the speculative explosion of market prices, and then tax burden will dramatically grow. If the real estate tax was to depend on market prices, this would mean great results for the budgets of local authorities, but at the cost of significant burden placed on taxpayers, irrespective of their current incomes. An opposite situation economic downturn and falling prices would obviously lead to lower obligations of taxpayers and local finance crisis, making the situation of public finance extremely unstable. Unfortunately, many countries have developed the property tax systems which do not respect such elementary principles of economic logic. In fact, the only rational justification for the cadastre tax related to the real estate value is an argument belonging to the field of sociology rather than economics: by imposing a relatively high burden on inhabitants of housing districts, tax becomes an element of their selection, preventing to some extent the inflow of people who cannot meet economic requirements of this tax. Tax is imposed not only on the property, but also on changes in the form of possessing this property. However, from the economic point of view, it is only a change in the form of storing assets (property): one participant of a transaction exchanges their flat (for example inherited) into money, while the other money

25 24 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie into a flat. If the authorities impose tax on this transaction, they only motivate its participants to hide its real value, whereas the use of an arbitrary valuation system by official appraisers even though it is based on official tables of market prices or value assessment may still differ from the actual value. Obviously, such transaction is associated with the flow of cash between the parties. Nevertheless, the economic content is the change of the form of ownership of property, so taxation of this activity has serious economic faults. The operation of selling real estate is of property nature, but it may bring income. Tax burden only makes sense when the difference between the selling price and the purchasing price is positive, as then there is profit to be taxed. If this difference is negative, though, that is if the seller incurs a loss, the tax on the sale would only increase this loss. Sale tax is imposed on the whole amount obtained from the sale the value of a flat determined during the sale transaction. An attempt at imposing tax on real income would require knowing the actual price at which it was sold earlier, which would practically be impossible, as there would be a temptation to hide this price or to provide false data in sale contracts. This may partly justify the application of tax on revenue, though it seems there are some organizational methods of total minimization of the possibility of such abuse. The justification of this form of taxation does not hide an undisputable fact that it goes against the conclusions drawn from the flow nature of tax as an economic category. Property taxes, as can be seen, arouse many doubts, have various faults, disturb the division and trade in property, but are also principally contradictory to the logic of a tax as an economic flow 5. Role and significance of real estate in a new approach to measuring GDP The analysts of a consulting company EC Harris drew the public attention to the role and significance of real estate in a new approach to measuring GDP. The idea of using the real estate value (fixed assets) in measuring the wealth of particular economies (GDP measures only the incomes of an economy, not its property) seems to be particularly apt, especially if we analyze the imperfection of the construction of GDP based only on the annual flow of incomes. GDP, in its essence, neglects the property accumulated over previous years. It may be compared to a situation of two persons, one of them (X) earning PLN annually, but possessing no property, since he or she is at the beginning of their professional career, and another person (Y), with annual retirement pension of only PLN , but being an owner of some flats, plots of land, shares in companies worth for example PLN 5 million. It is obvious that person Y is much more affluent than person X, although if we measure their property only with the flow of obtained annual income, it seems opposite. This example illustrates well the imperfection 5 J. Żyżyński, Budżet, op. cit., pp

26 Tomasz Wołowiec Ways of reforming and legal dilemmas of the flow logic in property of the current structure of GDP in measuring the wealth of economies in particular countries. GDP only takes into account the current financial flows in a given year, neglecting totally properties accumulated by particular countries in previous years. That is why HC Harris in cooperation with Center for Economic and Business Research (CEBR) developed their own measure of wealth for particular countries, the so-called Built Asset Wealth Index. It demonstrates the value of the total fixed assets in economy, that is what infrastructure inhabitants of a given country may use. The new index analyzes the whole built and given to use public and private property. To assess it, it is necessary to value all residential and office space, as well as roads, bridges, railway bridges, rail lines, airports, power stations, etc. The authors of the new index covered 30 countries with their research, basing their calculations on accumulated investment in economy (on the basis of data from national accounts) and then applied appreciation schemes (based on OECD and World Bank data) of particular types of investment. The value of built assets in 30 countries at the end of 2012 amounted to USD 193 trillion, that is nearly three times more than the GDP of those countries last year (USD 68 trillion). The richest countries in the world are USA (39.7 trillion), China (35.45 trillion), Japan (18.27 trillion), India (11.27 trillion) and Germany (10.29 trillion). Poland, with the value of assets at the level of USD 1.74 trillion occupies the 21 st place in this ranking, which gives us per capita value per one inhabitant USD (PLN ) 6. The freedom to determine tax rates by local authorities The proposed changes significantly expand the scope of tax autonomy of self government. A considerable increase of maximum tax rates, while expecting that communes will shape their policy in this respect on their own by choosing a suitable taxation level, and possibly differentiating it in particular city districts or differently defined parts of the commune, would offer new quality in the autonomy of local authorities. So why not go further: why should we keep maximum tax rates at all? Why not give total freedom in this scope (as it happens in case local taxes in some European countries) to local authorities, limited only by common sense and political mechanisms of controlling authorities decisions by local communities? Such radical deregulation would evoke the phenomenon of tax competition between self governments, which, in the opinion of some experts, would positively affect the effectiveness of the development policies applied by communes. This issue seems worth considering, though is not as clear as it is presented by some supporters of more radical deregulation. Among the basic arguments for local tax autonomy and allowing tax competition is the argument that the 6 EC Harris za: (data odczytu: rok).

27 26 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie freedom to decide locally on the flow of income allows to better adjust the supply of services provided by the self government to local preferences. The necessity to make decisions on the amount of tax in the open will also lead to greater responsibility of local authorities towards inhabitants. It also offers motivation to seek savings in public expenditure (an increase in local tax is always accompanied by significant political cost for the authorities taking such decisions). However, the effects of the tax competition alone, which might be due to the spatial differentiation of rates, are not univocally evaluated. The most important arguments in the dispute are summarized by Rattso 7. One of the opponents to such solution, Oates, warns that the competition between local authorities might be destructive and might lead to excessively lowered incomes and as a result to insufficient supply of local goods. This argument does not divert from a frequent opinion heard in a discussion on tax reliefs used by governments. The opposite is claimed by Buchanan, who suggests that tax competition offers a perfect counterbalance to the tendency of excessive development of the public sector, often described in theoretical models. Gary Becker has formulated a thesis that the competition of various groups of interest leads to optimization of policies. Some authors emphasize the positive effect tax competition has on the relationships between the authorities and the citizens, especially on taking care to adjust the policies to the preferences of inhabitants. We can also find out some spatial consequences, warning that too far-reaching tax competition may evoke undesirable (not affecting the improvement of the effectiveness of resource allocation) migrations of taxpayers (we should add: and sometimes even fictional migrations of the tax base, related to, for example, fictional movement of the enterprise office to the unit which offers lower rates 8 ). Conclusions Increasing taxes has always been a challenge to those in power. The past decade in Poland in particular has been the trend for lowering taxes, which has not always been economically justified and was substantiated mainly with political reasons. The financial crisis in Europe and the USA, which has caused serious deterioration of the public finances in Poland, calls for brave actions both on the income and expenditure side. Some of these actions have already been performed: the pension contribution has been raised, the tax on minerals has been introduced they provide significant additional income for the budget. A question arises 7 Rattsø J., Fiscal Controls in Europe: a Summary [in:] Local Public Finance in Europe: Balancing the Budget and Controlling Debt, B. Dafflon (ed.), Cheltenham-Northampton: Edward Elgar 2002; Rattsø J., Local Tax Financing in the Nordic Countries, Yearbook of Nordic Tax Research, 2005, p In Poland such phenomena can be observed in case of the tax on transport means. This issue, however, is outside the scope of our report.

28 Tomasz Wołowiec Ways of reforming and legal dilemmas of the flow logic in property of how realistic other changes are. In this situation territorial self-government units cannot count on either greater flow of transfers from state budget or on systemic support for their actions on the expenditure side, aimed at rationalization that is lowering expenditures of local authorities. It is clear that the weakened government will not open another area of conflict, aiming, for example, at rationalizing the provisions of the Teacher s Charter. Since the pockets of the Minister of Finance are empty, additional resources for the needs of local authorities should be sought in the pockets of taxpayers, especially those with greater payment capacities. Moreover, political responsibility for heavier burden placed on some taxpayers must be taken on by local authorities central government will definitely not do it. Taking the above into account it seems that the chances for implementing the above-described concepts of changes to property tax seem high. The political weight will fall mainly on local authorities, while the benefits will also be enjoyed by the central government, since higher incomes of self-government, ceteris paribus mean lower deficit of the public finance sector and will make it easier to go beyond the 3% limit and then to achieve a 1% goal for the sector deficit in relation to GDP. The solution concerning property tax offers several significant benefits: Simplicity, and easiness of implementation (provided there is political will to do so); It improves the fairness of tax solutions, by introducing a tie between the size of burden and the value of the taxed property; It increases potential effectiveness of the tax, especially in large cities; It creates real framework for local tax and spatial policy (zoning the rates would also stimulate desirable spatial behavior); By changing proportions of burden imposed on entrepreneurs and individuals, it increases the responsibility of local authorities towards voters; Relative decrease in the taxation of economic operators may lead to widening the tax base. In practice, the tax policy task, apart from its fiscal function is to ensure the possibility of regulating and stimulating influence on social and economic processes. With reference to property taxes, legal regulations should not omit (also with reference to implemented reforms) social and economic contexts of territorial self-government operations. It should be remembered that the expectations towards property taxes cannot be too high, we should also remember to take into account specific features of property taxes. Therefore in each tax policy shaped by legal norms there should be a postulate related to effective use of real estate, shaping rational special structure in cities and tax solutions ecology-oriented. The diversity of views on classifying taxes on agriculture and forest land, developed and undeveloped urban real estate as belonging to the categories of property taxes,

29 28 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie revenue taxes or mixed taxes, encourage us of propose certain solutions limiting negative legal and economic phenomena within property taxes. To simplify tax constructions in order to eliminate elements typical of revenue taxes. Analyzing the role of property tax in the contemporary Polish economy, we must remember that the theory of taxation has formulated a principle stating that due to unfavorable effects, tax should not be imposed on property accumulated in the past. In practice, the task of tax policy, apart from ensuring means necessary to finance the creation of public goods, is also to guarantee the possibilities of affecting social and economic processes. However, it seems that the expectations towards property taxes in this respect cannot be too high and that specific features of property taxes should be taken into account. Taxes on possessed properties are classified as material performance, which means that special importance is attributed to the objects of taxation. Their structure shows that the use of appropriate tax and its amount depend not on personal features of a taxpayer but on the type of property. Property tax revenues are relatively inelastic because unless the base or rate is changed revenues do not change. Unlike income or sales taxes, property taxes do not automatically increase with growth. Even if the potential tax base does increase with growth, as with a market-value based tax, property values generally respond more slowly to changes in economic activity than do incomes or sales. This inelasticity is exacerbated because few of the countries that use market value assessment update property values for taxation purposes on an annual basis. In those countries where property taxes are based on the area of the property, the tax responds even more slowly to annual changes in income. In order to maintain property tax revenues in real terms (let alone increase them), it is thus usually necessary to increase the rate of the tax. Property tax reform, in countries that have tried it, has been difficult, however no matter how economically desirable the long-run outcome of property tax reform may be in terms of the equity and efficiency of the tax, its transitional effects may be sufficiently politically undesirable to forestall any attempt at reform. In short, there will always be winners and losers from tax reform: those who were relatively overtaxed before the reform was implemented will pay less taxes; those who were relatively undertaxed before the reform will pay more taxes. The losers from a change in policy (even if they are the minority) tend to be very vocal, because they value their losses more than the winners (even if they are the majority) value their gains. Furthermore, as the losses tend to be concentrated and the gains dispersed, as is often the case with tax reform, negatively affected interests will be motivated to spend time and resources in political action that can result in permanent, institutionalized groups (for example, seniors, or the owners of office towers, hotels, and waterfront properties) that oppose reform.

30 Tomasz Wołowiec Ways of reforming and legal dilemmas of the flow logic in property Bibliography ERES-ESSEC Education Seminar, Paris, December Gaudamet P. M., Molinier J., Finanse publiczne, PWE, Warszawa Harris EC za: ci-lepiej-mierza-zamoznosc-niz-pkb (data odczytu: rok). Johansson A., Heady C., Arnold J., Brys B., Vartia L., Tax and Economic Growth, OECD Economics Department Working Papers, No. 620, OECD Publishing, Owsiak S., Finanse publiczne. Teoria i praktyka, PWN, Warszawa Paugam A., Ad Valorem Property Taxation and Transition Economies, ECSIN, working paper 9/1999. Rattsø J., Fiscal Controls in Europe: a Summary, [in:] Local Public Finance in Europe: Balancing the Budget and Controlling Debt, B. Dafflon (ed.), Cheltenham- -Northampton: Edward Elgar Rattsø J., Local Tax Financing in the Nordic Countries, Yearbook of Nordic Tax Research, Żyżyński J., Budżet i polityka podatkowa, PWN, Warszawa Summary Reform of the property taxation is one of the important elements of the Polish tax law reforming process. Reform of the real estate taxation system in Poland is a good chance for local governments to obtain stable and efficient sources of own income, which can finance infrastructure investments, as a primary source of local and regional activation. Keywords: property tax, ways of reforming, tax streaming logic, subject and object of taxation Streszczenie Reforma podatku od nieruchomości jest jednym z elementów reformy polskiego prawa podatkowego. Reforma systemu opodatkowania nieruchomości w Polsce to duża szansa uzyskania przez samorządy lokalne stabilnych i wydajnych źródeł dochodów własnych, mogących finansować inwestycje infrastrukturalne, stanowiące podstawowe źródło aktywizacji lokalnej i regionalnej. Słowa kluczowe: podatek od nieruchomości, kierunki reform, logika strumieniowa podatku, przedmiot, podmiot opodatkowania

31

32 dr hab. Adam Szafarczyk, prof. WSEI Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji w Lublinie mgr Michał Paweł Szafarczyk studium doktoranckie SGH Ocena funkcjonowania oddziałów bankowych na Lubelszczyźnie badania terenowe studentów WSEI w latach Retail banking in Lublin Region based on field research carried out by WSEI students in Wprowadzenie Studenci WSEI uczestniczą w badaniach terenowych oceniających warunki funkcjonowania oddziałów w lubelskiej niszy rynkowej (LNR). Stosowne metody stosowane przez różne agencje w tym Lafferty zwaną również podejściem mystery client lub mystery shopping, a także jej dostosowanie do specyfiki warunków Polski zostały przedstawione uprzednio 1. Badania te były prowadzone począwszy od jesieni 2009 r. W kolejnych latach odbywały się w dwóch turach wiosennej (kwiecień maj) i jesiennej (listopad grudzień). 2. Generalne warunki otoczenia bankowego Warunki otoczenia makroekonomicznego w syntetycznej formie przedstawiane są przez różnego rodzaju wskaźniki koniunktury 2. Jeden z nich, opracowany w pionie detalicznym Banku BPH w połowie ubiegłej dekady, nazwany Makromaniakiem Koniunktury (MK) 3 kształtował się tak jak na wykresie 1. 1 patrz szerzej A. Szafarczyk, M. P. Szafarczyk, Ocena warunków funkcjonowania oddziałów bankowych w regionalnych niszach rynkowych badania terenowe studentów, [w:] Czynniki endogeniczne rozwoju Polski Wschodniej, prn Dariusza J. Błaszczuka i Mariana Stefańskiego WSEI Lublin Patrz szerzej: Rynek usług finansowych a koniunktura gospodarcza, J. Garczarczyka (red.), CeDe- Wu.PL Warszawa A. Szafarczyk, M. P. Szafarczyk, Koniunktura bankowa depozytowo-kredytowe rynki Polski i Eurolandu, [w:] Rynek usług finansowych a koniunktura gospodarcza, J. Garczarczyk (red.), CeDeWu.PL, Warszawa 2009

33 32 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Wyk. 1. Makromaniak Koniunktury Makromaniak Koniunktury R² = R² = I 02 V IX I 03 V IX I 04 V IX I.05 V IX I 06 V IX I07 V IX I08 V IX I09 V IX I 10 V IX I 11 V IX I 12 V IX I 13 V IX I 14 V IX I 15 V IX 0 Makromaniak Koniunktury Wielob. (Makromaniak Koniunktury) Wielob. (Makromaniak Koniunktury) -10 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS gus/5840_738_plk_html.htm oraz NBP nalez_zobow_banki[1].zip SFX ZIP archiwum, rozmiar oryginalny bajtów. Niezależnie od krótkookresowych cykli koniunkturalnych trend Makromaniak miał dwa ewidentne podokresy. Pierwszy o charakterze rosnącym i osiągającym apogeum w grudniu 2006 r., zaś drugi malejący z obszarem szczególnej dekoniunktury w latach Począwszy od 2009 r. Makromaniaka charakteryzuje oscylacja wokół trendu liniowego płaskiego, równoległego do osi x. Trend ten trwał do końca 2013 r. Od roku następnego, niezależnie od krótkotrwałych cykli koniunkturalnych, obserwuje się pewną poprawę. Generalnie rzecz biorąc w okresie lat mamy do czynienia niemal z jednolitym czasem stagnacji gospodarczej, po którym można zaobserwować umiarkowane ożywienie charakteryzujące ostatnie dwa lata.

34 Adam Szafarczyk, Michał Paweł Szafarczyk Ocena funkcjonowania oddziałów bankowych na Lubelszczyźnie Zbliżone choć nieco odmienne wnioski można wyciągnąć z kolejnego wskaźnika, również opracowanego w Banku BPH a zwanego An-Rat s Ratio 4. Stanowi on relację oszczędności netto do PKB. W skład oszczędności brutto włączono następujące dane: aktywa funduszy inwestycyjnych i emerytalnych, pieniądz gotówkowy oraz depozyty gospodarstw domowych (GD). Z formuły brutto na netto przechodzi się odejmując kwotę kredytów udzielonych GD. Kształtowanie się An- -Rat s Ratio przedstawiono na poniższym wykresie. Wyk. 2. An-Rat's Ratio w latach An-Rat's Ratio w latach {(FI+FE+PG+ DGD)- KGD}/PKB R² = % 31.00% 26.00% R² = I 02 VIII III X V XII 04 VII II IX IV XI VI I09 VIII III X V XII11 VII II IX IV XI VI 21.00% 16.00% Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS PLK_HTML.htm oraz NBP nalez_zobow_banki[1].zip - SFX ZIP archiwum, rozmiar oryginalny bajtów oraz Analizy OnLine Ze względu na odmienne pole percepcji trend An-Rat s Ratio przesunięty jest nieco w prawo w stosunku do Makromaniaka (MK). Nieco bardziej istotna różnica dotyczy końcowego odcinka trendu. W przypadku MK jest to oscylacja wobec trendu płaskiego zaś w An-Ratsie rosnącego, aż do końca 2013 r. Po czym głównie ze względu na zmiany przepisów dotyczących OFE mamy do czynienia z radykalnym spadkiem wskaźnika. Również i w tym przypadku końcowy okres charakteryzuje trend rosnący. 3. Ocena funkcjonowania oddziałów bankowych Analiza warunków funkcjonowania oddziałów w lubelskiej regionalnej niszy rynkowej (LNR) przeprowadzona została w ramach badań terenowych studentów 4 patrz szerzej: A. Szafarczyk, Dylematy rozwoju bankowości detalicznej, WSU, Kielce 2006

35 34 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie WSEI. W trakcie badań terenowych oceniono kolejno następujące ilości placówek bankowych: 2009 r. 334; 2010 r. 460; 2011 r. 785; 2012 r. 1786; 2013 r. 2084; ; 2015 r Syntetyczne wyniki badań przedstawiono na poniższym wykresie. Wyk. 3. Syntetyczna ocena warunków funkcjonowania oddziaów bankowych Syntetyczna ocena warunków funkcjonowania oddziałów bankowych w LNR. Punktacja 0-10 pkt ,23 6,66 6,68 7,03 6,66 7,26 7, Źródło: obliczenia własne na podstawie badań studentów. Zmiany jakie miały miejsce, są do 2012 r. włącznie ewidentnie pozytywne, niemniej nie są one zbyt duże. Z kolei rok 2013 przyniósł pogorszenie ocen o 0,37 punktu osiągnięto poziom z roku Natomiast w 2014 r. obserwuje się wzrost wskaźnika o 0,6 punktu, podobnie w 2015 r., choć przyrost był znacznie mniejszy tylko o 0,14 punktu. Strukturę oddziałów według banków przedstawiono na poniższym wykresie.

36 Adam Szafarczyk, Michał Paweł Szafarczyk Ocena funkcjonowania oddziałów bankowych na Lubelszczyźnie Wyk. 4. Struktura oddziałów według banków Struktura oddziałów według banków w % PKO bs Santander Pekao Alior BNP Paribas Getin Millennium Credit Agricole ING BSK mbank BPH Societe Generale BOŚ Raiffeisen SKOK Pocztowy inne 12,6% 13,4% 9,3% 10,1% 9,0% 7,3% 8,9% 12,3% 8,9% 8,4% 7,9% 7,3% 6,5% 7,6% 5,4% 4,5% 4,6% 3,8% 4,6% 3,5% 4,3% 3,0% 4,2% 3,9% 3,4% 3,1% 2,7% 3,1% ,0% 1,9% 1,9% 2,6% 1,9% 1,5% 1,9% 2,5% 0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% Źródło: obliczenia własne na podstawie badań studentów. Zapewnienie porównywalności wymagało dokonania zmian w przynależności do banków zgodnie z ich statusem w 2015 r. Ponadto zgrupowano pod jedną nazwą wszystkie struktury danej grupy kapitałowej. Przede wszystkim chodzi tu o bank Santander w skład którego włączono BZ WBK, KB S.A., AIG oraz Santander Consumer Finance, czyli wszystkie banki tej grupy kapitałowej. Podobnie mbank obejmuje BRE, Multibank i mbank. W skład Raiffeisena w obu przypad-

37 36 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie kach włączono Polbank a w Societe General Eurobank, a także BGŻ włączony do BNP Paribas. Przyjmując, że studenci kierowali się nie tylko popularnością poszczególnych oddziałów, ale też intensywnością rozmieszczenia infrastruktury, można stwierdzić, że na terenie LNR występuje kilka grup banków. Do pierwszej, o udziale przekraczającym 9% należy: PKO, BS-y, Santander. Do drugiej, o udziale 5% 9% należy: Pekao, Alior, BNP Paribas, Getin, Millennium Do trzeciej grupy zaliczono banki pozostałe (z wyjątkiem Inne) tworzące czwartą grupę. Credit Agricole, ING BSK, mbank, BPH, Societe Generale, BOŚ, Raiffeisen, SKOKi oraz Pocztowy. Czwartą grupę stanowią banki ujęte w segmencie Inne, których łączny udział w 2015 r. wyniósł 1,9%. Są to zarówno banki o małej intensywności sieci jak również banki egzotyczne w LNR. Podwojenie liczby ocen w 2015 r. w stosunku do poprzedniego roku wpłynęło zasadniczo na zmianę dotychczasowego układu strukturalnego. Przede wszystkim z banków pierwszej grupy do drugiej trzeba było przenieść Pekao. BS-y awansowały na drugą pozycję po PKO a do grupy tej dołączył Santander. Na uwagę zasługuje kolejno postępująca swego rodzaju degradacja PKO i bs- -ów a także SKOKów, jak i Getina a ponadto istotne wzmocnienie pozycji takich banków jak: Millennium, mbanku oraz ING BSK. Warunki funkcjonowania oddziałów oceniono według sześciu kryteriów, zgodnych z badaniem przeprowadzonym w Wielkiej Brytanii przez agencję Lafferty ego, a adaptowanych do warunków polskich. W wielu przypadkach studenci dezagregowali te kryteria na bardziej szczegółowe, a podany wynik finalny stanowił średnią nieważoną takiego podejścia. Ocena syntetyczna jest średnią z analiz cząstkowych. Dane przedstawiono na poniższym wykresie.

38 Adam Szafarczyk, Michał Paweł Szafarczyk Ocena funkcjonowania oddziałów bankowych na Lubelszczyźnie Wyk. 5. Ocena warunków funkcjonowania oddziałów bankowych w regionalnych niszach rynkowych Ocena warunków funkcjonowania oddziałów bankowych w regionalnych niszach rynkowych. Punktacja 0-10 pkt. 7,44 6,72 7, ,13 7,35 6,79 7,34 7,48 Ogólny wizerunek i lokalizacja Czas oczekiwania na przeprowadzenie transakcji długość kolejki Proaktywny stosunek personelu do klientów Wyposażenie w nowoczesną technologię Privacy warunki obsługi Jakość materiałów informacyjnych Źródło: obliczenia własne na podstawie badań studentów. W świetle powyższych danych można stwierdzić, że oceny wzrosły we wszystkich kategoriach cząstkowych, co się na ogół nie zdarzało, natomiast tradycyjnie najwyższą ocenę uzyskał ogólny wizerunek i lokalizacja, zaś najniższą czas przeprowadzenia transakcji. Należy również nadmienić, że privacy warunki zapewniające poufność obsługi, choć ich ocena rośnie stanowią drugą od końca ocenianą kategorię. Pierwszym kryterium był ogólny wizerunek i lokalizacja banku dość często rozbijane przez studentów na elementy składowe, przykładowo jednym z nich była kwestia dysponowania przez oddział parkingiem, jego wielkością i funkcjonalnością.

39 38 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Wyk. 6. Ogólny wizerunek i lokalizacja oddziału Ogólny wizerunek i lokalizacja oddziału. Punktacja 0-10 ogółem 7,63 7,54 mbank PKO Alior Pekao ING Raiffeisen bs Millennium BOŚ Societe Generale Credit Agricole Santander BPH Getin BNP Paribas Pocztowy SKOK Inne 8,07 7,64 8,01 7,84 7,99 7,75 7,94 7,69 7,90 7,91 7,59 8,10 7,56 7,28 7,55 8,02 7,55 6,75 7,54 7,11 7,50 7,41 7,42 7,64 7,39 7,31 7,25 7,29 7, ,47 6, ,28 6,44 7,03 7,87 7,57 3,00 4,00 5,00 6,00 7,00 8,00 9,00 Źródło: obliczenia własne na podstawie badań studentów. Trzy banki o najwyższym poziomie wskaźnika to: mbank, PKO oraz Alior, zaś o najniższym to SKOKi, Pocztowy BNP Paribas. Szczególnie istotny przyrost ocen dotyczył: mbank, BOŚ, Societe Generale i Pocztowy, zaś spadek: Raiffeisen, Millennium i SKOKi Drugim kryterium był czas oczekiwania na przeprowadzenie transakcji utożsamiany z długością kolejki.

40 Adam Szafarczyk, Michał Paweł Szafarczyk Ocena funkcjonowania oddziałów bankowych na Lubelszczyźnie Wyk. 7. Czas oczekiwania na przeprowadzenie transakcji Czas oczekiwania na przeprowadzenie transakcji.. Punktacja 0-10 ogółem 6,79 6,72 Raiffeisen 7,35 7,69 mbank 7,55 7,78 Millennium 7,17 7,07 ING 7,14 6,91 Societe Generale 7,10 7,18 Alior 7,03 6,83 SKOK 6,90 6,81 bs 6,88 6,92 Credit Agricole 6,83 6, BNP Paribas 6,83 6, Santander 6,80 6,89 Pekao 6,65 6,50 BPH 6,45 6,56 BOŚ 6,42 6,87 Getin 6,39 6,49 PKO 6,21 5,96 Pocztowy 6,02 6,94 Inne 7,04 7,00 3,00 4,00 5,00 6,00 7,00 8,00 Źródło: obliczenia własne na podstawie badań studentów. Czas oczekiwania na przeprowadzenie transakcji już nieomal tradycyjnie należy do najniżej ocenianych. Trzy banki o najwyższym poziomie wskaźnika to Raiffeisen, mbank, Millennium, zaś najniższym to Getin, PKO, Pocztowy. Najsilniejszy wzrost ocen to Raiffeisen, ING BSK i PKO zaś największy spadek charakteryzował : Pocztowy, BOŚ, mbank. Trzecim kryterium był proaktywny stosunek personelu do klientów. Podczas wyjaśniania studentom zasad nacisk kładziony był na ocenę wyczuwania potrzeb klientów i aktywnego uczestnictwa w cross-sellingu.

41 40 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Wyk. 8. Proaktywny stosunek personelu do klientów Proaktywny stosunek personelu do klientów. Punktacja 0-10 ogółem 7,58 7,44 Raiffeisen Alior mbank ING Societe Generale Santander Pekao BNP Paribas PKO bs SKOK Credit Agricole Pocztowy BPH Millennium Getin BOŚ Inne 8,02 7,83 7,97 7,89 7,94 7,84 7,85 7,65 7,74 7,74 7,68 7,47 7,57 7,38 7,52 7,16 7,51 7,26 7,47 7,34 7,47 7,75 7,42 7,37 7,39 7,44 7,38 7,65 7,37 7,78 7,28 7, ,01 6, ,71 7,52 3,00 4,00 5,00 6,00 7,00 8,00 9,00 Źródło: obliczenia własne na podstawie badań studentów. Najwyższy poziom tego wskaźnika charakteryzował Raiffeisen, Aliora i mbank, zaś najniższy Millennium, Getin i BOŚ. Najwyższy przyrost odnosił się do: BNP Paribas, PKO, Santander, zaś największy spadek charakteryzował: Millennium, SKOKi, BPH. Czwartym kryterium było wyposażenie w nowoczesną technologię. Stosowne dane zawiera poniższy wykres.

42 Adam Szafarczyk, Michał Paweł Szafarczyk Ocena funkcjonowania oddziałów bankowych na Lubelszczyźnie Wyk. 9. Wyposażenie w nowoczesną technologię Wyposażenie w nowoczesną technologię. Punktacja 0-10 ogółem 7,57 7,40 Alior mbank ING Raiffeisen Millennium Pekao Credit Agricole 8,13 8,08 8,07 8,14 7,90 7,92 7,86 7,96 7,85 8,07 7,78 7,53 7,78 7,67 PKO Santander 7,24 7,65 7,58 7,72 Getin BNP Paribas Societe Generale BPH BOŚ bs Pocztowy 6,22 6,41 7,46 7,34 7,34 7,16 7,33 7,61 7,26 7,33 7,23 6,94 6,95 6,78 SKOK 6,60 7, Inne 7,29 7, ,50 3,50 4,50 5,50 6,50 7,50 8,50 Źródło: obliczenia własne na podstawie badań studentów.

43 42 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Najwyższy poziom wyposażenia w nowoczesną technologię zaobserwowano w przypadku Aliora, mbank, ING BSK, zaś najniższy charakteryzował bs-y, Bank Pocztowy i SKOKi. Najwyższy przyrost odnosił się do ; Pocztowego, bs-ów, PKO, zaś największy spadek to : SKOKi, Societe Generale, Millennium. Piątym kryterium było privacy czyli warunki obsługi zapewniające poufność przeprowadzanej transakcji. Wyk. 10. Privacy warunki obsługi zapewniające poufność przeprowadzenia transakcji Privacy - warunki obsługi zapewniające poufność przeprowadzenia transakcji. Punktacja 0-10 ogółem 7,34 7,13 Alior mbank ING Credit Agricole Raiffeisen 7,48 7,30 7,62 7,40 7,58 7,46 7,53 7,43 7,81 7,79 PKO Santander Pekao 6,98 7,50 7,35 7,33 7,34 7,21 Millennium 7,32 7,75 BOŚ BNP Paribas Getin BPH 6,63 7,27 7,17 7,12 7,16 7,01 7,14 7,22 bs 6,59 7,13 SKOK Pocztowy 6,17 6,88 6,75 6, Societe Generale 6,58 7,24 Inne 6,78 7,17 3,00 4,00 5,00 6,00 7,00 8,00 Źródło: obliczenia własne na podstawie badań studentów.

44 Dorota Jegorow Poglądy studentów ekonomii na wpływ członkostwa Unii Europejskiej Najlepsze warunki zapewniające poufność przeprowadzanych transakcji zapewniał w świetle badań, Alior, mbank i ING BSK, zaś najgorsze SKOKi, Pocztowy i Societe Generale. Największy przyrost wystąpił w przypadku: BOŚ, Pocztowy i bs-y, zaś największy spadek to: Societe Generale, Millennium i BPH. Szóstym i ostatnim kryterium była jakość materiałów informacyjnych. Wyk. 11. Jakośc materiałów informacyjnych Jakość materiałów informacyjnych. Punktacja 0-10 ogółem 7,48 7,35 mbank 7,97 7,92 Alior 7,55 7,88 PKO 7,44 7,81 ING 7,70 7,53 Credit Agricole 7,30 7,65 Raiffeisen 7,57 7,87 Pekao 7,51 7,46 BNP Paribas 7,48 7,39 Millennium 7,47 8,02 Santander 7,46 7,39 BPH 7,31 7,33 BOŚ 7,30 7,08 Getin 7,16 7,29 Societe Generale 7,02 7,45 bs 6,58 6, SKOK 6,83 6, Pocztowy 6,83 6,83 Inne 7,40 7,29 3,00 4,00 5,00 6,00 7,00 8,00 9,00 Źródło: obliczenia własne na podstawie badań studentów.

45 44 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie W świetle przeprowadzonych badań najwyższą ocenę w zakresie jakości materiałów informacyjnych w 2014 r. otrzymał mbank, Alior i PKO, zaś najniższą bs-y SKOKi, Bank Pocztowy. Największy przyrost charakteryzował: PKO, bs-y i Credit Agricole, zaś spadek: Millennium, Societe Generale i Raiffeisen. Biorąc pod uwagę wszystkie kryteria można uzyskać syntetyczną ocenę zamieszczoną poniżej. Wyk. 12. Synteza oceny ddziału Synteza oceny oddziału. Punktacja 0-10 ogółem 7,40 7,26 mbank Alior Raiffeisen ING Pekao Credit Agricole 7,90 7,77 7,80 7,60 7,71 7,76 7,69 7,55 7,46 7,29 7,46 7,35 Millennium 7,46 7,78 PKO 7,12 7,45 Santander 7,38 7,41 BNP Paribas 7,25 7,17 Societe Generale 7,22 7,39 bs 6,85 7,16 BPH 7,16 7,23 BOŚ 6,87 7,13 Getin 7,12 7,09 SKOK Pocztowy 6,85 7,04 6,77 6, Inne 7,35 7,30 3,00 4,00 5,00 6,00 7,00 8,00 9,00 Źródło: obliczenia własne na podstawie badań studentów.

46 Adam Szafarczyk, Michał Paweł Szafarczyk Ocena funkcjonowania oddziałów bankowych na Lubelszczyźnie Studenci WSEI za trzy najlepsze banki uznali: mbank, Alior i Raiffeisen zaś za trzy najgorsze: Getin, SKOKi i Bank Pocztowy. Największy przyrost ocen uzyskał: PKO, bs-y i Getin, zaś największy spadek to: Millennium, Skoki i Societe Generale. Biorąc pod uwagę banki pierwszej grupy można stwierdzić, że jedynie PKO plasuje się nieco powyżej średnie zaś bs-y i Santander plasują się poniżej średniej. Można na tej podstawie stwierdzić, że nadal klient masowy nie jest obsługiwany w zbyt dobrych warunkach w masowych bankach LNR. 4. Badanie pogłębione czas oczekiwania na przeprowadzenie transakcji W świetle dotychczasowych badań czas oczekiwania na przeprowadzenie transakcji okazał się niezwykle krytyczną kategorią ocenianą najniżej lub prawie najniżej i to niemal niezależnie od banku. W tym celu razem z badaniem podstawowym studenci przeprowadzili badanie dodatkowe, uzupełniające, niekoniecznie w tych samych oddziałach co badanie głównie (choć były to przypadki incydentalne) dotyczące czasu trwania transakcji. Pod uwagę wzięto takie produkty bankowe jak ROR, Kredyt gotówkowy i Lokatę terminową. W ramach każdego z tych segmentów wyróżniono trzy odrębne segmenty: czas stania w kolejce, czas przeprowadzenia rozmowy oraz czas przeprowadzenia transakcji. Przed badaniem w trakcie dyskusji ze studentami celem standaryzacji całego procesu ustalone zostały następujące założenia: rodzina trzyosobowa dochód miesięczny netto 5 tys. PLN kredyt gotówkowy 30 tys. PLN lokata złotowa roczna PLN ROR założenie nowego lub przeniesienie z innego banku czas przeprowadzenia transakcji obejmuje wyłącznie wypełnienie wniosku rozmowa dotyczy wyjaśnień odnoszących się do produktu i propozycje alternatywne personelu oddziału Badania czasu przeprowadzania transakcji rozpoczęto dwa lata później, niż badania dotyczące oceny warunków funkcjonowania oddziałów bankowych, czyli w 2011 r. ROR Liczba oddziałów uwzględnionych w 2015 r. wyniosła 2354 jednostek. Skala tego badania obejmuje 4,3% mniej placówek, niż w przypadku badania głównego.

47 46 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Wyk. 13. Czas stania w kolejce Czas stania w kolejce w minutach LNR - ROR ,58 8,80 9,07 9,63 9,87 10, ,23 6,86 5,94 5,16 5,17 4,91 5,36 6,73 6,04 5,99 6,27 4,29 6,48 6,38 6,10 6,62 6,99 6,66 7,28 6,79 5,93 6,80 6,42 6,94 5,58 7,15 7,86 7,65 8,00 6,06 7,26 7, inne Societe Generale Raiffeisen mbank SKOK bs ING BSK Millennium Alior BNP Paribas Santander BPH Credit Agricole Pekao BOŚ Pocztowy Getin PKO Ogółem Źródło: obliczenia własne na podstawie badań studentów. Najkrócej stoi się w kolejce w Societe Generale, Raiffeisenie i mbanku, zaś najdłużej w Banku Pocztowym, Getin i PKO. Czas stania w kolejce w analizowanym okresie średnio w oddziałach ogółem wydłużył się nieznacznie. Największe skrócenie tego czasu odnotowano w BOŚ, zaś największe wydłużenie w Pocztowym.

48 Adam Szafarczyk, Michał Paweł Szafarczyk Ocena funkcjonowania oddziałów bankowych na Lubelszczyźnie Wyk. 14. Czas rozmowy Czas rozmowy w minutach LNR - ROR 14,00 12,00 10,00 8,00 11,55 11,71 10,39 10,30 11,86 10,48 10,40 9,00 9,06 8,06 9,41 8,64 8,73 8,83 9,01 9,11 9,35 9,38 9,35 9,65 10,74 9,71 10,45 10,71 10,60 12,21 9,73 9,73 9,76 9,80 9,88 9,95 12,14 10,15 11,11 10,24 10,49 9,49 6,00 4,00 2,00 - inne Societe Generale bs Pocztowy BOŚ SKOK Raiffeisen BPH Getin BNP Paribas ING BSK Santander Credit Agricole Pekao mbank Alior Millennium PKO Ogółem Źródło: obliczenia własne na podstawie badań studentów. Średni czas rozmowy w analizowanym okresie zmniejszył się o 1 minutę. Wydłużenie miało miejsce jedynie w BNP Paribas i Aliorze. Najkrócej rozmawiano w Societe Generale, bs-ach i Pocztowym najdłużej w Aliorze, Millennium i PKO. Największe zmniejszenie wystąpiło w Pocztowym, Raiffeisenie i mbanku.

49 48 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Wyk. 15. Czas przeprowadzenia transakcji (wypełnienie wniosku) Czas przeprowadzenia transakcji (wypełnienie wniosku) w minutach LNR - ROR 14,00 12,00 10,00 12,35 11,93 9,35 11,58 9,01 11,19 9,02 9,76 9,31 10,82 9,33 11,61 9,50 10,07 9,68 10,29 9,71 10,37 9,74 9,94 10,26 11,28 10,43 9,57 10,45 9,45 10,57 10,51 9,30 11,49 10,93 10,56 11,05 10,57 10,17 8,24 10,47 10,90 8,00 6,00 4,00 2,00 - inne Pocztowy Societe Generale Raiffeisen ING BSK mbank BPH Credit Agricole BOŚ Getin Santander BNP Paribas SKOK Alior bs Millennium PKO Pekao Ogółem Źródło: obliczenia własne na podstawie badań studentów. Czas przeprowadzenia transakcji traktowany jako czas wypełnienia skrócił się średnio o pół minuty. Najbardziej w przypadku Societe Generale, Raiffeisenie i BPH. Wzrósł z kolei w Millennium, Aliorze i SKOKach. Najkrócej wypełniano

50 Adam Szafarczyk, Michał Paweł Szafarczyk Ocena funkcjonowania oddziałów bankowych na Lubelszczyźnie wniosek w Pocztowym, Societe Generale i Raiffeisenie, zaś najdłużej w Millennium, PKO i Pekao. Wyk. 16. Czas przeprowadzenia transakcji (ogółem) Czas przeprowadzenia transakcji ogółem w minutach LNR - ROR 35,00 30,00 25,00 30,13 27,80 26,58 22,24 27,33 23,30 27,94 24,50 26,98 25,41 25,97 25,41 26,60 25,50 27,12 25,78 28,51 25,79 30,26 26,55 26,36 26,56 26,32 26,79 27,91 26,87 26,32 27,08 27,54 27,67 29,01 28,46 29,84 28,75 32,48 31,38 28,32 26,98 20,00 15,00 10,00 5,00 - inne Societe Generale Raiffeisen mbank ING BSK bs SKOK Pocztowy BPH BOŚ Credit Agricole Santander BNP Paribas Alior Millennium Pekao Getin PKO Ogółem Źródło: obliczenia własne na podstawie badań studentów. Biorąc pod uwagę łącznie trzy uprzednie czynniki otrzymamy czas ogółem związany z założeniem lub przeniesieniem ROR. Najszybciej klienci zostali obsłużeni w Societe Generale, Raiffeisenie i mbanku, zaś najdłużej w oddziałach Pekao, Getin i PKO. Generalnie średni czas obsługi zmniejszył się o półtorej minuty. Największe zmniejszenie wystąpiło w przypadku BOŚ, Societe Generale i Raiffeisen.

51 50 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Rozbicie na podsegmenty dla banków ogółem, banków pierwszej grupy oraz dla banku stanowiącego benchmark przedstawiono poniżej. Wyk. 17. Czas przeprowadzenia transakcji (ogółem ROR 2012) Czas przeprowadzenia transakcji ogółem w minutach LNR - ROR ,00 10,00 9,49 10,17 10,21 10,24 10,93 9,73 10,26 8,64 10,51 8,06 9,01 8,00 7,31 6,80 6,27 6,00 5,16 4,00 2,00 - Ogółem PKO Santander bs-y Societe Generale Czas stania w kolejce Czas trwania rozmowy Czas oczekiwania na przeprowadzenie transakcji Źródło: obliczenia własne na podstawie badań studentów. W przypadku ROR-ów benchmarkiem jest bank Societe Generale. Zasadniczo skrócono w nim czas stania w kolejce, a także, choć w mniejszym już stopniu czas wypełniania wniosku. minutę dłużej. Trzeba podkreślić, że PKO odbija na niekorzyść przede wszystkim czasem stania w kolejce.

52 Dorota Jegorow Poglądy studentów ekonomii na wpływ członkostwa Unii Europejskiej Lokaty Liczba oddziałów uwzględnionych w 2015 r. wyniosła 2352 jednostek. Wyk. 18. Lokaty czas stania w kolejce Czas stania w kolejce w minutach LNR - Lokaty 12,00 10,00 9,69 8,00 6,00 4,00 5,10 5,64 3,91 4,65 5,03 4,91 5,55 5,24 5,45 6,02 5,80 6,23 6,09 6,23 6,09 6,34 6,12 5,71 6,21 6,38 6,45 6,65 6,66 6,87 8,21 7,02 7,73 4,91 4,17 5,02 5,03 5,18 7,78 8,29 7,87 6,61 6,13 2,00 - inne Societe Generale mbank Raiffeisen bs Millennium SKOK BNP Paribas Alior ING BSK Pekao Credit Agricole Santander BPH BOŚ Pocztowy PKO Getin Ogółem Źródło: obliczenia własne na podstawie badań studentów. Czas stania w kolejce w celu założenia lokaty terminowej najdłuższy jest w Pocztowym, PKO i Getinie, zaś najkrótszy w Societe General, mbanku i Raiffeisenie. Generalnie uległ wydłużeniu o ponad pół minuty. Najbardziej w Credit Agricole 2,10 min., bs-ach 1,97 min. i PKO 1,89 min. Najbardziej wydłużył się w Pocztowym, Credit Agricole, BPH i Santanderze.

53 52 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Wyk. 19. Lokaty czas rozmowy Czas rozmowy w minutach LNR - Lokaty 14,00 12,00 10,00 11,97 11,18 10,17 9,68 9,02 8,41 8,43 8,87 9,53 8,89 12,50 9,38 10,33 11,28 9,40 9,63 9,93 9,63 9,71 9,80 11,43 9,94 10,72 9,96 12,21 10,04 9,91 10,06 9,80 10,20 9,79 10,74 10,62 10,75 12,47 11,11 10,76 9,77 8,00 6,00 4,00 2,00 - inne Societe Generale SKOK bs Pocztowy BOŚ Credit Agricole BNP Paribas BPH Santander ING BSK Pekao PKO Getin Raiffeisen Millennium Alior mbank Ogółem Źródło: obliczenia własne na podstawie badań studentów. Najdłuższy czas trwania rozmowy miał miejsce w BOŚ, mbanku i BNP Paribas, zaś najkrótszy w Banku Pocztowym, bs-ach i Santanderze. Ogółem skrócił się o minutę najbardziej w BOŚ, Societe Generale i PKO, zaś wydłużył najwięcej w Millennium, Raiffeisenie i Getinie.

54 Adam Szafarczyk, Michał Paweł Szafarczyk Ocena funkcjonowania oddziałów bankowych na Lubelszczyźnie Wyk. 20. Lokaty czas przeprowadzania transakcji (wniosek) LNR Lokaty. Czas przeprowadzenia transakcji (wypełnienie wniosku) w minutach 14,00 12,00 10,00 8,00 12,97 12,55 13,21 10,27 10,88 10,26 11,58 10,52 8,18 8,38 8,48 9,06 9,52 9,52 11,95 9,56 10,20 9,65 10,66 9,69 10,60 10,01 10,87 10,08 10,37 10,30 10,48 10,51 11,76 10,61 12,30 10,68 9,47 11,00 9,12 11,19 11,01 9,96 6,00 4,00 2,00 - inne Pocztowy Raiffeisen Societe Generale Credit Agricole mbank ING BSK BOŚ Getin BPH bs Pekao Alior Santander PKO BNP Paribas SKOK Millennium Ogółem Źródło: obliczenia własne na podstawie badań studentów. Wypełnienie wniosku najkrócej trwało w Pocztowym, Raiffeisenie i Societe Generale, najdłużej zaś w BNP Paribas, SKOK i Millennium. Przeciętnie czas ten skrócił się o przeszło minutę, najbardziej w mbanku, Pocztowym i Credit Agricole. Najbardziej wydłużył się w SKOK i Millennium.

55 54 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Wyk. 21. Lokaty czas przeprowadzania transakcji (ogółem) Czas przeprowadzenia transakcji ogółem (w minutach) LNR - Lokaty ,00 30,00 25,00 30,03 24,93 25,35 21,53 27,90 23,82 25,19 24,33 25,59 24,80 26,08 25,12 25,87 25,52 30,71 25,54 27,67 25,67 32,66 25,95 25,63 26,20 29,81 26,40 27,98 26,49 25,21 26,97 27,34 27,17 24,92 27,74 31,76 28,94 27,97 29,39 27,90 26,34 20,00 15,00 10,00 5,00 - inne Societe Generale Raiffeisen bs Pocztowy Credit Agricole SKOK mbank ING BSK BOŚ BPH BNP Paribas Pekao Santander Alior Millennium PKO Getin Ogółem Źródło: obliczenia własne na podstawie badań studentów Biorąc pod uwagę wszystkie trzy elementy badania, najszybciej założyć można lokatę terminową w Societe Generale, Raiffeisenie i bs-ach. Najdłużej proces ten trwał w Millennium, PKO i Getin. Generalnie proces ten skrócił się o półtorej minuty, najbardziej w BOŚ, mbanku i Raiffeisen. Najbardziej wydłużył się w Millennium, Santanderze i Getinie.

56 Adam Szafarczyk, Michał Paweł Szafarczyk Ocena funkcjonowania oddziałów bankowych na Lubelszczyźnie Wyk. 22. Lokata czas przeprowadzania transakcji (ogółem) Czas przeprowadzenia transakcji ogółem w minutach LNR - Lokata 12,00 10,00 9,77 9,96 8,29 10,04 10,61 9,80 10,51 8,87 10,01 8,41 8,48 8,00 6,61 6,66 6,00 5,45 4,65 4,00 2,00 - Ogółem PKO Santander bs-y Societe Generaale Czas stania w kolejce Czas trwania rozmowy Czas oczekiwania na przeprowadzenie transakcji Źródło: obliczenia własne na podstawie badań studentów Porównanie banków pierwszej grupy z benchmarkiem jakim w tym przypadku jest Societe Generale wskazuje, że najbardziej zbliżone są tu bs-y. Pewnym mankamentem jest tu czas wypełnienia wniosku. PKO plasuje się na poziomie zbliżonym do przeciętnej banków, choć odbija in minus czasem stania w kolejce.

57 56 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Kredyty Liczba oddziałów. wyniosła 2352 jednostek, czyli tyle samo co przy badaniu lokat. Wyk. 23. Kredyty czas stania w kolejce Czas stania w kolejce w minutach LNR - Kredyty 10,00 9,00 8,00 7,00 6,00 6,03 6, ,94 6,76 5,41 6,38 5,69 6,25 5,80 6,87 6,07 5,64 6,10 7,19 6,77 6,98 6,79 7,14 7,04 7,38 7,19 7,21 7,28 7,21 6,49 7,66 7,89 8,05 6,65 8,32 9,14 8,53 9,52 9,28 7,28 7,17 5,00 4,98 4,94 4,00 3,00 2,00 1,00 - inne mbank Societe Generale Raiffeisen bs SKOK Millennium ING BSK Alior BNP Paribas Pekao Credit Agricole BPH Santander BOŚ Pocztowy Getin PKO Ogółem Źródło: obliczenia własne na podstawie badań studentów. Czas stania w kolejce po kredyt najkrótszy jest w mbank, Societe Generale i Raiffeisen, najdłuższy zaś w Pocztowym, Getinie i w PKO. Średnio czas ten de nomine nieznacznie się skrócił dla ogółu banków. Czas stania w kolejce zmniejszył się najbardziej w Societe Generale, mbanku i Reiffeisen, zaś najbardziej wydłużył się w Credit Agricole, Pocztowym i Santanderze.

58 Adam Szafarczyk, Michał Paweł Szafarczyk Ocena funkcjonowania oddziałów bankowych na Lubelszczyźnie Wyk. 24. Kredyty czas rozmowy Czas rozmowy w minutach LNR - Kredyty 20,00 18,00 16,00 14,00 17,45 16,21 16,41 15,01 15,55 15,63 14,85 17,43 14,98 13,16 12,62 12,93 13,04 13,13 13,21 13,51 13,58 13,75 14,37 14,05 15,72 14,15 15,94 17,97 16,04 17,16 14,17 13,57 14,24 14,27 14,30 14,86 15,01 14,99 17,72 15,17 15,87 14,02 12,00 10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 - inne Societe Generale Pocztowy BPH SKOK Credit Agricole bs ING BSK Santander Getin BNP Paribas Millennium Raiffeisen mbank Alior BOŚ Pekao PKO Ogółem Źródło: obliczenia własne na podstawie badań studentów. Najkrócej rozmowa informacyjna trwała wsociete Generale, Pocztowy i BPH, najdłużej zaś w BOŚ, Pekao i PKO. Generalnie uległa skróceniu o ponad półtorej minuty, najbardziej w ING BSK, mbanku i Societe Generale, zaś wydłużył jedynie w Raiffeisenie.

59 58 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Wyk. 25. Kredyty czas wypełnienia wniosku Czas przeprowadzenia transakcji (wypełnienie wniosku) w minutach LNR - Kredyty 25,00 20,00 15,00 17,10 14,48 18,24 14,66 12,88 17,64 13,11 16,51 13,14 16,90 13,49 17,53 13,57 20,24 13,78 17,14 16,55 19,50 19,43 17,81 16,08 15,07 16,74 19,97 21,18 21,35 17,86 10,95 14,08 14,24 14,27 14,94 14,95 15,35 15,58 15,95 18,75 14,52 10,00 5,00 - inne Pocztowy Credit Agricole BPH Getin ING BSK mbank Raiffeisen Alior Santander Societe Generale PKO bs Millennium Pekao BNP Paribas BOŚ SKOK Ogółem Źródło: obliczenia własne na podstawie badań studentów. Najszybciej wniosek kredytowy wypełnia się w Pocztowym, Credit Agricole i BPH, a najdłużej w BNP Paribas, BOŚ i w SKOKach. Przeciętna dla wszystkich banków spadła o ponad 3 minuty i trend ten miał miejsce we wszystkich bankach. Najbardziej zmniejszył się w Reiffeisen, Pocztowy i BOŚ.

60 Adam Szafarczyk, Michał Paweł Szafarczyk Ocena funkcjonowania oddziałów bankowych na Lubelszczyźnie Wyk. 26. Kredyty czas przeprowadzenia transakcji (ogółem) Czas przeprowadzenia transakcji ogółem minutach LNR - Kredyty 50,00 45,00 40,00 35,00 40,58 34,30 41,29 32,20 42,47 32,29 41,44 32,82 35,22 33,30 39,93 33,36 40,19 33,71 41,52 33,84 38,91 34,26 40,16 35,17 37,66 35,33 38,01 35,64 40,01 35,72 42,83 36,78 39,13 37,53 43,77 37,95 46,24 38,86 46,67 39,39 41,01 35,72 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 - inne Pocztowy Societe Generale mbank Credit Agricole BPH Raiffeisen ING BSK bs Alior Millennium Santander Getin BNP Paribas Pekao SKOK BOŚ PKO Ogółem Źródło: obliczenia własne na podstawie badań studentów. Łączny czas niezbędny do zaciągnięcia kredytu gotówkowego średnio zmniejszył się we wszystkich bankach, średnio o ponad 5 min. najbardziej w Pocztowym, Societe Generale i w mbanku. W tych bankach można było najszybciej zaciągnąć kredyt, najwolniej zaś w SKOKach, BOŚ i PKO.

61 60 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Wyk. 27. Kredyty czas przeprowadzenia transakcji Czas przeprowadzenia transakcji ogółem w minutach LNR - Kredyty 16,00 14,00 14,02 14,52 15,17 14,94 13,75 14,24 13,51 14,95 12,93 12,00 10,95 10,00 9,28 8,00 7,17 7,66 8,32 6,00 5,80 4,00 2,00 - Ogółem PKO Santander BS-y Pocztowy Czas stania w kolejce Czas trwania rozmowy Czas oczekiwania na przeprowadzenie transakcji Źródło: obliczenia własne na podstawie badań studentów. Benchmarkiem w przypadku kredytu gotówkowego jest Bank Pocztowy. Uzyskał to dzięki istotnemu skróceniu czasu rozmowy i wypełniania wniosku w odniesieniu do danych charakteryzujących pozostałe banki. PKO odbiega od banków przede wszystkim czasem stania w kolejce.

62 Adam Szafarczyk, Michał Paweł Szafarczyk Ocena funkcjonowania oddziałów bankowych na Lubelszczyźnie Podsumowanie Na podstawie przeprowadzonego badania można dokonać następujących spostrzeżeń: wybór oddziałów bankowych wziętych pod uwagę w badaniach przez studentów pozwolił wyodrębnić następujące grupy banków: Pierwsza, zawierająca banki o udziale przekraczającym 9%, należy tu: PKO, bs-y, Santander. Druga, zawierająca banki o udziale 5% 9%, należy tu: Pekao, Alior, BNP Paribas, Getin, Millennium Trzecia grupa to pozostałe (z wyjątkiem Inne tworzące czwartą grupę): Credit Agricole, ING BSK, mbank, BPH, Societe Generale, BOŚ, Raiffeisen, SKOKi oraz Pocztowy. Czwarta grupa to banki ujęte w segmencie Inne, których łączny udział w 2015 r. wyniósł 1,9%. Są to zarówno banki o małej intensywności sieci jak również banki egzotyczne w LNR. ilość badanych placówek uległa istotnemu zwiększeniu, przy czym nastąpiło zasadnicze zmniejszenie dystansu pomiędzy I grupą banków a II grupą. Obecnie przejście to jest łagodne a kilka lat temu był to wyraźny dystans. Na uwagę zasługuje realokacja Pekao z I grupy do II grupy i awans Santandera. średni poziom syntetycznej oceny warunków funkcjonowania oddziałów bankowych rósł systematycznie przy pewnych wahaniach w drugiej połowie badanego okresu. badanie obejmuje sześć kryteriów oceny warunków funkcjonowania oddziałów i we wszystkich z nich nastąpił w 2015 r. wzrost w stosunku do 2014 r. Czas oczekiwania na przeprowadzenie transakcji był zawsze segmentem najniżej ocenianym i takim pozostał. niezależnie od wniosków cząstkowych dotyczących poszczególnych kryterium oceny ważna jest identyfikacja banków pierwszej grupy (czyli najliczniej występujących w badaniach), jako banków plasujących się generalnie na poziomie zbliżonym do średniej Oznacza to, że poprawa obsługi podstawowej masy klientów LNR wymaga zasadniczej przebudowy, zarówno w zakresie infrastruktury jak i organizacji funkcjonowania. badania z lat ubiegłych wykazały, że szczególnie newralgicznym kryterium oceny jest czas oczekiwania na przeprowadzenie transakcji, stąd też prze-

63 62 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie prowadzono dodatkowe uzupełniające badanie dotyczące tego zagadnienia. Przyjęto w nim następujące założenia standaryzujące proces badawczy: rodzina trzyosobowa dochód miesięczny netto 5 tys. PLN kredyt gotówkowy 30 tys. PLN lokata złotowa roczna PLN ROR założenie nowego lub przeniesienie z innego banku czas przeprowadzenia transakcji obejmuje wyłącznie wypełnienie wniosku rozmowa dotyczy wyjaśnień odnoszących się do produktu i propozycje alternatywne personelu oddziału badaniem objęto trzy produkty bankowe: ROR, lokatę terminową i kredyt gotówkowy, w świetle wyników badań, również niezależnie od wniosków cząstkowych, pierwsza grupa banków plasuje się generalnie rzecz biorąc nie najkorzystniej. Przykłady benchmarków wskazują, że w sposób istotny można poprawić warunki obsługi klientów zarówno poprzez działalność inwestycyjną jak i organizacyjną. Streszczenie Warunki funkcjonowania oddziałów bankowych zdeterminowane są wieloma czynnikami w tym koniunkturą krajową oraz międzynarodową. Celem oceny generalnych warunków otoczenia bankowego referat prezentuje wnioski wyciągnięte na podstawie wyników różnych wskaźników koniunktury, w tym Makromaniaka Koniunktury oraz An-Rat s Ratio. Następnie prezentowane są wyniki badań terenowych studentów WSEI prezentujące ocenę wybranych oddziałów bankowych działających w lubelskiej regionalnej niszy rynkowej. Wyniki badań porównano do analogicznej analizy przeprowadzanej cyklicznie od 2009 roku. Badania przeprowadzono metodą mystery client dostosowaną do specyfiki warunków Polski. Słowa kluczowe: Makromaniak Koniunktury, bankowość detaliczna, An-Rat s Ratio, mystery client, funkcjonowanie oddziałów Summary This essay is presenting the results of theoretical analysis of some main factors affecting retail banking generally in Poland and in Eurozone. Then the authors discuss the results of field research carried out by students of WSEI during the period starting from December It was a mystery client method of rating (amended to the local specific needs), and results in comparison with similar research done in recent years are showing constant growing position of small retail banks in Lublin Region, despite strong competition from the big players. Keywords: retail banking, branch assessment, mystery client, An-Rat s Ratio

64 dr Sławomir Czarnecki doktor nauk prawnych Ograniczenie swobody reklamowania w prawie polskim na przykładzie reklamy zewnętrznej wybrane zagadnienia The limitation of the freedom of advertising in Polish law on the example of outdoor advertising selected issues 1. Wprowadzenie Z pojęciem reklamy należy wiązać przedstawienie w jakiejkolwiek formie, w ramach działalności handlowej, gospodarczej, rzemieślniczej lub wykonywania wolnych zawodów w celu wspierania zbytu towarów lub usług, w tym nieruchomości, praw i zobowiązań 1. Tak rozumianą reklamę powszechnie uznaje się za nieodłączny składnik systemu, w którym rządzą zasady wolności gospodarczej i konkurencji 2. Nie ulega wątpliwości, że w warunkach gospodarki rynkowej, wśród szeroko rozumianych działań marketingowych przedsiębiorcy, odgrywa ona rolę najważniejszą. Dłuższy brak aktywności w tym zakresie niesie ze sobą ryzyko porażki w grze rynkowej, gdyż pozbawia przedsiębiorstwo zdolności do pozyskania i utrzymania klienteli 3. Jednym z głównych zadań reklamy jest przecież niwelowanie skutków reklamy innych przedsiębiorców. Jej oddziaływanie polega bowiem także i na tym, że podkreślając wyjątkowość danego produktu, osłabia jednocześnie zainteresowanie konsumenta odpowiednim produktem oferowanym przez konkurencję. Opisując funkcje reklamy, jako elementu komunikacji marketingowej przedsiębiorstw z konsumentami, wymienia się zawłaszcza takie jak informowanie konsumentów o produktach, przekonywanie ich do wyboru określonej oferty 1 Por. art. 2 lit. a dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/114/WE z r. dotyczącej reklamy wprowadzającej w błąd i reklamy porównawczej (Dz. Urz. UE L Nr 376, s. 21). 2 Por. J. Masiota, Wolna reklama i jej normatywne ograniczenia, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2000, z. 2, s Por. R. Skubisz, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 15 Prawo konkurencji, M. Kępiński (red.), Warszawa 2014, s. 389.

65 64 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie oraz kształtowanie u nich postawy lojalności 4. Trzeba też wiedzieć, że akcentowanie korzyści płynących z zakupu określonych towarów lub usług przyczynia się do budowania renomy przedsiębiorcy. Przekaz reklamowy może ponadto, przez wskazanie na właściwości produktów, kreować potrzeby konsumpcyjne, które wcześniej nie były znane adresatowi reklamy 5. Szeroki zakres swobody we wspieraniu zbytu towarów i usług za pomocą przekazu reklamowego wynika wprost z zasady wolności gospodarczej oraz wolności wypowiedzi. Swoboda ta podlega jednak na gruncie prawa polskiego pewnym istotnym ograniczeniom. Wystarczy wskazać, że ustawodawca zwalcza reklamę będącą czynem nieuczciwej konkurencji i zakazuje reklamy pewnych produktów oraz niektórych wolnych zawodów. Wyposaża też lokalnego prawodawcę w narzędzia umożliwiające ograniczenie ekspansji reklamy zewnętrznej. Zagadnieniom związanym z tym ostatnim aspektem reglamentacji reklamy poświecone jest niniejsze opracowanie. 2. Formy i cechy reklamy zewnętrznej Reklama zewnętrzna (ang. outdoor) wymaga umiejscowienia nośników przekazu reklamowego w taki sposób, by obraz, za pomocą którego przekaz ten jest realizowany, był dostępny wzrokowo na otwartej przestrzeni. Niekoniecznie musi to być przestrzeń miejska, chociaż nie ulega wątpliwości, że miasta, zwłaszcza duże, nadają się do tego najlepiej. Zapewniają bowiem szeroki zasięg oddziaływania reklamy zewnętrznej. Faktem jest, że regulacje dotyczące reklamy, które zostały wprowadzone do prawa polskiego tzw. ustawą krajobrazową 6, odnoszą się bezpośrednio do tego szczególnego kanału komunikacji. Do klasyki omawianej formy działalności marketingowej zaliczany jest billboard. W piśmiennictwie zwraca się jednak uwagę na fakt, że obecnie technika daje wręcz nieograniczone możliwości kreacji reklamy zewnętrznej. Obok nieruchomych tablic z plakatami (podświetlanych lub nie) wykorzystywane są do tego celu różnego rodzaju konstrukcje trójwymiarowe, projekcje na ekranach LCD (LED), obrazy wyświetlane na budynkach za pomocą specjalnych urządzeń oraz wiele innych wynalazków współczesnej techniki 7. 4 Por. K. Pawlak-Kołodziejska, Etyczne dylematy w zarządzaniu działalnością reklamową, Współczesne Zarządzanie 2013, nr 1, s Tak R. Skubisz, [w:] System, s Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu (Dz. U. z 2015 r. poz. 774 ze zm.); dalej jako: ustawa krajobrazowa. 7 Por. J. Mikosz, Formy reklamy zewnętrznej, Kultura Media Teologia 2010, nr 3, s. 46 i n.; M. Czech, M. Kropiewnicka, D. Ostrowiecki, Reklama częścią krajobrazu nowe regulacje prawne dotyczące reklamy zewnętrznej w świetle prezydenckiego projektu ustawy o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu, Przegląd Prawa Ochrony Środowiska 2014, nr 2, s. 103.

66 Sławomir Czarnecki Ograniczenie swobody reklamowania w prawie polskim na przykładzie Stworzenie jednej (uniwersalnej) definicji, która obejmowałaby wszystkie rodzaje nośników reklamy zewnętrznej, nie jest zadaniem prostym. W ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym 8 oddzielnie zdefiniowano zatem tablicę reklamową, urządzenie reklamowe oraz szyld. Pierwsze z wymienionych pojęć oznacza przedmiot materialny przeznaczony lub służący ekspozycji reklamy 9 wraz z jego elementami konstrukcyjnymi i zamocowaniami, o płaskiej powierzchni służącej ekspozycji reklamy, w szczególności baner reklamowy, reklamę naklejaną na okna budynków i reklamy umieszczane na rusztowaniu, ogrodzeniu lub wyposażeniu placu budowy, z wyłączeniem drobnych przedmiotów codziennego użytku wykorzystywanych zgodnie z ich przeznaczeniem (art. 2pkt 16b u.p.z.p.). Przez określenie urządzenie reklamowe należy z kolei rozumieć przedmiot materialny przeznaczony lub służący ekspozycji reklamy wraz z jego elementami konstrukcyjnymi i zamocowaniami, inny niż tablica reklamowa, z wyłączeniem drobnych przedmiotów codziennego użytku wykorzystywanych zgodnie z ich przeznaczeniem (art. 2pkt 16c u.p.z.p.). Zarówno tablica reklamowa, jak i urządzenie reklamowe mogą stanowić szyld w rozumieniu art. 2pkt 16d u.p.z.p., pod warunkiem, że informują o działalności prowadzonej na nieruchomości, na której obiekty te się znajdują. W literaturze przedmiotu wskazuje się na dodatni aspekt reklamy zewnętrznej, którym jest jej siła przyciągania oraz to, że utrwala w świadomości odbiorców slogany, znaki towarowe, a także nazwy i wizerunki produktów znane z innych reklam 10. Odnotować też trzeba wypowiedzi, z których wynika, że dla wielu reklamodawców reklama zewnętrzna jest obecnie podstawowym narzędziem komunikacji marketingowej. Nie dąży przy tym do przekazania jak największej ilości informacji. Jej celem jest zapewnienie szybkiej identyfikacji produktu 11. Charakterystyczne dla tej metody promocji jest także długotrwałe oddziaływanie, które zwiększa prawdopodobieństwo zapamiętania przekazu. W przeciwieństwie do reklamy występującej w mediach papierowych i elektronicznych, reklamy zewnętrznej nie można wyłączyć, zlekceważyć, nie zauważyć. Innymi słowy, narzuca ona przymus kontaktu wzrokowego 12. Dzięki temu może docierać do osób, które nie odbierają komunikatów reklamowych przekazywanych za pośrednictwem innych kanałów komunikacji Tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 199 ze zm.; dalej jako: u.p.z.p. 9 Pojęcie reklama także zostało zdefiniowane w u.p.z.p. (art. 2 pkt 16a). Oznacza ono upowszechnianie w jakiejkolwiek wizualnej formie informacji promującej osoby, przedsiębiorstwa, towary, usługi, przedsięwzięcia lub ruchy społeczne. 10 Tak K. Grzybczyk, Prawo reklamy, Warszawa 2012, s Por. J. Mikosz, Formy, s Tak M. Czyński, M. Ostrowski, Reklama w przestrzeni publicznej miasta, Przestrzeń i Forma 2011, nr 16, s Por. J. Mikosz, Formy, s. 46.

67 66 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Wyżej opisane cechy reklamy zewnętrznej czynią z niej skuteczne narzędzie promocji. Naturalną konsekwencją zwiększonego zapotrzebowania ze strony reklamodawców jest zatem jej ekspansja w przestrzeni publicznej miast. Wzrost liczby miejsc i powierzchni ekspozycji reklamy zewnętrznej rodzi z kolei efekt odwrotny. W natłoku reklam tego rodzaju spada ich skuteczność, a rosnąca obojętność przechodniów, pasażerów i kierowców wyzwala zapotrzebowanie na coraz bardziej agresywne i niekonwencjonalne formy przekazu 14. Zaczyna działać reguła wyróżnij się, albo zgiń 15. Istnieje niewątpliwie bezpośredni związek pomiędzy jej przestrzeganiem a zjawiskiem, które można określić mianem wizualnej agresji 16 reklamy zewnętrznej. 3. Planistyczne instrumenty reglamentacji reklamy zewnętrznej a) znaczenie tzw. gminnej uchwały krajobrazowej Należy przyjąć, że zwalczanie w sposób bezpośredni opisanego wyżej zjawiska nie było celem twórców ustawy krajobrazowej. Uzasadnienie prezydenckiego projektu 17 zawiera stwierdzenie, że lokalizowanie w przestrzeni publicznej w sposób praktycznie dowolny i bez żadnych ograniczeń co do wyglądu tablic i urządzeń reklamowych stanowi istotne zagrożenie dla walorów krajobrazu. Będące efektem wejścia w życie ustawy krajobrazowej zmiany w prawie zagospodarowania przestrzeni dają zatem gminnym samorządom narzędzia umożliwiające istotne ograniczenie obecności reklam w przestrzeni publicznej pod względem ilościowym oraz powierzchniowym. W zakresie przedmiotowym uchwały krajobrazowej mieszczą się także regulacje mające wpływ na estetykę tablic i urządzeń reklamowych, skoro zawiera ona standardy jakościowe oraz określa rodzaje materiałów budowlanych, z jakich mogą być wykonane. W piśmiennictwie wskazano ponadto, iż zakres regulacji uchwały krajobrazowej jest przedmiotowo tożsamy z ustalonym w dotychczasowym brzmieniu art. 15 ust. 3 pkt 9 u.p.z.p. 18. Faktem jest, że pierwotnie była to materia, która z woli 14 Trafnie zwracają na to uwagę M. Czyński i M. Ostrowski, Reklama, s Por. J. Mikosz, Formy, s Określeniem tym posługują się M. Czyński i M. Ostrowski, Reklama, s Zob. druk sejmowy nr Por. A. Fogel, [w:] Ustawa krajobrazowa. Komentarz do przepisów wprowadzonych w związku ze wzmocnieniem ochrony krajobrazu, A. Fogel (red.), Warszawa 2016, s Autorka posługuje się przyjętym w praktyce określeniem uchwała reklamowa, które jednak wydaje się zbyt wąskie w zestawieniu z brzmieniem (zakresem regulacji) art. 37a u.p.z.p. oraz art. 17a pkt 2 ustawy z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych (Dz.U. z 2014 r. poz. 849 ze zm.); dalej także jako u.p.o.l.

68 Sławomir Czarnecki Ograniczenie swobody reklamowania w prawie polskim na przykładzie ustawodawcy mogła być normowana postanowieniami planu miejscowego 19. Zatem już sam rodowód pozwala uznać uchwałę krajobrazową za planistyczny instrument reglamentacji reklamy zewnętrznej. Nakazuje on jednocześnie przyjąć aktualność części uwag komentatorskich odnoszących się do poprzedniego stanu prawnego. Na gruncie art. 37a u.p.z.p. za niedopuszczalne należałoby zatem uznać ingerowanie gminną uchwałą krajobrazową w samą treść reklam 20. Istotnym zagrożeniem dla krajobrazu jest niewątpliwie sama obecność reklamy zewnętrznej w przestrzeni publicznej. Wszelkie ograniczenia ilościowe i powierzchniowe w tym zakresie siłą rzeczy zmniejszają jednak pole dla zjawiska wizualnej agresji. Taki sam efekt może też powodować wyeliminowanie urządzeń umożliwiających nadawanie reklam charakteryzujących się dużą luminacją i bardzo dynamiczną zmianą wyświetlanych obrazów. Zgodnie z art. 37a ust. 1 u.p.z.p. właściwa rada gminy może ustalić w formie uchwały zasady i warunki sytuowania obiektów małej architektury, tablic reklamowych i urządzeń reklamowych oraz ogrodzeń, ich gabaryty, standardy jakościowe oraz rodzaje materiałów budowlanych, z jakich mogą być wykonane 21. Komentując ten przepis trafnie zauważono, że pojęcie zasad i warunków sytuowania jest bardzo szerokie i obejmuje zarówno umiejscowienie względem innych obiektów lub punktów (np. skrzyżowań ulic), jak i sam sposób położenia tablic i urządzeń reklamowych względem lica budynku, do którego obiekty te są przytwierdzone 22. Należy jednocześnie zwrócić uwagę na fakt, iż o zakresie i treści gminnej uchwały krajobrazowej decyduje także przepis art. 19 ust. 1b ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami 23. Zgodnie z tą odrębną regulacją w uchwale określającej zasady i warunki sytuowania obiektów małej architektury, tablic i urządzeń reklamowych oraz ogrodzeń uwzględnia się w szczególności: 1. ochronę zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia; 2. ochronę innych zabytków nieruchomych znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków oraz 3. wnioski i rekomendacje audytów krajobrazowych oraz plany ochrony parków krajobrazowych. Ustawodawca dopuszcza ponadto wprowadzenie na terenie gminy zakazu sytuowania tablic reklamowych i urządzeń reklamowych, z wyłączeniem szyldów 19 Należy jednak pamiętać, że na gruncie poprzedniego stanu prawnego trudno było wskazać wyraźną podstawę wprowadzenia zakazu, który obecnie przewiduje art. 37a ust. 3 u.p.z.p. 20 Por. A. Plucińska-Filipowicz, A. Kosicki, [w:] Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Komentarz, A. Plucińska-Filipowicz, M. Wierzbowski (red.), Warszawa 2014, s W odniesieniu do szyldów w uchwale tej określa się zasady i warunki ich sytuowania, gabaryty oraz liczbę szyldów, które mogą być umieszczone na danej nieruchomości przez podmiot prowadzący na niej działalność. 22 Por. A. Fogel, [w:] Ustawa krajobrazowa, A. Fogel (red.), s Tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz ze zm.

69 68 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie (art. 37a ust. 3 u.p.z.p.). W związku z tą ostatnią regulacją wyrażono pogląd, że Najprawdopodobniej do podważenia byłaby uchwała wprowadzająca tego typu zakaz na obszarze całej gminy 24. Brzmienie art. 37a ust. 3 u.p.z.p. wydaje się jednak nie sprzyjać takiej interpretacji. Osobną kwestią pozostaje natomiast ewentualna negatywna ocena regulacji dopuszczającej tak daleko idące ograniczenie swobody reklamowania z punktu widzenia jej zgodności z ustawą zasadniczą 25. Uchwała krajobrazowa, o ile zastanie podjęta, musi dotyczyć całego obszaru gminy 26. Może jednak przewidywać zróżnicowane regulacje, dotyczące ekspozycji reklamy zewnętrznej, w stosunku do precyzyjnie rozgraniczonych części powierzchni danej gminy. Ustawa przewiduje możliwość zastosowania w tym celu załącznika graficznego wraz z opisem. Uchwała podjęta na podstawie upoważnienia zawartego w art. 37a ust. 1 i 3 u.p.z.p. określa także warunki i termin dostosowania istniejących tablic i urządzeń reklamowych do zakazów, zasad i warunków w niej ustanowionych, który nie może być krótszy niż 12 miesięcy od dnia wejścia w życie tej uchwały. Jest ona aktem prawa miejscowego, na co wskazuje jednoznacznie brzmienie art. 37a ust. 4 u.p.z.p. b) znaczenie statutu uzdrowiska W rozważaniach na temat ograniczeń, którym podlega reklama zewnętrzna w prawie polskim, warto kilka zdań poświęcić oddzielnej regulacji tej problematyki w obszarze uzdrowisk. Przepis wprost odnoszący się do tego zagadnienia zawiera bowiem ustawa z dnia 25 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych 27. Podobnie jak w przypadku uchwały krajobrazowej, podejmowanej na podstawie upoważnienia zawartego w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, także na gruncie ustawy uzdrowiskowej kompetencje w tym zakresie zostały nadane radom gmin. Ustawa uzdrowiskowa wyraźnie wskazuje cel, któremu ma służyć wprowadzenie przepisów ograniczających swobodę w zakresie ekspozycji reklamy zewnętrznej na terenach objętych granicami stref ochronnych 28. Jest nim ochrona funkcji 24 Tak M. Nowak, [w:] Ustawa krajobrazowa, rewitalizacyjna i metropolitalna. Komentarz do przepisów o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, M. Nowak, Z. Tokarzewska-Żarna, Warszawa 2016, s Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze zm.). 26 Z wyłączeniem jednak terenów zamkniętych ustalonych przez inne organy niż ministra właściwego do spraw transportu (art. 37a ust. 5 u.p.z.p.). 27 Tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 651; dalej jako: ustawa uzdrowiskowa. 28 Strefy ochrony uzdrowiskowej to: części obszaru uzdrowiska albo obszaru ochrony uzdrowiskowej, określone w statucie uzdrowiska, wydzielone w celu ochrony czynników leczniczych i naturalnych surowców leczniczych, walorów środowiska i urządzeń uzdrowiskowych (art. 2 pkt 6 ustawy uzdrowiskowej). Na obszarze uzdrowiska wydziela się trzy rodzaje stref ochrony uzdrowiskowej, oznaczone literami A, B i C (art. 38 ustawy uzdrowiskowej).

70 Sławomir Czarnecki Ograniczenie swobody reklamowania w prawie polskim na przykładzie leczniczej w uzdrowiskach. Stosownie do art. 41 ust. 2 tej ustawy, lokalny prawodawca może stanowić przepisy określające formy i miejsca lokalizacji tablic i urządzeń reklamowych. Zawiera je statut uzdrowiska, który zgodnie z niebudzącym zastrzeżeń stanowiskiem Naczelnego Sądu Administracyjnego, jest aktem prawa miejscowego 29. W uzasadnieniu wyroku z 2 grudnia 2010 r. 30 Naczelny Sąd Administracyjny stwierdził ponadto, że przepis art. 38 ust. 1 (obecnie art. 38a ustawy uzdrowiskowej) samodzielnie w pełni nie reguluje zakresu czynności zakazanych 31 w poszczególnych strefach ochrony uzdrowiskowej, co oznacza, że ustawa w art. 41 ust. 1 i 2 upoważnia radę gminy do samodzielnego uregulowania czynności zabronionych wynikających z indywidualnych uwarunkowań uzdrowiska [ ]. W podobnym tonie wypowiedział się Naczelny Sąd Administracyjny w uzasadnieniu wyroku z 19 maja 2015 r. 32, w którym czytamy, że ustawodawca nie ogranicza regulacji statutowej wyłącznie do przestrzennego wyznaczenia stref ochronnych. Rada gminy otrzymała bowiem kompetencję do określenia czynności zabronionych w poszczególnych strefach. Takie stanowisko, gdyby uznać jego słuszność, mogłoby otwierać drogę do skutecznego ustanowienia w statucie zakazu sytuowania tablic i urządzeń reklamowych na terenach objętych granicami uzdrowisk, mimo że w ustawie uzdrowiskowej brak jest przepisu analogicznego do art. 37a ust. 3 u.p.z.p. 4. Prawnofinansowe instrumenty reglamentacji reklamy zewnętrznej a) znaczenie opłaty reklamowej Instytucja opłaty reklamowej zawiera w sobie pewien paradoks, polegający na tym, że istotne ograniczenie obecności reklam w przestrzeni publicznej oraz zapewnienie znaczących dochodów gmin z tytułu legalizacji ekspozycji tych reklam to dwa sprzeczne ze sobą cele. Niewątpliwie jednak obciążenie działalności reklamowej dodatkowymi kosztami nie sprzyja ekspansji reklamy zewnętrznej. Wprowadzoną ustawą krajobrazową nową daninę publiczną można zatem traktować jako instrument ograniczający swobodę tej formy reklamowania. 29 Por. wyrok NSA z 10 lipca 2008 r., sygn. akt II OSK 807/07, LEX nr Sygn. akt II OSK 1990/10, LEX nr Najdalej idące ograniczenia występują w strefie A. W jej obrębie obowiązują surowe reguły zagospodarowania przestrzeni, przewidujące m.in.: zakaz budowy zakładów przemysłowych, budynków mieszkalnych jednorodzinnych i wielorodzinnych, garaży wolno stojących, obiektów handlowych o powierzchni użytkowania większej niż 400 m 2 oraz wprowadzające wiele dalszych ograniczeń, o których jest szczegółowo mowa w art. 38a ust. 1 pkt 1 12 ustawy uzdrowiskowej. 32 Sygn. akt II OSK 2528/13,

71 70 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Konstrukcja opłaty reklamowej zakłada podział tej daniny na dwie części. Stawka części stałej, która ma zryczałtowaną wysokość, niezależną od pola powierzchni tablicy reklamowej lub urządzenia reklamowego, nie może przekroczyć 2,50 zł dziennie. Maksymalna stawka części zmiennej nie może natomiast przekroczyć 0,20 zł dziennie od 1m 2 tych części powierzchni tablicy reklamowej lub urządzenia reklamowego, które służą ekspozycji reklamy. W ustawie o podatkach i opłatach lokalnych przewidziano też odpowiednie rozwiązanie na wypadek wystąpienia sytuacji, w których, za względu na kształt urządzenia reklamowego, nie jest możliwe wyznaczenie pola powierzchni służącej ekspozycji reklamy zewnętrznej. Obliczając wysokości opłaty w części zmiennej należy wówczas uwzględnić pole powierzchni bocznej prostopadłościanu opisanego na urządzeniu reklamowym 33. W zakresie podmiotowym regulacja opłaty reklamowej jest wzorowana na regulacji odnoszącej się do podatku od nieruchomości 34. W myśl art. 17a ust. 3 u.p.o.l., opłatę tę pobiera się od: 1. właścicieli nieruchomości lub obiektów budowlanych, z wyłączeniem nieruchomości gruntowych oddanych w użytkowanie wieczyste, 2. użytkowników wieczystych nieruchomości gruntowych, 3. posiadaczy samoistnych nieruchomości lub obiektów budowlanych, 4. posiadaczy nieruchomości lub ich części albo obiektów budowlanych lub ich części, stanowiących własność Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego, jeżeli posiadanie: a) wynika z umowy zawartej z właścicielem, Agencją Nieruchomości Rolnych lub z innego tytułu prawnego, b) jest bez tytułu prawnego. Wyżej wymienieni objęci są obowiązkiem uiszczania opłaty reklamowej, jeżeli: 1. właściwa rada gminy wprowadziła tę formę daniny publicznej; 2. na nieruchomościach lub obiektach budowlanych, o których mowa w art. 17a ust. 3 u.p.o.l., znajdują się tablice reklamowe lub urządzenia reklamowe, niezależnie od tego czy eksponowana jest na nich reklama; 3. wskazane nośniki reklamy zewnętrznej są posadowione na obszarze, dla którego obowiązują zasady i warunki sytuowania obiektów małej architektury, tablic reklamowych i urządzeń reklamowych oraz ogrodzeń; 4. wskazane nośniki reklamy zewnętrznej są posadowione na obszarze, na którym nie wprowadzono zakazu sytuowania tablic reklamowych i urządzeń reklamowych; 5. nie służą im zwolnienia na podstawie art. 17a ust. 5 u.p.o.l. Charakterystyka tego instrumentu reglamentacji reklamy zewnętrznej byłaby niepełna, gdyby pominąć w niej fakt, iż ustawa o podatkach i opłatach lokalnych 33 Por. art. 17b ust. 3 u.p.o.l. 34 Por. M. Nowak, [w:] Ustawa, M. Nowak, Z. Tokarzewska-Żarna, s. 274.

72 Sławomir Czarnecki Ograniczenie swobody reklamowania w prawie polskim na przykładzie zakłada swobodę rady gminy w zakresie wprowadzenia opłaty reklamowej, jak również różnicowania wysokości stawek tej opłaty w oparciu o kryteria przedmiotowe (lokalizację oraz wielkość lub rodzaj tablicy reklamowej lub urządzenia reklamowego) 35. b) znaczenie kary administracyjnej za naruszenie przepisów tzw. gminnej uchwały krajobrazowej W uzasadnieniu wyroku z 14 października 2009 r. Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że kary administracyjne są stosowane automatycznie, z mocy ustawy i z tytułu odpowiedzialności obiektywnej. Mają one przede wszystkim znaczenie prewencyjne, skłaniające ukaranego do przeciwdziałania sytuacjom stanowiącym hipotezę ukarania. Ustawodawca, przyjmując odpowiedzialność administracyjną, ma na celu usprawnienie procesu wymierzania kary w stosunku do deliktów cechujących się stosunkowo niewielkim ładunkiem dezaprobaty w społeczeństwie 36. Dodany ustawą krajobrazową art. 37d ust. 1 u.p.z.p. przewiduje, że podmiot, który umieścił 37 tablicę reklamową lub urządzenie reklamowe niezgodnie z przepisami gminnej uchwały krajobrazowej, podlega każe pieniężnej 38, która jest podstawowym rodzajem kary administracyjnej. Celem tej regulacji jest niewątpliwie zniechęcanie inwestorów (reklamodawców) do naruszania zasad ładu przestrzennego we wskazanym zakresie. Wysokość kary pieniężnej za naruszenie przepisów gminnej uchwały krajobrazowej ustala się jako iloczyn pola powierzchni tablicy reklamowej lub urządzenia reklamowego służącej ekspozycji reklamy, wyrażonej w metrach kwadratowych oraz 40-krotności uchwalonej przez radę gminy stawki części zmiennej opłaty reklamowej, powiększony o 40-krotność uchwalonej przez radę gminy stawki części stałej opłaty reklamowej, za każdy dzień występowania stanu niezgodności z gminną uchwałą krajobrazową. W przypadku braku uchwały określającej wysokość stawek opłaty reklamowej, wysokość kary pieniężnej ustala się w podobny sposób, z tą jedynie różnicą, że do kalkulacji przyjmuje się stawki maksymalne przewidziane w ustawie. Jeżeli kształt urządzenia reklamowego uniemożliwia wyznaczenie pola powierzchni służącej ekspozycji reklamy, wysokość kary pienięż- 35 Por. S. Czarnecki, Opłata reklamowa wątpliwe źródło dochodów gmin?, Przegląd Podatków Lokalnych i Finansów Samorządowych 2016, nr 3, s Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 14 października 2009 r., sygn. akt Kp 4/09, OTK-A 2009, nr 9, poz Zob. M. Nowak, [w:] Ustawa, M. Nowak, Z. Tokarzewska-Żarna, s. 255, który w oparciu o wykładnię językową art. 37d ust. 1 u.p.z.p. przyjmuje, że kara pieniężna może być odnoszona do obiektów umieszczonych po wejściu w życie gminnej uchwały krajobrazowej. 38 Jeżeli nie jest możliwe ustalenie tego podmiotu, karę pieniężną wymierza się odpowiednio właścicielowi, użytkownikowi wieczystemu lub posiadaczowi samoistnemu nieruchomości lub obiektu budowlanego, na którym umieszczono tablicę reklamową lub urządzenie reklamowe.

73 72 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie nej zależy od pola powierzchni bocznej prostopadłościanu opisanego na urządzeniu reklamowym. Karę wymierza w drodze decyzji wójt (burmistrz, prezydent miasta). Podobnie jak opłata reklamowa, stanowi ona dochód gminy. Zakończenie Pełna swoboda umieszczania reklam w przestrzeniu publicznej jest nie do pogodzenia z potrzebą zapewnienia ochrony ładu przestrzennego, szczególnych walorów krajobrazu, zabytków, a w ograniczonym zakresie także funkcji leczniczej uzdrowisk. Konieczna jest zatem ingerencja ustawodawcy w tę sferę. Jak wynika z przeprowadzonych rozważań, w swej istocie polega ona na stworzeniu możliwości reglamentacji reklamy zewnętrznej na poziomie prawa lokalnego. Instrumenty służące do tego celu mogą mieć charakter planistyczny (w znaczeniu nadawanym temu określeniu w literaturze z zakresu planowania przestrzennego) oraz prawnofinansowy (ekonomiczny). Warto na koniec wspomnieć, że niektóre z wprowadzonych ustawą krajobrazową regulacji odnoszących się do reklamy zewnętrznej wzbudziły wątpliwości co do ich zgodności z ustawą zasadniczą. Należy się w związku z tym spodziewać wypowiedzi Trybunału Konstytucyjnego na ten temat. Bibliografia Akty prawne: Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/114/WE z r. dotycząca reklamy wprowadzającej w błąd i reklamy porównawczej (Dz. Urz. UE L Nr 376, s. 21). Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze zm.). Ustawa z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych (Dz. U. z 2014 r. poz. 849 ze zm.). Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz ze zm.). Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu (Dz. U. z 2015 r. poz. 774 ze zm.). Ustawa z dnia 25 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 651).

74 Sławomir Czarnecki Ograniczenie swobody reklamowania w prawie polskim na przykładzie Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 199 ze zm.). Literatura: Czarnecki S., Opłata reklamowa wątpliwe źródło dochodów gmin?, Przegląd Podatków Lokalnych i Finansów Samorządowych 2016, nr 3. Czech M., Kropiewnicka M., Ostrowiecki D., Reklama częścią krajobrazu nowe regulacje prawne dotyczące reklamy zewnętrznej w świetle prezydenckiego projektu ustawy o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu, Przegląd Prawa Ochrony Środowiska 2014, nr 2. Czyński M., Ostrowski M., Reklama w przestrzeni publicznej miasta, Przestrzeń i Forma 2011, nr 16. Grzybczyk K., Prawo reklamy, Warszawa Fogel A., [w:] Ustawa krajobrazowa. Komentarz do przepisów wprowadzonych w związku ze wzmocnieniem ochrony krajobrazu, A. Fogel (red.), Warszawa Masiota J., Wolna reklama i jej normatywne ograniczenia, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 2000, z. 2. Mikosz J., Formy reklamy zewnętrznej, Kultura Media Teologia 2010, nr 3. Nowak M., [w:] Ustawa krajobrazowa, rewitalizacyjna i metropolitalna. Komentarz do przepisów o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, M. Nowak, Z. Tokarzewska-Żarna, Warszawa Pawlak-Kołodziejska K., Etyczne dylematy w zarządzaniu działalnością reklamową, Współczesne Zarządzanie 2013, nr 1. Plucińska-Filipowicz A., Kosicki A., [w:] Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Komentarz, A. Plucińska-Filipowicz, M. Wierzbowski (red.), Warszawa Skubisz R., [w:] System Prawa Prywatnego, t. 15 Prawo konkurencji, M. Kępiński (red.), Warszawa Orzecznictwo: Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 10 lipca 2008 r., sygn. akt II OSK 807/07, LEX nr Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 19 maja 2015 r., sygn. akt II OSK 2528/13; Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 2 grudnia 2010 r., sygn. akt II OSK 1990/10, LEX nr Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 14 października 2009 r., sygn. akt Kp 4/09, OTK-A 2009, nr 9, poz. 134.

75 74 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Streszczenie W opracowaniu omówiono wybrane zagadnienia związane z reglamentacją reklamy zewnętrznej w prawie polskim. Powszechne korzystanie z tej formy przekazu marketingowego jest słusznie postrzegane jako przejaw wolności działalności gospodarczej oraz swobody wypowiedzi. Musi ono jednak podlegać pewnym ograniczeniom, ze względu na ochronę innych wartości uznawanych za nadrzędne. Wraz z wejściem w życie tzw. ustawy krajobrazowej gminne samorządy zostały wyposażone w instrumenty umożliwiające istotne ograniczenie obecności reklam w przestrzeni publicznej. Autor omawia te rozwiązania, uzupełniając wywód uwagami na temat regulacji dotyczącej reklamy zewnętrznej, zawartej w tzw. ustawie uzdrowiskowej. Słowa kluczowe: reklama zewnętrzna, ograniczenia Summary The paper analyses selected issues related to the regulations governing outdoor advertising in the Polish law. The wide use of this form of marketing message is rightly perceived as manifestation of the freedom of economic activity and freedom of speech. However, it must be subjected to certain limitations in order to protect other values which are considered superior. Along with the implementation of the so-called Landscape Act municipal authorities were equipped with instruments allowing them to limit significantly the abundant presence of advertising in public space. The author discusses these solutions, supplementing his argumentation with comments on regulations concerning outdoor advertising, included in the so-called Health Resort Act. Keywords: outdoor advertising, limitations

76 Tomasz Wołowiec Wydział Administracji i Ekonomii, Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji w Lublinie Sylwia Skrzypek-Ahmed Wyższa Szkoła Ekonmii i Innowacji w Lublinie Rozliczanie podatku VAT przez samorządowy zakład budżetowy (wybrane zagadnienia) Rules of VAT paying off by the local government unit (selected issues) Wprowadzenie Charakter rozliczania na gruncie ustawy o VAT działań podejmowanych przez gminę budzi kontrowersje. 29 września 2015 r. zapadł wyrok Trybunału Sprawiedliwości UE w sprawie C-276/14 (dalej: TSUE), w którym TSUE orzekł, że artykuł 9 ust. 1 dyrektywy Rady 2006/112/WE z dnia 28 listopada 2006 r. w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej należy interpretować w ten sposób, że podmioty prawa publicznego, takie jak gminne jednostki budżetowe nie mogą być uznane za podatników podatku od wartości dodanej, ponieważ nie spełniają kryterium samodzielności przewidzianego w tym przepisie. Z wyroku wynika, iż: 1. samorządowe jednostki budżetowe nie posiadają odrębności podatkowej na gruncie przepisów o VAT, zatem wszelkie czynności przez nie dokonywane powinny być rozliczane przez jednostkę samorządu terytorialnego, która je utworzyła; 2. dla zapewnienia samorządom czasu na przygotowanie się do nowego modelu rozliczeń, do połowy 2016 r. nie będą kwestionowane rozliczenia dokonywane z zastosowaniem obecnego modelu rozliczeń; 3. samorządy mogą podjąć decyzję o dokonaniu korekt rozliczeń (uwzględniając model scentralizowany ) nieobjętych przedawnieniem, przy czym celem zachowania zasady neutralności korekty muszą zostać sporządzone w odniesieniu do całego poprzedniego 5 letniego okresu nieobjętego przedawnieniem.

77 76 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Konsekwencje wyroku Konsekwencje wyroku ograniczone są jedynie do samorządowych jednostek budżetowych. Jak wynika z komunikatu Ministerstwa Finansów 1 połączenie jednostek będzie musiało nastąpić do połowy 2016 r., tak aby od 1 lipca 2016 r. jednostki budżetowe rozliczały się w zakresie VAT łącznie z jednostką macierzystą. Będzie to oznaczało konieczność prowadzenia jednolitej ewidencji dla celów podatku VAT w jednostce budżetowej i składania jednolitej scentralizowanej deklaracji VAT. Wszelkie czynności dokonywane pomiędzy jednostką budżetową a jednostką samorządową będą uważane za czynności wewnętrzne niepodlegające opodatkowaniu VAT. Jedynie czynności na zewnątrz będą skutkowały konsekwencjami podatkowymi. Z jednej strony ułatwi to odliczanie podatku, z drugiej utrudni obliczanie na koniec roku tzw. proporcji związanej z czynnościami opodatkowanymi i zwolnionymi. Interesujące, że Ministerstwo Finansów odraczając w czasie połączenie jednostek powoduje, że owo późniejsze scalenie może istotnie wpływać na odliczenia podatku dokonywane na podstawie tzw. prewspółczynnika, dla obliczania którego przyjmuje się dane z roku podatkowego poprzedzającego rok, za który się ten prewspółczynnik oblicza. Końcowo można wskazać, że całkowicie wbrew orzeczeniu TSUE idą propozycje Ministerstwa Finansów wskazane w projekcie z dnia 23 września 2015 r. rozporządzenia w sprawie sposobu określania zakresu wykorzystywania nabywanych towarów i usług do celów działalności gospodarczej w przypadku niektórych podatników, gdzie zakłada się, że jednostki budżetowe mają prewspółczynnik obliczać niezależnie od jednostki macierzystej, naturalnie pogarszając strukturę w jednostce samorządowej. Czynności wykonywane na rzecz gminy a podatek VAT Przeważnie zakłady budżetowe są odrębnymi od gminy, zarejestrowanymi i czynnymi podatnikami VAT, które prowadzą również działalność poza zakresem VAT (bieżące utrzymanie dróg gminnych, wysypiska śmieci, odbiór segregowanych odpadów komunalnych), przy czym źródłem finansowania tej działalności jest w 100% otrzymana od gminy dotacja przedmiotowa. Wydaje się, iż czynności wykonywane na rzecz gminy, za które zakład otrzymuje wynagrodzenie, wypełniają definicję odpłatnego świadczenia usług, zawartą w art. 8 ust. 1 ustawy o VAT. Zatem zgodnie z art. 5 ust. 1 pkt. 1 ustawy podlegają opodatkowaniu i tym samym na podstawie art. 106b ust. 1 ustawy o VAT zakład budżetowy jest zobowiązany do wystawiania faktur dokumentujących wykonanie ww. czynności (usług) na rzecz gminy. Wymóg taki będzie obowiązywał do czasu wprowadzenia przez gminę centralizacji rozliczeń. Zgodnie z art. 29a ust. 1 ustawy o VAT podstawą opodatkowania jest wszystko co stanowi zapłatę, którą 1 zadu-terytorialnego-w-zwiazku-z-wyrokiem-tsue-c-27614,4,1800.

78 Tomasz Wołowiec, Sylwia Skrzypek-Ahmed Rozliczanie podatku VAT przez samorządowy zakład budżetowy sprzedawca lub usługodawca otrzymuje z tytułu sprzedaży. Do podstawy opodatkowania wlicza się tylko takie dotacje, subwencje i inne dopłaty o podobnym charakterze, które mają bezpośredni wpływ na cenę z tytułu dostawy towarów lub świadczenia usług. Zatem opodatkowaniu podlegają dotacje o charakterze przedmiotowym, a nie te, które mają charakter podmiotowy. Skoro zakłada budżetowy w zamian za wykonywane na rzecz gminy działalności otrzymuje dotacje pokrywające w 100% wartość wykonywanych działalności, to pomiędzy zakładem a gminą występuje świadczenie wzajemne 2. Art. 86 ust. 2a ustawy o VAT będzie miał jedynie zastosowanie do sytuacji, w której nabywane towary i usługi wykorzystywane są zarówno do celów wykonywanej przez podatnika działalności gospodarczej, jak i do celów innych niż działalność gospodarcza, jeżeli przypisanie tych wydatków w całości do działalności gospodarczej nie jest możliwe. Skoro zakład nie wykonuje czynności innych niż działalność gospodarcza, to nie będzie on zobowiązany do stosowania współczynnika, o którym mowa w art. 86 ust. 2a ustawy VAT. Skoro wszystkie czynności wykonywane na zlecenie gminy przez zakład budżetowy, związane są z prowadzaną przez zakład działalnością gospodarczą, to otrzymanie dotacji na te zadania nie będzie miało wpływu na obliczenie sposobu obliczenia proporcji. Zatem konsekwencją wyroku TSUE jest obowiązkowe scentralizowanie rozliczeń w zakresie podatku VAT w jednostkach samorządu terytorilanegp. W związku z tym resort finansów przedstawił projekt z dnia 14 stycznia 2016 r. ustawy o zasadach rozliczeń w podatku od towarów i usług oraz dokonywania zwrotu środków europejskich przez jednostki samorządu terytorialnego oraz o zmianie ustawy o finansach publicznych. Wskazano w nim, iż od 1 marca 2016 r. samorządy wstąpią w prawa i obowiązki jednostek budżetowych i zakładów budżetowych, jednak w okresie do 31 grudnia 2016 r. będą nadal mogły utrzymywać odrębne rozliczenia. Czynności wykonywane przez zakład budżetowy na rzecz Gminy do czasu centralizacji rozliczeń W wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z 26 października 2015 r. sygn. akt I FPS 4/15, rozstrzygnięto bardzo szczegółowo, że pomimo większego niż jednostki budżetowe stopnia samodzielności zakładu budżetowego, nie może on być uznany za odrębnego od Gminy podatnika VAT, gdyż nie jest wystarczająco samodzielny. NSA wskazał również na orzeczenie TSUE z 29 września 2015 r. w sprawie C- 276/14 Gmina Wrocław i podkreślił, że w wyroku tym TSUE udzielił bardzo szczegółowych wskazówek dotyczących warunków, jakie muszą spełniać publiczne jednostki organizacyjne aby mogły one być uznane za podatników 2 Interpretacja indywidualna Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach z 23 marca 2016 r. nr IBPP3/ /15/SR.

79 78 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie VAT czynnych, tj. działanie we własnym imieniu i na własny rachunek, ponoszenie ryzyka gospodarczego, brak hierarchicznego podporządkowania 3. Zgodnie z art. 5 ustawy VAT, opodatkowaniu VAT podlegają: odpłatna dostawa towarów i odpłatne świadczenie usług na terytorium kraju, eksport towarów, import towarów na terytorium kraju, wewnątrzwspólnotowe nabycie towarów za wynagrodzeniem na terytorium kraju, oraz wewnątrzwspólnotowa dostawa towarów. Opodatkowanie konkretnej czynności możliwe jest wyłącznie w przypadku uznania jej za czynność podlegającą podatkowi VAT, wymienioną w katalogu art. 5 ustawy o VAT. Nie jest natomiast możliwe rozszerzenie opodatkowania VAT na inne, niewymienione w ustawie czynności lub zdarzenia. Uwzględniając definicję działalności gospodarczej należy stwierdzić, że dostawa towarów będzie podlegała opodatkowaniu podatkiem od towarów usług tylko w sytuacji, gdy dokonana zostanie przez podmiot o statusie podatnika, który działa w takim charakterze w odniesieniu do tej konkretnej czynności. Oceniając czy dane świadczenie ma charakter usługi należy mieć na względzie fakt, że ustawodawca w art. 8 ust. 1 ustawy o VAT uznaje za usługę każde świadczenie wykonane przez podatnika w ramach prowadzonej przez niego działalności, które nie jest dostawą towarów, podkreślając tym samym powszechność opodatkowania. Zatem na zachowanie to (świadczenie) składać się może zarówno działanie (uczynienie, wykonanie czegoś na rzecz innej osoby, jak i zaniechanie (nieczynienie, bądź tolerowanie znoszenie określonych stanów rzeczy). Ponadto, do uznania danej czynności za usługę, konieczne jest istnienie odbiorcy wykonywanego świadczenia (beneficjenta czynności) i występowanie związku między tą czynnością a otrzymywanym przez niego wynagrodzeniem, będącym świadczeniem wzajemnym. Stosowanie do art. 15 ust. 6 ustawy o VAT, nie uznaje się za podatnika organów władzy publicznej oraz urzędów obsługujących te organy w zakresie realizowanych zadań nałożonych odrębnymi przepisami prawa, dla realizacji których zostały one powołane, z wyłączeniem czynności wykonywanych na podstawie zawartych umów cywilnoprawnych. Wyłączenie organów władzy publicznej i urzędów obsługujących te organy z katalogu podatników podatku od towarów i usług ma charakter wyłącznie podmiotowo-przedmiotowy. Aby skorzystać z tego wyłączenia konieczne jest spełnienie dwóch warunków: czynności co do zasady podlegające opodatkowaniu VAT muszą być wykonane przez określone podmioty oraz czynności te muszą być wykonywane w ramach sprawowanego przez te podmioty władztwa publicznego. Tylko spełnienie łączne tych warunków daje możliwość legalnego wyłączenia z kategorii podatników podatku od towarów i usług na mocy art. 15 ust. 6 ustawy. 3 Por. Interpretacja indywidualna Dyrektora Izby Skarbowej w Poznaniu z dnia 2 marca 2016 nr ILPP2/ /15-4/MN.

80 Tomasz Wołowiec, Sylwia Skrzypek-Ahmed Rozliczanie podatku VAT przez samorządowy zakład budżetowy Wyliczenie proporcji prewspółczynnika Na mocy art. 86 ust. 2a ustawy o VAT w przypadku nabycia towarów i usług wykorzystywanych zarówno do celów wykonywanej przez podatnika działalności gospodarczej, jak i do celów innych niż działalność gospodarcza, z wyjątkiem celów osobistych, do których ma zastosowanie art. 7 ust. 2 i art. 8 ust. 2, oraz celów, o których mowa w art. 8 ust. 5 w przypadku, o którym mowa w tym przepisie, gdy przypisanie tych towarów i usług w całości do działalności gospodarczej podatnika nie jest możliwe, kwotę podatku naliczonego, o której mowa w ust. 2, oblicza się zgodnie ze sposobem określenia zakresu wykorzystywania nabywanych towarów i usług do celów działalności gospodarczej, zwanym dalej sposobem określenia proporcji. Sposób określenia proporcji powinien najbardziej odpowiadać specyfice wykonywanej przez podatnika działalności i dokonywanych przez niego nabyć. Cele prowadzonej działalności gospodarczej należy rozpatrywać w kontekście definicji działalności gospodarczej, określonej przepisami art. 15 ust. 2 i 3 ustawy o VAT. Mieszczą się tutaj również działania czy sytuacje występujące w ramach działalności gospodarczej, jednakże nie generujące opodatkowania podatkiem VAT. Skoro zakład budżetowy dokonuje nabycia towarów i usług tylko i wyłącznie w związku z wykonywaną działalnością gospodarczą. Także czynności, które znajdują się poza VAT, tj. uzyskane odsetki, otrzymane odszkodowania majątkowe, czy zwrot opłat komorniczych i sądowych posiadają bezwzględnie związek z działalnością gospodarczą i nie powinny, zostać uwzględnione w obliczaniu proporcji, o której mowa w art. 86 ust. 2a ustawy o VAT. Odliczenie podatku naliczonego gwarantuje zachowanie zasady neutralności VAT jako podstawowej cechy krajowego i wspólnotowego systemu VAT. Zasada ta stanowi, że podatek VAT powinien być dla podatników neutralny na każdym etapie wykonywania działalności gospodarczej. Realizacji tego celu służy wprowadzenie podstawowego mechanizmu, jakim jest prawo podatnika do obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego. Zasada ta wielokrotnie była przywoływana w orzeczeniach krajowych sądów administracyjnych oraz w orze-

81 80 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie czeniach TSUE 4. Wydaje się, iż zdarzenia znajdujące się poza zakresem VAT, ale dotyczące działalności gospodarczej nie powinny wpływać na wysokość proporcji sprzedaży, o której mowa w art. 86 ust. 2a ustawy o VAT 5. Z orzecznictwa TSUE wynika również, że rozliczenie strukturą poniesionych kosztów może mieć zastosowanie wyłącznie w przypadku występowania działalności statutowej, która nie generuje sprzedaży opodatkowanej dla celów podatku VAT. Przykład W latach Gmina realizowała inwestycje modernizacji świetlic, które po ich zakończeniu zostały udokumentowane protokołem odbioru końcowego i przyjęte na stan środków trwałych Gminy dokumentem OT. W ramach realizowanych inwestycji Gmina poniosła wydatki obejmujące wykonanie dokumentacji technicznej, usługi budowlane oraz usługi nadzoru inwestorskiego i świadectwa charakterystyki energetycznej (wydatki inwestycyjne). Przedmiotowe wydatki inwestycyjne są udokumentowane fakturami VAT wystawionymi na Gminę. W przyszłości Gmina planuje ponosić kolejne wydatki inwestycyjne na świetlice wiejskie na terenie Gminy. W opinii Gminy prowadzone modernizacje świetlic stanowią ulepszenie w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym. Gmina nie jest podatnikiem podatku dochodowego, ale prowadzone w świetlicach prace stanowią ulepszenie w rozumieniu zasad rachunkowości jednostek samorządu terytorialnego, stąd zdaniem Gminy należy zastosować w tym zakresie analogię. Na moment rozpoczęcia każdej inwestycji polegającej na modernizacji świetlic wiejskich intencją Gminy było, aby służyły one Gminie w dwojaki sposób: Po pierwsze do czynności nieodpłatnych związanych z prowadzeniem działalności publicznoprawnej, obejmujących integrację i aktywizację lokalnej społeczności, w tym przeprowadzanie spotkań lokalnej społeczności w ramach każdego sołectwa z radnymi, burmistrzem i innymi przedstawicielami Gminy oraz obejmujących wszelkie inne cele związane z wykonywaniem zadań własnych Gminy w zakresie kultury, utrzymania gminnych obiektów użyteczności publicznej, 4 Przykładowo, w orzeczeniu w sprawie 268/83 D.A. Rompelman i E.A. Rompelman-Van Deelen TSUE stwierdził, że: Na podstawie powyższych przepisów można uznać, że system odliczeń ma na celu zwolnienie podatnika w całości od obciążeń podatkiem VAT należnym do zapłaty lub zapłaconym w toku całości jego działalności gospodarczej. Wspólny system podatku od wartości dodanej zapewnia zatem to, by całość działalności gospodarczej, niezależnie od jej celu lub rezultatów, pod warunkiem, iż działalność taka sama w sobie podlega VAT była opodatkowana w całkowicie neutralny sposób. 5 Przykładowo, w orzeczeniach C-333/91 Sofitam SA v. Ministre charge du Budget, C-306/94 Regie duaphinoise Cabinet A. Forest 5ARL v. Minister du Budget, C-16/00 Cibo Participations SA Directeur Regional des impot du Nord-Pas-de-Calais, TSUE potwierdził, że otrzymane odsetki od pożyczek oraz dywidendy pozostające całkowicie poza strefą opodatkowania VAT nie mogą być uwzględniane w obliczaniu proporcji sprzedaży, która ma na celu ustalenie części podatku naliczonego podlegającej odliczeniu.

82 Tomasz Wołowiec, Sylwia Skrzypek-Ahmed Rozliczanie podatku VAT przez samorządowy zakład budżetowy wspierania upowszechniania idei samorządowej oraz współpracy ze społecznościami lokalnymi, Po drugie, do czynności odpłatnych, związanych z wynajmem świetlic wiejskich na cele prywatne lokalnej społeczności, tj. imprezy okolicznościowe, w czasie, w którym świetlice nie są użytkowane na cel wykonywania zadań publicznoprawnych. Świetlice wiejskie są udostępniane nieodpłatnie i odpłatnie przy wsparciu administracyjnym sołectw. Odpłatność wnoszona na rzecz Gminy przez zainteresowanych udostępnieniem świetlicy wiejskiej na cele własne zainteresowanych jest kalkulowana ryczałtowo w oparciu o wartość zużytych mediów (na podstawie odczytu liczników na moment przyjęcia kluczy do świetlicy przez zainteresowanego oraz na moment zdania kluczy przez korzystającego ze świetlicy wiejskiej). Gmina deklaruje otrzymane opłaty dla celów VAT jako sprzedaż opodatkowaną 23% stawką VAT i rozlicza z tego tytułu VAT należny. Na moment ponoszenia wydatków inwestycyjnych, jak również po oddaniu do użytkowania przedmiotowych świetlic wiejskich, Gmina nie była i nie jest w stanie przyporządkować ponoszonych wydatków inwestycyjnych do poszczególnych rodzajów działalności wykonywanych w świetlicach wiejskich tj. do czynności nieodpłatnych i odpłatnych. Przyporządkowanie wydatków polega bowiem na zidentyfikowaniu konkretnej sprzedaży lub zdarzeń po stronie Gminy, dla których zostały one poniesione. W przypadku wydatków inwestycyjnych na świetlice wiejskie każdy wydatek służy jednocześnie czynnościom odpłatnym i nieodpłatnym, a zatem Gmina nie ma obiektywnej możliwości przyporządkowania tych wydatków do poszczególnych rodzajów działalności wykonywanej w świetlicach wiejskich. Gmina uważa, iż ilościowy sposób określenia proporcji : 1. zapewnia najdokładniejsze ze znanych Gminie sposobów dokonania obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego wyłącznie w odniesieniu do części kwoty podatku naliczonego proporcjonalnie przypadającej na wykonywane w ramach działalności gospodarczej czynności opodatkowane w poszczególnych świetlicach wiejskich, 2. obiektywnie odzwierciedla część wydatków przypadającą odpowiednio na działalność gospodarczą oraz na cele inne niż działalność gospodarcza w poszczególnych świetlicach wiejskich. W związku z powyższym Gmina ma wątpliwości dotyczące kwestii: 1. Czy od 1 stycznia 2016 r. Gminie przysługuje prawo do odliczenia części podatku VAT naliczonego z faktur dokumentujących wydatki inwestycyjne Gminy na modernizacje świetlic wiejskich ponoszone od 1 stycznia 2016 r. na podstawie tzw. sposobu określenia proporcji.

83 82 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie 2. Czy Gmina ma prawo zastosować czasowy sposób określenia proporcji jako najlepiej odpowiadający specyfice działalności wykonywanej w świetlicach wiejskich. Jak rozliczać? Z uwagi na fakt, iż Gmina udostępnia świetlice wiejski w ramach czynności opodatkowanych i niepodlegających opodatkowaniu, to od 1 stycznia 2016 r., przysługuje jej prawo do odliczenia częściowego podatku VAT naliczonego z faktur dokumentujących wydatki inwestycyjne Gminy na podstawie sposobu określenia proporcji. Przy czym prawo do obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego przysługuje wtedy, gdy zostaną spełnione określone warunki, tzn. odliczenia tego dokonuje zarejestrowany, czynny podatnik podatku od towarów i usług oraz gdy towary i usługi, są wykorzystywane do wykonywania czynności opodatkowanych, tzn. takich, których następstwem jest określenie podatku należnego (powstanie zobowiązania podatkowego). Przedstawiona zasada wyklucza zatem możliwość dokonania obniżenia podatku należnego o kwotę podatku naliczonego związanego z usługami i towarami, które nie są wykorzystywane przez podatnika do czynności opodatkowanych. Do fundamentalnych cech podatku od wartości dodanej należy zaliczyć zasadę neutralności podatku dla podatników, a sam podatek powinien być naliczany na wszystkich stadiach obrotu, z etapem sprzedaży detalicznej włącznie. Należy zauważyć, że formułując w art. 86 ust. 1 ustawy warunek związku ze sprzedażą opodatkowaną, ustawodawca nie uzależnia prawa do odliczenia od związku zakupu z obecnie, wykonywanymi czynnościami opodatkowanymi. Ustawa o podatku od towarów i usług ustanawia zasadę tzw. niezwłocznego odliczenia podatku naliczonego. Zasada ta wyraża się tym, że podatnik, aby skorzystać z prawa do odliczenia podatku naliczonego nie musi czekać aż nabyty towar lub usługa zostaną odsprzedane lub efektywnie wykorzystane na potrzeby działalności opodatkowanej. Istotna jest intencja nabycia jeśli dany towar (usługa) ma służyć wykonywaniu czynności opodatkowanych wówczas po spełnieniu wymienionych w art. 86 ustawy wymogów formalnych odliczenie jest prawnie dozwolone, oczywiście jeżeli nie wyłączają go inne przepisy ustawy lub aktów wykonawczych. Odliczyć zatem można w całości podatek naliczony, który jest związany z transakcjami opodatkowanymi podatnika. Zasada ta wyłącza tym samym możliwość dokonywania odliczeń podatku naliczonego związanego z towarami i usługami, które nie są w ogóle wykorzystywane do czynności opodatkowanych, czyli w przypadku ich wykorzystywania do czynności zwolnionych od podatku lub niepodlegających opodatkowaniu VAT. Jednocześnie z zasady tej wynika, że odliczenie podatku naliczonego może być częściowe, tzn. w tej części, w jakiej dane towary lub usługi, z którymi związany jest podatek naliczony są wykorzystywane

84 Tomasz Wołowiec, Sylwia Skrzypek-Ahmed Rozliczanie podatku VAT przez samorządowy zakład budżetowy do realizacji czynności opodatkowanych, z pominięciem tej części podatku od tych towarów i usług, w jakiej towary te (usługi) są wykorzystywane do wykonywania czynności nieopodatkowanych podatkiem VAT. W konsekwencji w związku z odpłatnym udostępnieniem świetlic wiejskich, Gminie będzie przysługiwało prawo do odliczenia podatku naliczonego z faktur dokumentujących zakupy związane z budową świetlic w zakresie, w jakim te towary i usługi służą do wykonywania przez Wnioskodawcę czynności opodatkowanych podatkiem VAT. Gmina będzie zatem zobowiązany do wydzielenia podatku naliczonego przy zastosowaniu współczynnika (proporcji) umożliwiającego odliczenie podatku naliczonego w prawidłowej wysokości w odniesieniu do nabywanych (po 1 stycznia 2016 r.) towarów i usług wykorzystywanych do celów mieszanych. Zatem art. 86 ust. 2a-2h ustawy będzie miał zastosowanie wyłącznie do sytuacji w której nabywane są towary i usługi, wykorzystywane będą zarówno do celów wykonywanej przez podatnika działalności gospodarczej, jak i do celów innych niż działalność gospodarcza, w sytuacji gdy przypisanie tych wydatków w całości do działalności gospodarczej nie jest możliwe. W takich sytuacjach kwotę podatku naliczonego oblicza się zgodnie ze sposobem określenia zakresu wykorzystywania nabywanych towarów i usług do celów działalności gospodarczej. Podsumowanie Generalnie ustawa VAT, jako podstawę opodatkowania podatkiem VAT wskazuje to, co otrzymuje dostawca od nabywcy za wykonaną sprzedaż. Z treści powołanego przepisu wynika również, że włączenie do podstawy opodatkowania podatkiem od towarów usług dotacji, subwencji i innych dopłat o podobnym charakterze związana bezpośrednio z dostawą towaru lub świadczeniem usługi. Do podstawy opodatkowania zaliczane są tylko takie dotacje, subwencje i inne dopłaty o podobnym charakterze, które są bezpośrednio przeznaczone na dofinansowanie ceny konkretnego towaru czy też konkretnego rodzaju usługi. Nie jest więc obrotem dotacja ogólna (subwencja, inna dopłata o podobnym charakterze) uzyskana przez podatnika, niezwiązana z dostawą towaru lub świadczeniem usługi. W przypadku natomiast, gdy podatnik otrzyma dofinansowanie, które będzie związane z dostawą lub świadczeniem usług, jako pokrycie części ceny konkretnego świadczenia lub rekompensatę z tytułu wykonania określonego świadczenia po cenach obniżonych, płatność taka powinna zostać doliczona do podstawy opodatkowania podatkiem od towarów i usług. Kryterium uznania dotacji za zwiększającą obrót stanowi zatem stwierdzenie, że dotacja dokonywana jest w celu sfinansowania konkretnej czynności podlegającej opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług. Natomiast, dotacje niedające się powiązać z konkretnymi czynnościami podlegającymi opodatkowaniu podatkiem od towarów

85 84 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie i usług, nie stanowią obrotu w rozumieniu przepisu art. 29a ust. 1 ustawy o VAT, czyli nie zwiększają podstawy opodatkowania podatkiem od towarów i usług. Streszczenie W sytuacji nabycia towarów i usług wykorzystywanych zarówno do celów wykonywanej przez podatnika działalności gospodarczej, jak i do celów innych niż działalność gospodarcza, gdy przypisanie tych towarów i usług w całości do działalności gospodarczej podatnika nie jest możliwe, kwotę podatku naliczonego oblicza się zgodnie ze sposobem określenia zakresu wykorzystywania nabywanych towarów i usług do celów działalności gospodarczej, zwanym sposobem określenia proporcji. Sposób określenia proporcji powinien najbardziej odpowiadać specyfice wykonywanej przez podatnika działalności i dokonywanych przez niego nabyć. Słowa kluczowe: podatek VAT, wydatki inwestycyjne, zasady odliczenia Summary In the case of acquisition of goods and services used both for the purposes pursued by the taxable economic activities, and for purposes other than business, the assignment of these goods and services entirely to the business of the taxpayer is not possible, the amount of input tax is calculated according to the method of determining the scope of use of purchased goods and services for business purposes, known as the way to determine the proportion. The way to determine the proportion should be the most responsible specifics performed by the taxpayer and activities relating to its purchase. Keywords: VAT, investment expenditure, the rules of deduction

86 Sylwia Skrzypek-Ahmed Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji w Lublinie Rola polityki rodzinnej w procesie przemian demograficznych w krajach Unii Europejskiej 1 Impact of Family Policies on demographic changes in the European Union Member Countries Zarys problemu Mimo że spadek liczby obywateli obserwuje się w całej Unii Europejskiej, występują wyraźne różnice, zarówno gdy chodzi o sytuację demograficzną państw członkowskich, jak i politykę prorodzinną. Dewiza Unii Europejskiej zjednoczeni w różnorodności jest w tym wypadku szczególnie uzasadniona. O ile starzenie się społeczeństwa europejskiego ma aspekt pozytywny, jakim jest wydłużenie się średniego trwania życia i wzrost liczby lat zdrowego życia, o tyle ma ono również aspekt negatywny poważny spadek liczby urodzeń, który pociąga za sobą brak zastępowalności pokoleń. Żadne państwo członkowskie nie osiąga progu zastępowalności pokoleń 2, nawet jeśli dwa z nich, Francja i Irlandia, są tego bardzo bliskie. Współczynnik dzietności w Stanach Zjednoczonych Ameryki osiąga ten próg, natomiast w Unii Europejskiej jest od niego niższy o około 25%. W tym ogólnym kontekście występują silne kontrasty. Osiemnaście państw członkowskich ma dodatni przyrost naturalny liczba urodzeń przewyższa liczbę zgonów podczas gdy dziewięć państw ma ujemny przyrost naturalny liczba zgonów jest wyższa od liczby urodzeń (w porządku rosnącym: Portugalia, Estonia, Włochy, Łotwa, Litwa, Węgry, Rumunia, Bułgaria, Niemcy). Odwrócenie tej tendencji jest uzależnione głównie od wzrostu współczynnika dzietności. Przepływy migracyjne także mają tu wpływ, ale nie są wystarczające, ponieważ imigranci także się starzeją. Co więcej, imigracja pociąga za sobą konieczność prowadzenia 1 Na podstawie dokumentu: Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny, SOC/399, Polityka rodzinna a przemiany demograficzne, Bruksela 2011 (WSTĘPNY PROJEKT OPINII Sekcji Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Obywatelstwa sprawie: Rola polityki rodzinnej w procesie przemian demograficznych wymiana najlepszych rozwiązań praktycznych między państwami członkowskim oraz KOMUNIKATU KOMISJI DO RADY, PARLAMENTU EUROPEJSKIE- GO, EUROPEJSKIEGO KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO I KOMITETU RE- GIONÓW, Wniosek w sprawie wspólnego sprawozdania za rok 2010 na temat ochrony socjalnej i włączenia społecznego, nr SEK(2010)98 i SEK(2010)99. 2 Próg ten wynosi 2,1.

87 86 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie aktywnej polityki integracyjnej, celem uniknięcia trudności związanych ze współżyciem społeczności, jeszcze bardziej odczuwalnych w państwach przyjmujących o niskiej dynamice demograficznej. Kryzys gospodarczy miał szereg skutków, które wpłynęły ujemnie na dobrobyt rodzin i utrudniły udzielenie wsparcia, które było się potrzebne. Sytuacja gospodarcza ujemnie odbiła się przede wszystkim na zatrudnieniu, na środkach, jakimi dysponują gospodarstwa, wpływając na podział zatrudnienia i pracy między kobiety i mężczyzn. Opisywany kryzys i krytyczna sytuacja finansów publicznych w szeregu państw członkowskich mogą też doprowadzić rządy do zmiany lub odroczenia wprowadzenia niektórych przepisów polityki rodzinnej 3. Większość dziedzin polityki wewnętrznej państw dotyczy bezpośrednio rodzin lub ma na nie wpływ. Tak jest w przypadku polityki w zakresie przeciwdziałania wykluczeniu, kształcenia, polityki oświatowej, transportu publicznego, pomocy społecznej, rynku pracy, polityki mieszkaniowej, energetycznej itp. Wskazuje to na konieczność przekrojowego monitorowania tych obszarów polityki pod kątem ich wpływu na rodziny (family mainstreaming) 4. Zróżnicowanie polityki prorodzinnej Całościowa polityka rodzinna obejmuje środki o charakterze podatkowym i świadczenia rodzinne, działania na rzecz równości zawodowej mężczyzn i kobiet, usługi w zakresie opieki nad dziećmi i osobami niesamodzielnymi oraz możliwość godzenia obowiązków zawodowych z życiem rodzinnym: urlopy rodzicielskie lub ze względów rodzinnych, wybór niepełnego wymiaru czasu pracy. Tego rodzaju polityka prowadzona jest w całej Unii Europejskiej, nawet jeśli w poszczególnych państwach nacisk położony jest na różne aspekty, lub polityka ta jest pojmowana jako polityka społeczna, a nie rodzinna. Różnorodność ta nie jest zaskakująca, ponieważ poszczególne państwa różnią się pod względem tradycji, podejścia społecznego czy wręcz filozoficznego, jak również oczekiwań rodzin. Różne są także względy, jakimi inspirowana jest tego rodzaju polityka. Czasem są to względy natury moralnej i obywatelskiej, w innych przypadkach raczej względy ekonomiczne czy polityczne, czy też pronatalistyczne. Niezależnie od źródeł tej polityki, jej zasadniczym elementem jest dobro dzieci pod względem psychologicznym, zdrowotnym i wychowawczym, jak również umożliwienie rodzicom godzenia obowiązków rodzinnych z życiem zawodowym i społecznym. W krajach skandynawskich już w latach 70. zwrócono szczególną uwagę na równość ojców i matek zarówno w ramach obowiązków zawodowych, jak i rodzinnych, i wdrożono politykę społeczną oraz w zakresie szkolenia zawodowego 3 Wyzwania w zakresie ekonomii polityki gospodarczej po kryzysie subprime, wnioski z konferencji, pod red. J. Ostaszewskiego, SGH, Warszawa Opinia EKES-u Promowanie solidarności między pokoleniami, Dz. U. C 120 z , s. 66, pkt 4.8.

88 Sylwia Skrzypek-Ahmed Rola polityki rodzinnej w procesie przemian demograficznych umożliwiającą lepsze godzenie obowiązków zawodowych z życiem rodzinnym, lecz także łatwiejszy powrót na rynek pracy po urlopie rodzicielskim lub ze względów rodzinnych. W Szwecji podstawą dla tej polityki były poważne reformy dotyczące urlopów rodzicielskich, publicznych usług w zakresie opieki nad małymi dziećmi, szczególnego opodatkowania rodzin (zniesienie wspólnego opodatkowania w 1971 r.) i ustawodawstwa rodzinnego. Wprowadzona polityka rodzinna opiera się na trzech wymiarach: pomocy dla rodzin w ścisłym znaczeniu, pomocy dla pracujących rodziców w formie płatnych urlopów rodzicielskich i podziale uprawnień obojga rodziców do płatnego urlopu rodzicielskiego. Polityka ta doprowadziła do wysokiego zatrudnienia wśród kobiet, zwiększonego udziału ojców w opiece nad małymi dziećmi, dość wysokiego współczynnika dzietności i zmniejszenia ubóstwa dzieci. W Finlandii w 1988 r. wprowadzono dodatek za opiekę nad dziećmi w domu; podobny dodatek wprowadzono w Norwegii w 1998 r., aby uznać rolę rodziców wychowujących dzieci w pełnym wymiarze czasu pracy i zapewnić im odpowiednie środki. W Holandii główny nacisk położono na zwiększenie zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy, by umożliwić poświęcenie więcej czasu na wychowanie dzieci. Niepełny wymiar czasu pracy jest w większym stopniu niż gdziekolwiek indziej wykorzystywany przez ojców. Niemniej, o ile 73,2% mężczyzn jest zatrudnionych w pełnym wymiarze czasu pracy, o tyle jedynie 45,9% kobiet znajduje się w podobnej sytuacji. 19% ojców korzysta z oferowanej rodzicom możliwości zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy, co stanowi dużo wyższy odsetek niż w całej pozostałej części Europy, podczas gdy odsetek ten wynosi 41% w przypadku matek. Z możliwości tej można korzystać do chwili ukończenia przez dziecko ósmego roku życia; towarzyszy jej zmniejszenie opodatkowania o 704 euro miesięcznie. Na każde dziecko przysługuje urlop macierzyński równy liczbie godzin pracy w tygodniu pomnożonej przez 26, a w przypadku większej liczby dzieci jest możliwość łączenia kredytów. Z tego względu z usług opieki nad dziećmi można korzystać w niepełnym wymiarze czasu pracy. We Francji polityka rodzinna ma długą historię i jest bardzo stabilna w czasie, niezależnie od układu sił na arenie politycznej. Opiera się na połączeniu świadczeń finansowych, prorodzinnego systemu podatkowego, wprowadzeniu w ramach przepisów prawa pracy szczególnych płatnych urlopów, systemie opieki nad dziećmi do 3 roku życia i bezpłatnych przedszkolach dla dzieci od lat trzech. Świadczenie rodzinne w ścisłym znaczeniu przeznaczone są na pokrycie kosztów ponoszonych przez rodzinę w związku z każdym dzieckiem. Zgodnie z tą zasadą powszechności nie są one uzależnione od wysokości dochodów. Są przeznaczone na dziecko, co odróżnia politykę rodzinną od polityki społecznej. W konsekwencji Francja jest jednym z państw europejskich, w których stopa zatrudnienia kobiet i współczynnik dzietności są najwyższe. Swobodny wybór sposobu opieki jest sprawą zasad-

89 88 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie niczą w ramach francuskiej polityki rodzinnej, jednak aby swobodny wybór był możliwy, musi istnieć wybór, to jest wystarczająca oferta systemów opieki. W Wielkiej Brytanii polityka jest bardziej ukierunkowana na przeciwdziałanie ubóstwu rodzin i dzieci i powszechnie uznaje się, że państwo nie powinno ingerować w indywidualne decyzje życiowe. Polityka ta prowadzona jest w kontekście elastycznego rynku pracy, umożliwiającego matkom stosunkowo łatwy powrót do pracy. Duża elastyczność rynku pracy pozwala też zaspokoić bardzo różnorodne oczekiwania rodzin. Należy zauważyć, że współczynnik dzietności w przypadku kobiet bardziej skoncentrowanych na życiu rodzinnym jest około dwukrotnie wyższy niż w przypadku kobiet bardziej zaangażowanych w obowiązki zawodowe. W państwach bałtyckich prowadzono różnorodną politykę. Na Litwie wprowadzono urlop rodzicielski płatny w 100% do chwili ukończenia przez dziecko pierwszego roku życia i w 85% do chwili ukończenia przez nie drugiego roku życia. Te dość kosztowne środki nie przyniosły oczekiwanego efektu i współczynnik dzietności bardzo nieznacznie obniżył się w 2010 r. Z przeprowadzonych badań wynika, że wysokiej stopie zatrudnienia kobiet towarzyszy często wysoki lub stosunkowo wysoki współczynnik dzietności, jeżeli oferowane są możliwości godzenia obowiązków zawodowych z życiem rodzinnym. Wydaje się, że po pierwszym etapie przemian demograficznych, kiedy wraz z rozwojem gospodarczym i możliwością kontroli urodzeń spadła liczba dzieci przypadających na kobietę, nastąpił drugi etap, oparty na modelu pracy obojga rodziców. Niemniej, stopa zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy jest wyższa w przypadku ojców niż w przypadku matek, zwłaszcza gdy dostęp do usług i płatnych urlopów rodzicielskich jest niewystarczający. Różne scenariusze W obecnej sytuacji demograficznej panującej w Unii Europejskiej bardzo ważne jest rozpoznanie czynników powodzenia prowadzonej polityki i ich wpływu na współczynniki dzietności. Można bowiem przewidzieć kilka scenariuszy zmian demograficznych. Pierwszy możliwy do przewidzenia scenariusz zakłada zmiany zgodne z obecną tendencją. W Unii Europejskiej utrzymałby się spadek liczby mieszkańców, różny w poszczególnych państwach członkowskich, w mniejszym lub większym stopniu łagodzony przez wzrost liczby lat zdrowego życia i przepływy migracyjne. W takim wypadku mielibyśmy do czynienia z szybkim starzeniem się społeczeństwa pomimo napływu imigrantów i ze spadkiem liczby osób czynnych zawodowo, pomimo prawdopodobnego podniesienia wieku emerytalnego. W około połowie państw UE mielibyśmy do czynienia ze spadkiem liczby mieszkańców. Sytuacja ta doprowadziłaby do powstania dużych rozbieżności demograficznych między państwami członkowskimi i mogłaby zagrozić spójności Unii Euro-

90 Sylwia Skrzypek-Ahmed Rola polityki rodzinnej w procesie przemian demograficznych pejskiej, ponieważ żądania obywateli mogłyby różnić się znacznie w poszczególnych państwach, ze względu na ich uwarunkowania demograficzne. Scenariusz katastrofalny zakłada, że spadek liczby mieszkańców przekształciłby się w demograficzną zapaść. W takim wypadku miałoby miejsce połączenie starzenia się społeczeństwa ze względu na bardzo niski współczynnik dzietności, o trzy czwarte niższy od progu zastępowalności pokoleń, oraz ze względu na rosnącą długość życia powyżej 65 lat. Te dwa zjawiska pociągnęłyby za sobą emigrację młodych absolwentów, porzucających starzejącą się Unię Europejską na rzecz krajów bardziej przedsiębiorczych. Jednocześnie nastąpiłby spadek imigracji, ponieważ mniej dynamiczna, uboższa i borykająca się z dużymi trudnościami budżetowymi i deficyt w wydatkach na cele społeczne Europa straciłaby na atrakcyjności. W wyniku tej sytuacji w Unii Europejskiej ukształtowałaby się bardzo niezrównoważona piramida wieku charakteryzująca się dużo większą liczbą osób starszych niż młodych, silnym spadkiem liczby osób czynnych zawodowo i znacznym starzeniem się tej grupy ludności. Wreszcie bardziej optymistyczny scenariusz odnowy demograficznej. W tym przypadku współczynnik dzietności wzrósłby i zbliżył się do progu zastępowalności. Tym samym zmniejszająca się liczba osób czynnych zawodowo wzrosłaby w kolejnym pokoleniu. Dynamika demograficzna pociągnęłaby za sobą szybki wzrost gospodarczy, który przyczyniłby się do sfinansowania ochrony socjalnej. Unia Europejska stałaby się ponownie atrakcyjna dla własnych obywateli, którzy nie odczuwaliby już potrzeby emigracji, i byłaby atrakcyjna dla lepiej wykształconych imigrantów. Oczywiście przedstawione scenariusze to nie przepowiednie, a jedynie przypuszczenia, umożliwiające opracowanie odpowiednich polityk celem naprawy obecnej sytuacji i uniknięcia najgorszego scenariusza. Wszystkie państwa członkowskie prowadzą politykę w kilku obszarach, które wspólnie tworzą politykę rodzinną, niezależnie od tego, czy nosi ona tę nazwę, czy też nie 5. Cele prowadzonej polityki są zróżnicowane: ograniczanie ubóstwa i utrzymanie dochodów rodzin; opieka nad małymi dziećmi i wspieranie rozwoju dzieci; ułatwienie godzenia obowiązków zawodowych z życiem rodzinnym; dążenie do równości kobiet i mężczyzn; zadbanie o to, by rodzice i przyszli rodzice mogli mieć pożądaną przez nich liczbę dzieci w pożądanym przez nich czasie i zwiększenie tym samym współczynnika dzietności. Jeżeli chcielibyśmy przeprowadzić klasyfikację państw ze względu na prowadzoną przez nie politykę i zdefiniować kategorie, można byłoby wyróżnić: 5 Opinia EKES-u Rodzina a zmiany demograficzne, Dz. U. C 161 z , s. 66, pkt 7.

91 90 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie państwa o słabej polityce rodzinnej i współczynniku dzietności poniżej średniej europejskiej; państwa o nieodpowiedniej polityce rodzinnej i współczynniku dzietności poniżej średniej europejskiej; państwa, w których część PKB przeznaczona na działania na rzecz rodzin jest mniejsza lub równa średniej w Unii Europejskiej, lecz które wykazują współczynnik dzietności powyżej średniej (Belgia, Holandia, Wielka Brytania); państwa o silnej polityce rodzinnej i współczynniku dzietności powyżej średniej europejskiej. Wydaje się zatem, że wpływ prowadzonej polityki na współczynnik dzietności jest zróżnicowany w zależności od elementów tej polityki. Porównanie funkcjonujących systemów jest interesujące, ponieważ umożliwia rozpoznanie najlepszych rozwiązań praktycznych. Jest jednak pewne, że aby rozwiązania te były w pełni skuteczne, oferta usług i mechanizmy wsparcia, zwłaszcza finansowego lub o charakterze podatkowym, muszą odpowiadać oczekiwaniom rodzin i rodziców lub przyszłych rodziców. Oczekiwania te mogą być różne w poszczególnych państwach, ze względu na kulturę narodową, obyczaje społeczne i tradycje. Władze publiczne powinny zatem wystrzegać się założeń ideologicznych, proponując w zamian mechanizmy rzeczywiście umożliwiające parom podjęcie decyzji o założeniu rodziny i o liczbie dzieci, które pragną mieć. Przyjmując za punkt wyjścia powyższe stwierdzenia, można opracować system wymiany informacji i najlepszych rozwiązań praktycznych, nie zapominając o tym, że każdy naród ma swoje tradycje i mentalność, co pociąga za sobą konieczność prowadzenia zróżnicowanej polityki. Interwencja władz publicznych jest jednak w pełni uzasadniona, ponieważ rodzina, będąca podstawą tworzenia kapitału ludzkiego 6, stanowi fundament każdej struktury społecznej. Było to widoczne w sytuacji kryzysu, gdy rodziny odgrywały często rolę amortyzatora społecznego. Najważniejsze czynniki powodzenia polityki rodzinnej Polityka prorodzinna różni się w poszczególnych państwach, ale okazuje się, że w przypadku skutecznej polityki występują podobieństwa: wdrożenie mechanizmów umożliwiających godzenie obowiązków zawodowych z życiem rodzinnym (opieka nad dziećmi, zwłaszcza infrastruktura publiczna w zakresie opieki nad małymi dziećmi, elastyczna organizacja pracy, specjalne urlopy) ze świadomością, że mechanizmy te powinny być dostosowane do uwarunkowań krajowych i odpowiadać oczekiwaniom ojców i matek; zapobieganie i przeciwdziałanie ubóstwu rodzin; 6 Opinia EKES-u Rodzina a zmiany demograficzne, Dz. U. C 161 z , s. 66, pkt 6.4 i opinia EKES-u Promowanie solidarności między pokoleniami, Dz. U. C 120 z , s. 66, pkt 3.11.

92 Sylwia Skrzypek-Ahmed Rola polityki rodzinnej w procesie przemian demograficznych trwałość wdrożonej polityki, niezależna od zmian na arenie politycznej, i jej powszechność (beneficjentem pomocy jest dziecko, niezależnie od wszelkich względów dotyczących dochodów rodziców). Ta cecha stałości ma ogromne znaczenie, ponieważ polityka rodzinna jest projektem długoterminowym. Odpowiednia i trwała polityka rodzinna jest elementem zrównoważonego rozwoju. Uznanie i podkreślanie roli rodziny i sukcesu w życiu rodzinnym. Sukces we współczesnym społeczeństwie pojmowany jest zwykle jako sukces indywidualny i zawodowy, tymczasem istnieją inne formy sukcesu osobistego, związane z innymi ludźmi i wspólnym dobrem, takie jak sukces w życiu rodzinnym, w działalności stowarzyszeniowej czy kulturalnej, które powinny być w większym stopniu eksponowane w środkach masowego przekazu 7. Oprócz elementów polityki rodzinnej sensu stricto wyraźnie bardzo ważne wydają się dwa obszary polityki: polityka rynku pracy i polityka mieszkaniowa 8. Bez zatrudnienia i mieszkania nie jest możliwe zaangażowanie się w tworzenie rodziny. Aby założyć rodzinę, niezbędne jest minimum poczucie pewności, jeśli chodzi o przyszłość. Wysoka stopa bezrobocia wśród młodzieży i niepewność zatrudnienia mogą mieć poważne skutki dla zastępowalności pokoleń, ponieważ wychowanie dzieci zajmuje wiele czasu, a wiek, w którym możliwe jest zajście w ciążę jest ograniczony. Dlatego też należałoby także wesprzeć studentów pragnących zostać rodzicami, aby nie musieli odkładać tej decyzji do czasu ukończenia studiów. W sytuacji, gdy polityka rodzinna prowadzona jest w perspektywie długoterminowej i rzeczywiście odpowiada oczekiwaniom rodzin, wpływa ona pozytywnie na rozwój dzieci i rodziców, harmonię w życiu społecznym i powrót to wyższych współczynników dzietności. Niedawna ankieta przeprowadzona dla Family Platform przez Światowy Ruch Matek (MMM) wśród 11 tys. matek bardzo wyraźnie pokazuje, że matki życzyłyby sobie: po pierwsze pogodzenia pracy z życiem rodzinnym; po drugie uznania przez społeczeństwo wagi ich roli jako matek; po trzecie dysponowania większą ilością czasu na zajęcie się dziećmi. Interesujące byłoby przeprowadzenie podobnej ankiety wśród ojców, ponieważ trzy wyłonione priorytety mogą dotyczyć także ojców, zwłaszcza uznanie ich roli. Mogłoby to jedynie zobowiązać ojców do większego zaangażowania się w życie rodzinne 9. W tym kontekście niedawne propozycje mające na celu zachęcenie ojców do korzystania z urlopów rodzicielskich, czy wręcz wprowadzenie obowiązkowego płatnego urlopu dla ojców są interesujące, ponieważ odpowiadają konieczności nadania większego znaczenia roli ojca, jak również koniecz- 7 Opinia EKES-u Rodzina a zmiany demograficzne, Dz. U. C 161 z , s. 66, pkt 8.15 i opinia EKES-u Promowanie solidarności między pokoleniami, Dz.U. C 120 z , s. 66, pkt Opinia EKES-u Rodzina a zmiany demograficzne, Dz. U. C 161 z , s. 66, pkt Opinia EKES-u Rodzina a zmiany demograficzne, Dz. U. C 161 z , s. 66, pkt 8.11.

93 92 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie ności uświadomienia ojcom spoczywającej na nich odpowiedzialności, zwłaszcza w przypadku rozwodu. Z tej perspektywy użyteczne byłoby gromadzenie najlepszych rozwiązań praktycznych zastosowanych w przedsiębiorstwach, które wprowadziły organizację pracy dostosowaną do obowiązków rodzicielskich. Należałoby też ustanowić prawa dla dziadków, którzy w związku z podniesieniem wieku emerytalnego coraz częściej będą osobami czynnymi zawodowo. Powinni oni zostać objęci prawem do urlopu ze względów rodzinnych. Przeprowadzenie ankiet dotyczących dążeń młodych ludzi, zmian związanych z większą mobilnością rodzin, związku między dostępnością mieszkań dla osób młodych a współczynnikiem dzietności, czy wpływu nowych form rodziny na ten współczynnik umożliwiłoby opracowanie polityki rodzinnej dostosowanej do potrzeb. Tego rodzaju ankiety byłyby użyteczne w stopniu, w jakim umożliwiłyby lepsze rozpoznanie oczekiwań rodzin, co jest jednym z zasadniczych czynników sukcesu prowadzonej polityki. Jaką rolę powinna odegrać Unia Europejska? Polityka rodzinna nie należy do zakresu kompetencji Unii Europejskiej. W art. 9 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej wyraźnie zaznaczono, że prawa dotyczące rodziny są regulowane ustawami krajowymi. Niemniej, Unia Europejska może stanowić prawo w dziedzinach, które dotyczą godzenia obowiązków zawodowych z życiem rodzinnym, a partnerzy społeczni mogą negocjować umowy, które staną się dyrektywami. Było to widoczne w przypadku urlopu rodzicielskiego i dyskusji dotyczących czasu trwania urlopu macierzyńskiego. Unia Europejska może też stanowić prawo w dziedzinie równości zawodowej mężczyzn i kobiet, stanowiącej jeden z elementów wszelkiej polityki rodzinnej. W strategii Europa 2020 ustalono cel dotyczący stopy zatrudnienia mężczyzn i kobiet, który będzie mógł zostać osiągnięty jedynie w połączeniu z polityką rodzinną, umożliwiającą mężczyznom i kobietom wychowanie tylu dzieci, ile pragną, a nadal pracując zawodowo, co nie jest obecnie możliwe w większości państw Unii. Unia Europejska może też odegrać użyteczną rolę, jeśli chodzi o znajomość danych demograficznych, ocenę polityki prorodzinnej, wymianę najlepszych rozwiązań praktycznych między państwami członkowskimi. W ramach sojuszu na rzecz rodzin, utworzonego w okresie ostatniej prezydencji niemieckiej, przewidziano uruchomienie centrum monitorowania, które nigdy nie powstało. Obecnie pod egidą Unii Europejskiej rozwijany jest szereg inicjatyw i źródeł finansowania z tym związanych: grupa ekspertów do spraw demograficznych; Europejskie Forum Demograficzne; baza danych OECD dotycząca rodzin; warsztaty poświęcone wymianie sprawdzonych rozwiązań;

94 Sylwia Skrzypek-Ahmed Rola polityki rodzinnej w procesie przemian demograficznych sieć dotycząca polityki rodzinnej; portal internetowy europejskiego sojuszu na rzecz rodzin; Family Platform; seminaria regionalne. Ogół środków finansowych przeznaczonych na te działania przekracza 1,5 mln euro. Należałoby lepiej połączyć wszystkie te inicjatywy i powierzyć ich prowadzenie, lub przynajmniej koordynowanie, organowi odpowiedzialnemu za określenie całościowej polityki i wyznaczenie kierunków działania i badań. Ponieważ nie pora teraz na tworzenie nowych centrów monitorowania czy nowych niezależnych organów w Unii Europejskiej, rolę kierownika i koordynatora można byłoby powierzyć, z punktu widzenia politycznego i zarządzania, Komisji Europejskiej, poprzez sojusz na rzecz rodzin, a z punktu widzenia naukowego, Eurofound, która jako agencja Unii Europejskiej zajmująca się trzema dziedzinami byłaby w pełni odpowiednia do tego celu. Dzięki dobrej koordynacji wszystkich inicjatyw prowadzonych już na poziomie Unii Europejskiej możliwe byłoby udostępnienie państwom członkowskim prawdziwego banku danych. Należałoby też zastanowić się, w jaki sposób Europejski Fundusz Społeczny mógłby przyczynić się do wprowadzenia niektórych aspektów polityki rodzinnej w państwach członkowskich, w których jej brak lub jest ona nieefektywna, na podstawie już wypróbowanych i uznanych środków. Zgodnie z tą samą logiką możliwe byłoby też odwołanie się do Funduszu Spójności, zwłaszcza gdy chodzi o przeciwdziałanie ubóstwu i wykluczeniu rodzin. Polityka rodzinna powinna też zostać uwzględniona w ramach platformy współpracy w zakresie walki z ubóstwem. Zgodnie z tą samą logiką należałoby przewidzieć w ramach programu w zakresie badań 10 i innowacji środki finansowe na badania demograficzne, lecz także na socjologię, antropologię i filozofię, które także zajmują się zagadnieniami rodziny. Dodatkowo należałoby prowadzić badania dotyczące skuteczności i wpływu polityki prorodzinnej. W tym kontekście byłoby pożądane, aby Family Platform nie zaprzestała działalności, lecz przeciwnie, umocniła ją, zgodnie z życzeniem wszystkich stowarzyszeń i zainteresowanych stron zajmujących się zagadnieniami rodziny. Byłoby pożądane, aby stowarzyszenia reprezentujące rodziny zostały włączone w opracowywanie polityki rodzinnej lub mającej wpływ na rodziny, zarówno na szczeblu Unii Europejskiej, jak i państw członkowskich. Wszyscy Europejczycy byli lub są członkami rodzin, niezależnie od losu czy historii tych rodzin i od ogólnych zmian, jakim podlegały rodziny w ciągu ostatnich dziesięcioleci. Nikt nie pojawia się na świecie w wyniku samorództwa i wszelkie badania opinii pokazują, że wartości rodzinne wciąż jeszcze należą do wartości otwierających listę podstawowych wartości wyznawanych przez oby- 10 Opinia EKES-u Rodzina a zmiany demograficzne, Dz.U. C 161 z , s. 66, pkt 4.5.

95 94 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie wateli europejskich. Wiele obszarów polityki, co do których decyzje zapadają na szczeblu unijnym, ma bezpośredni wpływ na życie rodzin (swobodny przepływ osób, zatrudnienie i ochrona socjalna, ochrona środowiska i konsumentów, polityka medialna czy też programy edukacyjne, kulturalne i społeczne) 11. Problemy ochrony socjalnej i włączenia społecznego w Unii Europejskiej Dzięki zdecydowanym działaniom politycznym oraz automatycznym stabilizatorom wbudowanym w europejskie systemy opieki socjalnej udało się zmniejszyć gospodarcze i społeczne skutki recesji o rozmiarach największych od dziesięcioleci. Wpływ kryzysu na życie ludzi jest jednak na razie trudno w pełni ocenić. Na rynkach pracy oraz w społeczeństwie coraz silniej dają się odczuć skutki kryzysu, szczególnie w przypadku osób w trudnej sytuacji. Aby szybko opracować skuteczne rozwiązania polityczne i móc ocenić ich działanie, należy w sposób systematyczny monitorować tendencje społeczne oraz poprawić jakość statystyki społecznej. Kryzys uwypuklił znaczne różnice między członkami UE. Występują bowiem różnice w zakresie, rozmiarach i skutkach recesji, a także w zdolności krajowych systemów opieki socjalnej do zapewnienia odpowiedniej ochrony. Niektóre z państw członkowskich nie mają wystarczających środków finansowych, żeby zaspokoić rosnące potrzeby; są też takie, w których występują znaczne luki w systemie bezpieczeństwa socjalnego. Najważniejszym zadaniem jest obecnie zmniejszenie tych luk. Jednocześnie konieczność ograniczenia wzrostu wydatków państwa wymaga podniesienia jakości prowadzonych działań, oraz, w niektórych przypadkach, ustalenia wyraźnych priorytetów. Cele te osiągnąć można poprzez bardziej skuteczne i wydajne działania na rzecz włączenia społecznego i ochrony socjalnej, zgodne z zasadą ogólnego dostępu, dostosowania do potrzeb i trwałości prowadzonych działań. Bezrobocie może utrzymywać się na wysokim poziomie przez pewien czas, zwiększając ryzyko długotrwałego wykluczenia. Walka z bezrobociem powinna łączyć się z działaniami na rzecz rynków pracy sprzyjających integracji społecznej. Jako że zbliża się ożywienie gospodarcze, poprzez środki polityczne powinno się przygotować społeczeństwo do wykorzystywania możliwości zatrudnienia, wspierać wartościowe miejsca pracy i zapobiegać długotrwałemu uzależnieniu od pomocy. Dzięki polityce aktywnego włączenia można pogodzić takie cele, jak walka z ubóstwem, podniesienie współczynnika aktywności zawodowej oraz poprawa wydajności finansowania polityki społecznej. 11 Opinia EKES-u Promowanie solidarności między pokoleniami, Dz.U. C 120 z , s. 66, pkt 4.8.

96 Sylwia Skrzypek-Ahmed Rola polityki rodzinnej w procesie przemian demograficznych Należy zwracać większą uwagę na dotychczasowe i nowe przejawy ubóstwa i wykluczenia występujące w społeczeństwach starzejących się i szybko ulegających zmianom, otwartym na globalizację i zjawiska migracyjne. Zapobieganie ubóstwu, szczególnie wśród dzieci, i walka z nim jest konieczna, jeśli chcemy przygotować Europę na przyszłość, unikając strat kapitału ludzkiego zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn. Kryzys pogłębił ubóstwo w wielu jego przejawach, takich jak wykluczenie mieszkaniowe. W ciągu ostatniego dziesięciolecia twórcy polityki społecznej stanęli przed takimi niepokojącymi zjawiskami jak: wysoki koszt mieszkań, bezdomność, polaryzacja społeczna i mieszkaniowa oraz nowe formy deprywacji mieszkaniowej; ponadto w tej dziedzinie brakuje często dokładnych informacji i systemów oceny. Zintegrowane strategie przeciwdziałania wykluczeniu mieszkaniowemu i bezdomności odgrywają ważną rolę w polityce pokryzysowej, gdyż ich celem jest budowa spójnych społeczeństw, zorganizowanych z poszanowaniem środowiska naturalnego. Trudna sytuacja finansowa niekorzystnie wpływa na zdrowie psychiczne i kondycję fizyczną oraz niesie ze sobą ryzyko pogłębienia różnic w stanie zdrowia. Skutki kryzysu odczuwane będą z różną siłą w zależności sytuacji wyjściowej w dziedzinie zdrowia oraz zdolności państw członkowskich do podjęcia wyzwań. Wobec zwiększonych potrzeb i silnej presji na budżet jeszcze pilniejsze staje się zwiększenie wydajności systemów opieki zdrowotnej. Głównym wyzwaniem jest zwiększenie wydajności przy jednoczesnym zapewnieniu ogólnodostępnej opieki zdrowotnej o wysokiej jakości. Emeryci renciści na razie nie odczuli skutków kryzysu szczególnie dotkliwie, choć cięcia wydatków w niektórych państwach o wysokim poziomie ubóstwa wśród osób starszych są powodem do niepokoju. Kryzys i perspektywa spowolnienia gospodarczego prawdopodobnie wywrą wpływ na wszystkie rodzaje systemów emerytalno-rentowych oraz zaostrzą problemy związane ze starzeniem się społeczeństwa. Na wysokość świadczeń w coraz większym stopniu wpływają związane z dochodami składki z całego życia. W związku z tym adekwatność świadczeń zależeć będzie od tego, czy rynki pracy będą oferować możliwości zarobkowania z dłuższymi i bardziej wartościowymi okresami składkowymi. Wyraźna ewolucja w kierunku systemów kapitałowych uwidacznia koszt przyszłych emerytur w starzejącym się społeczeństwie. Zjawisko to zwiększa też zależność systemów emerytalno-rentowych od kondycji rynków finansowych. Różna zdolność systemów kapitałowych do funkcjonowania w warunkach kryzysu dowodzi, że różnice w strukturze systemów, przepisach regulujących ich działalność oraz w strategiach inwestycyjnych mają duże znaczenie. Należy zagwarantować, aby fundusze były bezpieczne oraz aby uczestnictwo w nich pozostawało w granicach możliwości finansowych oszczędzających, uwzględniając z drugiej strony potencjalne zyski i straty.

97 96 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie W wyniku kryzysu bardzo wyraźnie widać wartość dodaną koordynacji polityki poprzez otwartą metodę koordynacji w zakresie opieki socjalnej i włączenia społecznego (tzw. OMK w polityce społecznej ) oraz potrzebę pełnego wykorzystania dawanych przez nią możliwości. Wspólne monitorowanie społecznych skutków kryzysu wykazało znaczenie wzajemnego uczenia się i wymiany dobrych praktyk. Zwiększyło ono także świadomość problemów oraz pomogło w podjęciu wspólnych wyzwań. Z wniosków z kryzysu i z dziesięciu lat realizacji strategii lizbońskiej wynika, że trzeba będzie wspierać zrównoważony wzrost wraz z tworzeniem miejsc pracy i zwiększaniem spójności społecznej, a także dokonywać systematycznej oceny ewolucji tendencji społecznych, w tym pod kątem równości płci. Obchodzony w 2010 r. Europejski Rok Walki z Ubóstwem i Wykluczeniem Społecznym będzie idealną okazją do potwierdzenia podjętego przez UE dziesięć lat temu zobowiązania do skutecznych działań na rzecz walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym. Zdecydowane działania natury politycznej oraz automatyczne stabilizatory odegrały znaczącą rolę w łagodzeniu społecznych skutków kryzysu. Tymczasem społeczeństwa odczują w pełni dopiero po jakimś czasie. Według prognoz Komisji stopa bezrobocia przekroczyła 10% w 2011 r., a wydatki socjalne wzrosły z 27,5% do 30,8% PKB w latach Utrata dochodów odbija się na wszystkich członkach rodziny, a szczególnie na dzieciach i innych osobach pozostających na utrzymaniu. Osoby młode również odczuwają brak możliwości zatrudnienia. Stabilizacja systemów emerytalno-rentowych przyczyniła się w wielu państwach do zmniejszenia ryzyka ubóstwa osób starszych. W wyniku kryzysu rozwój adekwatnych świadczeń jest zagrożony tam, gdzie poziom ubóstwa osób starszych jest nadal wysoki. W następstwie kryzysu pracę straciło 5 mln osób, co doprowadziło do spadku dochodów wielu gospodarstw, narażając je na zubożenie i nadmierne zadłużenie, a także na utratę miejsca zamieszkania. Już na samym początku kryzys dotknął migrantów, pracowników starszych i osoby zatrudnione na czas określony, szczególnie kobiety. Teraz widmo bezrobocia grozi pozostałym kategoriom pracowników, które do tej pory nie były nim dotknięte. Bezrobocie może pozostać na wysokim poziomie przez pewien czas, pociągając za sobą ryzyko długotrwałego bezrobocia i wykluczenia. Charakter, rozmiary i skutki kryzysu nie są jednakowe w całej UE. Państwa członkowskie korzystały ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS), by zwiększyć wsparcie dla bezrobotnych, utrzymać istniejące miejsca pracy oraz pomóc osobom znajdującym się w najtrudniejszej sytuacji w pokonaniu strukturalnych przeszkód w integracji na rynku pracy. Wykorzystały one elastyczną strukturę EFS, dostosowując programy operacyjne do potrzeb i wprowadzając do nich niezbędne zmiany; zastosowały one również uproszczenia zaproponowane przez Komisję w celu poprawy skuteczności Funduszu. W ramach programów EFS można również uzyskać wsparcie finansowe na realizację długoterminowych

98 Sylwia Skrzypek-Ahmed Rola polityki rodzinnej w procesie przemian demograficznych celów UE w zakresie włączenia społecznego, warunkujących naprawę gospodarczą i spójność społeczną. W wyniku kryzysu wyraźna stała się potrzeba wsparcia społeczeństwa pomocy, podczas gdy koniecznie są duże cięcia wydatków budżetowych. Podkreśla to znaczenie programu działań UE na rzecz bardziej skutecznego i sprawnego włączenia społecznego i ochrony socjalnej, mając na względzie dostępność dla wszystkich, adekwatność środków i trwałość rozwiązań, które to cele stanowią długoterminowy przedmiot prac w ramach OMK w polityce społecznej. Rozwiązania krótkoterminowe powinny być spójne z reformami strukturalnymi służącymi modernizacji polityki społecznej, zapobieganiu zjawiskom przynoszącym trwałe szkody dla gospodarki i społeczeństwa oraz przygotowaniu na przyszłe wyzwania, takie jak starzenie się społeczeństw. Skutki kryzysu dotkneły także osób znajdujących się poza rynkiem pracy, a więc nieaktywnych lub długotrwale bezrobotnych. Nawet przed kryzysem pracownicy nisko wykwalifikowani, osoby niepełnosprawne lub cierpiące na zaburzenia zdrowia psychicznego, migranci, w szczególności kobiety, mieli ograniczony dostęp do szkoleń i innych usług wspierających. Najnowszym wysiłkom na rzecz zwiększenia szans na zatrudnienie dla wszystkich może stanąć na przeszkodzie brak miejsc pracy i zwiększone zapotrzebowanie na szkolenia oraz presja na służby zatrudnienia. Utrzymanie odpowiednich standardów życia dla wszystkich jest konieczne zarówno dla zapewnienia obywatelom godziwych warunków życiowych, jak i dla zachowania ich szans na zatrudnienie oraz możliwości uczenia się. Ogólnie rzecz biorąc, w Europie funkcjonują jedne z najlepszych systemów bezpieczeństwa socjalnego na świecie, do których odwołać się może w razie potrzeby większość jej mieszkańców. Systemy te nie docierają jednak do wszystkich potrzebujących. Efektywność zasiłków dla bezrobotnych znacznie różni się pod kątem ich zakresu, okresu wypłacania, warunków kwalifikowalności i stopy zastępowalności. Młodzi pracownicy, którzy płacili składki przez krótkie okresy, oraz niektóre osoby samozatrudnione mogą nie być uprawnione do zasiłku, podczas gdy pracownicy pracujący na część etatu lub tymczasowo często otrzymują niższe świadczenia. Reformy zmierzające do zwiększenia zachęt do podejmowania pracy przyczyniły do się zaostrzenia kryteriów kwalifikowalności lub do zmniejszenia poziomu lub skrócenia okresu wypłacania świadczeń. Reformy te przyczyniły się do zmniejszenia stopy długotrwałego bezrobocia; podobny skutek przyniósł większy nacisk na środki aktywizacji bezrobotnych. Niestety nie zawsze udało się zmniejszyć zjawisko długotrwałej zależności od opieki socjalnej. Ponadto, mimo że kilka państw członkowskich przedłużyło okres wypłacania świadczeń i złagodziło kryteria kwalifikowalności, w miarę jak coraz więcej bezrobotnych traciło prawo do zasiłku, zapotrzebowanie na świadczenia przysługujące w ostatniej kolejności zaczęło rosnąć. Oznacza to, że trzeba opracować kompleksowe strategie wyjścia oparte na zasadach aktywnego włączenia.

99 98 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Zakres i adekwatność przepisów o minimalnej płacy znacznie różnią się w całej UE. W większości państw świadczenia w ramach opieki socjalnej nie gwarantują wyjścia z ubóstwa, ale raczej pomagają zmniejszyć jego poziom. Najnowsze działania w celu modernizacji systemów opieki socjalnej skupiły się na finansowych zachętach do pracy, jednak brak jednoznacznych zasad waloryzacji minimalnego wynagrodzenia doprowadzał często po upływie czasu do spadku adekwatności świadczeń. We wszystkich państwach niepobieranie świadczeń znacznie obniża skuteczność systemów, choć w różnym stopniu. Do wielorakich przyczyn niepobierania świadczeń należą skomplikowane zasady, brak informacji, uznaniowa ocena kwalifikowalności, niedopatrzenia natury administracyjnej oraz obawa przed stygmatyzacją. Skuteczność i efektywność uregulowań w zakresie minimalnego wynagrodzenia pozostawia więc jeszcze wiele do życzenia. Dla osób potrzebujących niezbędne jest odpowiednie wsparcie dochodu, jednak działania polityczne powinny pomóc im również w powrocie na rynek pracy. W ostatnich latach wzrosły zarówno wydatki na środki aktywnej polityki zatrudnienia, w tym na uczenie się przez całe życie, jak i poziom wykorzystania tych środków. Potrzebne są jednak jeszcze dalsze działania, aby sprawić, że działania docierają do wszystkich, również do pracowników nisko wykwalifikowanych, osób młodych i starszych, powracających do pracy po przerwie spowodowanej opieką nad innymi osobami, migrantów i osób niepełnosprawnych. Z doświadczeń wynika, że długotrwałe bezrobocie i nieaktywność utrzymują się jeszcze długo po przywróceniu wzrostu gospodarczego. Nowoczesne systemy zabezpieczenia społecznego są ważnym narzędziem zapobiegania długotrwałemu pobieraniu świadczeń z tytułu czasowej lub trwałej niezdolności do pracy lub też przechodzeniu na wcześniejszą emeryturę. Bibliografia Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny, SOC/399, Polityka rodzinna a przemiany demograficzne, Bruksela 2011 (WSTĘPNY PROJEKT OPINII Sekcji Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Obywatelstwa sprawie: Rola polityki rodzinnej w procesie przemian demograficznych wymiana najlepszych rozwiązań praktycznych między państwami członkowski. Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, Wniosek w sprawie wspólnego sprawozdania za rok 2010 na temat ochrony socjalnej i włączenia społecznego, nr SEK(2010)98 i SEK(2010)99. Wyzwania w zakresie ekonomii polityki gospodarczej po kryzysie subprime, wnioski z konferencji, pod red. J.Ostaszewskiego, SGH. Warszawa 2010.

100 Sylwia Skrzypek-Ahmed Rola polityki rodzinnej w procesie przemian demograficznych Opinia EKES-u Promowanie solidarności między pokoleniami, Dz. U. C 120 z , s. 66, pkt 4.8. Opinia EKES-u Rodzina a zmiany demograficzne, Dz. U. C 161 z , s. 66, pkt 7. Streszczenie Europejskie rodziny przechodzą całkowite przeobrażenie: spadek dzietności, przesuwanie się wieku urodzenia pierwszego dziecka, wzrost liczby rozwodów, rodziny niepełne i rodziny bez stałego źródła dochodów, wzrost długości życia, którego konsekwencją jest też wzrost liczby niesamodzielnych osób starszych. Zmiany w strukturze rodziny pociągają za sobą nowe wyzwania, które należy uwzględnić przy opracowywaniu i koordynowaniu polityki rodzinnej. Zmierzchowi dużych rodzin i ich zastąpieniu przez rodziny atomowe, między innymi z powodu urbanizacji i zmian w stylu życia, towarzyszyło pojawienie się nowych grup społecznych w większym stopniu zagrożonych wykluczeniem społecznym. Chodzi tu o długotrwale bezrobotnych, rodziny niepełne, pracowników ubogich i dzieci ubogie lub zagrożone ubóstwem. Zjawiska te dotyczą niestety wszystkich społeczeństw europejskich. Szacuje się, że 17% Europejczyków jest dotkniętych ubóstwem i wykluczeniem społecznym, co nie pozostaje bez wpływu na politykę rodzinną. Streszczenie Europejskie rodziny przechodzą całkowite przeobrażenie: spadek dzietności, przesuwanie się wieku urodzenia pierwszego dziecka, wzrost liczby rozwodów, rodziny niepełne i rodziny bez stałego źródła dochodów, wzrost długości życia, którego konsekwencją jest też wzrost liczby niesamodzielnych osób starszych. Zmiany w strukturze rodziny pociągają za sobą nowe wyzwania, które należy uwzględnić przy opracowywaniu i koordynowaniu polityki rodzinnej. Słowa kluczowe: polityka rodzinna, przemiany demograficzne, Unia Europejska Summary European families undergoing a complete transformation nowadays: demographic decline, the first pregnancy at the older age, increase of divorce number, incomplete families, families without regular source of income, significant increase in life expectancy which results in a growing number of the elderly who need constant care. These transformations involve new chalenges which should be taken into account while processing and coordination modern family policy. Keywords: Family Policies, demographic transformations, European Union

101

102 dr inż. Konrad Żak Menedżer ds. marketingu, Mediki Pharma Innowacyjność produktów leczniczych. Wyzwania dla konkurencyjności rynku farmaceutycznego w polsce Innovation of pharmaceutical products. Challenges for competitiveness of pharmaceutical market in poland 1. Wprowadzenie Dynamicznie zachodzące zmiany w otoczeniu przedsiębiorstw, rozpatrywane zarówno w skali makro, jak i mikro, wywołane w wyniku skoku technologicznego, powodują konieczność dostosowania dotychczasowych strategii do wymogów turbulentnego, wciąż ewoluującego otoczenia. Kluczowym aspektem funkcjonowania przedsiębiorstw w zmiennym i dynamicznie rozwijającym się środowisku jest konieczność natychmiastowej reakcji na zmiany w celu budowania, utrzymywania i zwiększania przewagi konkurencyjnej. Pogłębiona analiza rynkowego funkcjonowania przedsiębiorstw na rynku farmaceutycznym wskazuje, że przedmiotowy skok technologiczny nie byłby możliwy, gdyby nie wystąpiła wzmożona kooperacja i wymiana know how pomiędzy przedsiębiorstwami. Współpraca ta zaś stała się możliwa w związku z połączeniem rynków, spowodowanych wstąpieniem Polski w szeregi państw członkowskich Unii Europejskiej. Globalizacja rynków z jednej strony ułatwiła polskim przedsiębiorcom pozyskiwanie kooperantów bardziej zaawansowanych technologicznie, z drugiej strony jednak umożliwiła przedsiębiorstwom posiadającym dostęp do innowacyjnej technologii ekspansję na polski rynek. Innowacyjność oferowanych produktów leczniczych stanowi czynnik wspierający budowanie, utrzymywanie i zwiększanie przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw funkcjonujących na rynku farmaceutycznym. Ważną rolę w tym aspekcie odgrywa jednak polityka zdrowotna państwa, która poprzez system opieki zdrowotnej, a zwłaszcza politykę lekową oraz system refundacji leków kształtuje charakter rynku farmaceutycznego, pośrednio wpływając na dostępność innowa-

103 102 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie cyjnych produktów leczniczych, przez co bezpośrednio oddziałuje na konkurencyjność polskiego rynku farmaceutycznego. 2. Rynek farmaceutyczny w Polsce na tle państw członkowskich Unii Europejskiej Przystąpienie Polski w szeregi państw członkowskich Unii Europejskiej przyczyniło się do zmiany układu sił na europejskim rynku farmaceutycznym. Spowodowane to zostało poszerzeniem wspólnego europejskiego rynku, który umożliwiał szybszy transfer innowacji oraz ekspansję terytorialną przedsiębiorstw farmaceutycznych. Ocena atrakcyjności ekonomicznej polskiego rynku farmaceutycznego, dokonana na podstawie analizy PricewaterhouseCoopers (PwC) pokazuje, że uwzględniając kryterium wartości sprzedaży rynek farmaceutyczny w Polsce jest szóstym pod względem wielkości rynkiem w Europie, zaś Polska w tej kategorii jest liderem wśród państw Europy Środkowo-Wschodniej (rys. 1) 1. Rys. 1. Wartość sprzedaży (mld EUR) rynek apteczny ,0 25,9 21,0 16,0 6,0-4,0 11,8 10,8 10,3 4,4 3,7 3,2 3,1 3,1 2,4 2,1 1,9 1,9 1,7 1,5 1,4 1,3 1,0 0,6 0,5 0,4 0,2 0,2 0,1 Ceny producenta netto (EUR); *Rynek farmaceutyczny (rynek leków: apteczny Rx, apteczny OTC i szpitalny) Źródło: IMS MIDAS, [w:] Wkład..., op. cit., s. 12. Analiza polskiego rynku farmaceutycznego wskazuje jednak, że pomimo stosunkowo dużej wielkości (wartości) rynku, wskaźnik wydatków na leki w przeliczeniu na osobę jest jednym z najniższych w Europie, nawet w porównaniu do takich państw środkowo-europejskich, jak Czechy, Słowacja i Węgry (rys. 2). 1 Wkład innowacyjnego przemysłu farmaceutycznego w rozwój polskiej gospodarki, PwC, Raport wrzesień 2011, s. 12, przemyslu_farmaceutycznego_w_rozwoj_polskiej_gospodarki.pdf ( ).

104 Konrad Żak Innowacyjność produktów leczniczych. Wyzwania dla Rys. 2. Wydatki na leki na osobę (EUR) rynek apteczny Średnia 218 EUR Ceny producenta netto (EUR); *Rynek farmaceutyczny (rynek leków: apteczny Rx, apteczny OTC i szpitalny) Źródło: IMS MIDAS, EUROSTAT, [w:] Wkład..., op. cit., s. 12. Według analizy PwC wydatki na leki w Polsce w 2010 r. stanowiły 52% średniej europejskiej wydatków na leki na osobę. Przekłada się to pośrednio w Polsce na stosunkowo wysoki udział wydatków na leki w łącznych wydatkach na opiekę zdrowotną (25% w 2009 r.) oraz na stosunkowo niski udział wydatków publicznych w łącznych wydatkach na leki (38% w 2008 r.), co wskazuje, że publiczne finansowanie opieki zdrowotnej, w tym wydatków na leki, jest niewystarczające 2. Dla konkurencyjności rynku farmaceutycznego istotną rolę odgrywa dostępność produktów innowacyjnych, których skuteczność w procesie farmakoterapii jest zdecydowanie wyższa. Stanowi ona wypadkową wynikającą z charakteru polityki refundacyjnej, dostępności środków finansowych, ceny produktu oraz czasu oczekiwania na decyzję refundacyjną 3. Oszacować ją można na podstawie porównania z poziomem dostępności najbardziej rozwiniętych w tym zakresie państw Niemiec i Wielkiej Brytanii (rys. 3). Rys. 3. Dostępność produktów innowacyjnych na rynkach europejskich w 2010 roku 100% 80% 60% 40% 20% 0% 100% 100% 62% 62% 60% 59% 58% 55% 52% 52% 52% 51% 49% 49% 48% 46% 46% 46% 44% 42% 42% 41% 39% 38% 37% 36% 36% Źródło: IMS, [w:] Wkład..., op. cit., s Ibidem, s Według analizy PwC w Polsce pomiędzy 2001 a 2010 rokiem zostało złożonych do Ministerstwa Zdrowia ok. 220 wniosków o refundację leków innowacyjnych. Średni czas oczekiwania na decyzję wyniósł 30 miesięcy, znacząco dłużej, niż w krajach Zachodniej Europy (Ibidem, s. 68).

105 104 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Pomimo, iż dostępność produktów innowacyjnych w Polsce plasuje się nieco poniżej średniej państw w Europie (48%), to na polskim rynku farmaceutycznym pod względem wartości sprzedaży dominują leki generyczne (rys. 4). Rys. 4. Udział sprzedaży wartościowej leków generycznych w 2010 roku 80% 60% 40% 20% 0% 66% 53% 53% 46% 45% 44% 44% 43% 38% 38% 37% 36% 36% 35% 34% 32% 32% 31% 30% 28% 23% Brak danych Ceny producenta netto (EUR); *Rynek farmaceutyczny (rynek leków: apteczny Rx, apteczny OTC i szpitalny) Źródło: IMS MIDAS, [w:] Wkład..., op. cit., s. 14. Wysoki odsetek udziału sprzedaży wartościowej leków generycznych na polskim rynku wynika ze stadium rozwoju rynku oraz z racjonalizacji polityki finansowej państwa. Polski rynek farmaceutyczny od wielu lat dynamicznie się rozwija i pod względem tempa rozwoju oraz wydatków na leki w przeliczeniu na osobę plasuje się w tzw. grupie pościgowej, kroczącej za bardziej zaawansowanymi rynkami europejskimi (rys. 5).

106 Konrad Żak Innowacyjność produktów leczniczych. Wyzwania dla Rys. 5. Polski rynek farmaceutyczny na tle rynków europejskich Źródło: IMS, [w:] Wkład..., op. cit., s. 65. Analiza specyfiki polskiego rynku farmaceutycznego wskazuje, że aby dogonić bardziej zaawansowane rynki europejskie należy zwiększać poziom wydatków na leki w przeliczeniu na osobę oraz zachować wysokie tempo wzrostu rynku. Nie należy jednak rezygnować z racjonalizacji wydatków na leki, aby nie dopuścić do marnotrawstwa środków publicznych przeznaczonych na refundację. Racjonalizacja wydatków nie powinna opierać się wyłącznie na negocjacjach cenowych, lecz powinna uwzględniać skuteczność działania leku w oparciu o aktualny stan wiedzy medycznej oraz zapewniać efektywną możliwość realizacji procesu farmakoterapii. Dla konkurencyjności rynku istotne będzie zwiększenie dostępności produktów innowacyjnych, przy założeniu, że wynegocjowane zostaną akceptowalne ceny, stanowiące wypadkową możliwości budżetowych państwa i nabywczych pacjentów, uwzględniające również interes ekonomiczny producentów leków. Wskazane jest również zwiększenie transparentności przepisów polskiego prawa farmaceutycznego oraz minimalizacja procedur administracyjnych, co mogłoby przyspieszyć proces rozpatrywania wniosków o refundację leków innowacyjnych.

107 106 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie 3. Struktura podmiotowa polskiego rynku farmaceutycznego Rynek farmaceutyczny (rys. 6) rozpatrywany jako ogół stosunków wymiany pomiędzy podmiotami reprezentującymi podaż (sprzedawcami), a podmiotami reprezentującymi popyt (nabywcami) ma charakter polipolu. Rys. 6. Struktura podmiotowa rynku farmaceutycznego w Polsce Samorząd zawodu aptekarskiego Obserwatorzy rynku PODAŻ POPYT Producenci Hurtownie farmaceutyczne Rynek apteczny Apteki ogólnodostępne Punkty apteczne Rynek szpitalny Apteki szpitalne Nabywcy (pacjenci) Banki Państwo Źródło: Opracowanie własne. Nawiązując do charakterystyki rynku dokonanej przez W. Wrzoska wskazać należy, że działania podmiotów na rynku farmaceutycznym oraz relacje miedzy nimi są oparte na istnieniu rozbieżnych interesów (aspiracji), które mogą się ujaw-

108 Konrad Żak Innowacyjność produktów leczniczych. Wyzwania dla niać w sferze stosunków wymiany pomiędzy sprzedawcami, a nabywcami oraz w sferze stosunków równoległych pomiędzy sprzedawcami lub nabywcami 4. W grupie producentów leków można wyróżnić ponad 445 przedsiębiorstw, z których pierwsza dziesiątka generuje 50% wartości rynku (rys. 7), a pierwsza trzydziestka obejmuje już ponad 82,7% rynku 5. Rys. 7. Udział w polskim rynku farmaceutycznym w 2010 roku (TOP 10 korporacji) wartościowo Sanofi-grupa 8,5% Novartis 8,2% Glaxosmithkline 6,1% Polpharma 5,2% Roche 4,6% Servier 3,9% Merck&Co 3,8% Pficer 3,4% Teva 3,1% Astrazeneca 3,1% Inni 50,1% 0% 20% 40% 60% ilościowo Polpharma 10,8% Sanofi-grupa 7,6% Novartis 7,3% Glaxosmithkline 5,1% Teva 5,1% Servier 4,6% Valeant Pharma 3,9% Adamed Poland 3,5% KRKA 3,2% Gedeon Richter 2,9% Inni 46,0% 0% 10% 20% 30% 40% 50% Ceny producenta netto (PLN); Rynek farmaceutyczny (z wyłączeniem leków bez recepty) Źródło: IMS Health, Dane narodowe 05/2011, [w:] Wkład..., op. cit., s. 26. Istotnym elementem dla konkurencyjności polskiego rynku farmaceutycznego jest działalność firm innowacyjnych, czyli przedsiębiorstw, których wartość sprzedaży leków innowacyjnych na rynku farmaceutycznym (rynku leków aptecznym i szpitalnym) stanowiła ponad 50% wartości portfela firmy. Analiza sprzedaży rozpatrywana pod kątem wartościowym wskazuje, że zdecydowana większość wśród TOP 10 korporacji funkcjonujących na polskim rynku aptecznym Rx i szpitalnym to przedsiębiorstwa innowacyjne (tab. 1). 4 W. Wrzosek, Funkcjonowanie rynku, wyd. 3 zm., PWE, Warszawa 2002, s Wkład..., op. cit., s. 26.

109 108 Tab. 1. Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie TOP 10 korporacji na rynku aptecznym Rx i szpitalnym w 2010 roku Ranking NAZWA KOR- PORACJI RYNEK APTECZNY Rx WARTOŚĆ SPRZEDAŻY (mln PLN) LICZBA PRODUKTÓW (BRANDÓW) W OBROCIE NAZWA KOR- PORACJI RYNEK SZPITALNY WARTOŚĆ SPRZEDAŻY (mln PLN) LICZBA PRODUKTÓW (BRANDÓW) W OBROCIE 1 SANOFI-GRU- PA NOVARTIS NOVARTIS ROCHE GLAXOSMITH SANOFI KLINE GRUPA POLPHARMA PFIZER SERVIER GLAXOSMITH KLINE KRKA MERCK&CO MERCK&CO POLPHARMA TEVA BAYER ADAMED WARSZAWA POLAND ZF POLFA ASTRAZENE- BRISTOL CA -MYERS SQB Przedsiębiorstwo innowacyjne Ceny producenta netto (PLN); Rynek farmaceutyczny (z wyłączeniem leków bez recepty); W przypadku korporacji wieloorganizacyjnych analizowano wartość sprzedaży firmy matki. Źródło: IMS Health, Dane narodowe 05/2011, [w:] Wkład..., op. cit., s. 27. Analizując charakterystykę przedsiębiorstw pod względem źródła pochodzenia kapitału zauważyć należy, że spośród TOP 10 korporacji prowadzących działalność na rynku farmaceutycznym zdecydowana większość to firmy zagraniczne. Wskazać jednak należy, że na każdym z wymienionych rynków w rankingu występują dwa polskie przedsiębiorstwa (Polpharma i Adamed Poland na rynku aptecznym Rx oraz Polpharma i ZF Polfa Warszawa na rynku szpitalnym). Są to firmy generyczne, z których Polpharma należy do grona 20 największych firm generycznych na świecie 6. Specyfika dystrybucji produktami leczniczymi wymaga, aby obrót hurtowy prowadzony był przez hurtownie farmaceutyczne 7. Na polskim rynku farmaceutycznym aktywnie prowadzą działalność 555 hurtownie farmaceutyczne 8. Z punktu widzenia placówek prowadzących obrót detaliczny nie występują żadne przeszkody w dostępności do produktów leczniczych, co więcej hurtownie farmaceutyczne coraz częściej konkurują między sobą oferując aptekom atrakcyjne 6 Polpharma, ( ). 7 Ustawa z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne, Dz. U. z 2001 r., Nr 126, poz. 1381, ze zm., art Według stanu na dzień 05 kwietnia 2015 r. Rejestr hurtowni farmaceutycznych, csioz.gov.pl/_layouts/15/rhf/glowna.aspx?status=2%3b3&frame=framehurtownia ( ).

110 Konrad Żak Innowacyjność produktów leczniczych. Wyzwania dla warunki i promocje handlowe. Dla procesu dystrybucji produktami leczniczymi istotną rolę odgrywa specyfika obrotu detalicznego, który w myśl zapisów ustawy Prawo farmaceutyczne może być prowadzony w aptekach ogólnodostępnych, punktach aptecznych i placówkach obrotu pozaaptecznego 9. Dostępność do placówek świadczących usługi farmaceutyczne charakteryzuje wskaźnik liczby ludności przypadającej na 1 aptekę/punkt apteczny. Jego wysoka wartość wskazuje lokacje, w których nasycenie aptekami i punktami aptecznymi jest niższe (rys. 8). Rys. 8. Liczba ludności przypadającej na 1 aptekę/punkt apteczny Źródło: Zdrowie i ochrona zdrowia w 2014 r., Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Społecznych i Warunków Życia, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2015, s Nasycenie terenu odpowiednią liczbą aptek gwarantuje dostępność do placówek, w których można bezpiecznie i bez przeszkód dokonać zakupów produktów leczniczych10. Analiza rozmieszczenia placówek świadczących usługi farmaceutyczne wskazuje, że w żadnym powiecie nie istnieje zagrożenie dla dostępności pacjenta do produktów leczniczych. Na terenie Polski w 2014 r. zarejestrowanych 9 Ustawa z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne, Dz. U. z 2001 r., Nr 126, poz. 1381, ze zm., art. 68, ust. 1 2; art. 70, ust. 1; art. 71, ust.1 10 Według szacunków B. Pilarczyk optymalna liczba aptek w Polsce powinna wynosić 7 tys. Przekłada się ona na wartość wskaźnika liczby osób przypadających na 1 aptekę na poziomie 5 tys. i daje gwarancję realizacji podstawowych zadań apteki. B. Pilarczyk, Uwarunkowania działań marketingowych na rynku farmaceutycznym, [w:] Marketing strategiczny na rynku farmaceutycznym, wyd. 2 poszerz., M. Michalik, B. Pilarczyk, H. Mruk, Oficyna a Wolters Kluwer business, Kraków 2008, s. 52.

111 110 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie było aptek i punktów aptecznych, co ustaliło wartość wskaźnika liczby ludności przypadającej na 1 aptekę na poziomie (rys. 9) 11. Rys. 9. Apteki i punkty apteczne w latach Apteki Punkty apteczne Liczba ludności przypadająca na 1 aptekę i punkt apteczny Źródło: K. Żak, Wpływ zmian prawnych na warunki otoczenia ogólnego (makrootoczenia) podmiotów świadczących usługi farmaceutyczne w Polsce, [w:] Sytuacja przedsiębiorcy na tle zmian w prawie publicznym i prywatnym w perspektywie europejskiej, J. Mojak, A. Żywicka (red.), Innowatio Press Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji w Lublinie, Lublin 2016, s Apteki i punkty apteczne..., op. cit., tab Innowacyjne produkty lecznicze - struktura przedmiotowa polskiego rynku farmaceutycznego Przedmiotem obrotu na rynku farmaceutycznym jest produkt leczniczy, czyli substancja lub mieszanina substancji, przedstawiana, jako posiadająca właściwości zapobiegania lub leczenia chorób występujących u ludzi lub zwierząt lub podawana w celu postawienia diagnozy lub w celu przywrócenia, poprawienia lub modyfikacji fizjologicznych funkcji organizmu poprzez działanie farmakologiczne, immunologiczne lub metaboliczne 12. W systemie prawa farmaceutycznego ustawodawca wskazał poszczególne formy produktu leczniczego, wyróżniając produkty lecznicze homeopatyczne, produkty immunologiczne, produkty krwiopochodne, produkty lecznicze roślinne, produkty lecznicze weterynaryjne, produkty radiofarmaceutyczne oraz referencyjne produkty lecznicze 13. Produkty lecznicze dopuszczone do obrotu na polskim rynku farmaceutycznym występują w określonej kategorii dostępności 14 : 11 Apteki i punkty apteczne według województw, materiał z danymi w formie arkusza kalkulacyjnego, Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Społecznych i Warunków Życia, Warszawa 2015, tab Ustawa z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne, Dz. U. z 2001 r., Nr 126, poz. 1381, ze zm., art. 2, pkt Ibidem, s. art. 2 pkt 29 31, 33a, 34, 35, 35b. 14 Ibidem, art. 23a, ust. 1.

112 Konrad Żak Innowacyjność produktów leczniczych. Wyzwania dla OTC (ang. Over The Counter) wydawane bez przepisu lekarza w sprzedaży odręcznej, Rp wydawane z przepisu lekarza na podstawie wystawionej recepty, Rpz wydawane z przepisu lekarza do zastrzeżonego stosowania, Rpw zawierające środki odurzające lub substancje psychotropowe, Lz stosowane wyłącznie w lecznictwie zamkniętym. Oprócz produktów leczniczych przedmiotem obrotu na rynku farmaceutycznym są wyroby medyczne, leki recepturowe i apteczne, środki spożywcze specjalnego przeznaczenia żywieniowego, suplementy diety, kosmetyki (z wyłączeniem kosmetyków przeznaczonych do perfumowania lub upiększania), środki higieniczne, przedmioty do pielęgnacji niemowląt i chorych, środki spożywcze zawierające w swoim składzie farmakopealne naturalne składniki pochodzenia roślinnego oraz środki dezynfekcyjne stosowane w medycynie posiadające wymagane prawem zezwolenia i atesty 15. Struktura przedmiotowa rynku farmaceutycznego w Polsce odzwierciedla sytuację rynku nabywcy z uwagi na występującą przewagę podaży nad popytem, co skutkuje tym, że nabywcy nie napotykają ograniczeń ze strony podaży (podaż jest większa od popytu). W przedmiotowej sytuacji występują jedynie ograniczenia ze strony popytu, co ma miejsce w przypadku, gdy funkcjonuje klasyczny mechanizm rynkowy, a wysokość cen jest uzależniona od zmian wartości popytu i podaży. Analiza rynku farmaceutycznego rozpatrywana pod kątem wartości sprzedaży pokazuje, że w 2010 roku polski rynek farmaceutyczny osiągnął wartość 20,1 mld PLN w cenach producenta netto (rys. 10). Rys. 10. Wartość sprzedaży na rynku farmaceutycznym w Polsce ,9 13,2 14,2 14,8 16,1 17,6 19,4 20,1 1,5 1,5 1,7 1,9 2,1 2,3 2,7 2,8 8,7 8,9 9,6 10,0 10,8 11,9 12,9 13,4 2,7 2,8 2,9 2,9 3,2 3,4 3,8 3, Rynek apteczny OTC Rynek apteczny Rx Rynek szpitalny Ceny producenta netto (mld PLN); Rynek farmaceutyczny (rynek leków: apteczny Rx, apteczny OTC, szpitalny) Źródło: IMS Health, Dane narodowe 05/2011, [w:] Wkład..., op. cit., s Ibidem, art. 72 ust. 5, art. 86.

113 112 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Struktura procentowa wskazuje, że leki refundowane dostępne na rynku aptecznym stanowią ponad połowę wartości całego rynku farmaceutycznego (rys. 11). Rys. 11. Struktura procentowa rynku aptecznego Rx i szpitalnego w 2010 roku 10,1 mld 3,3 mld 2,8 mld 62,0% 20,2% 17,8% 0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0% 70,0% 80,0% 90,0% 100,0% Rynek apteczny, leki Rx refundowane Rynek apteczny, leki Rx nierefundowane Rynek szpitalny Ceny producenta netto (PLN); Rynek farmaceutyczny (z wyłączeniem leków bez recepty) Źródło: IMS Health, Dane narodowe 05/2011, [w:] Wkład..., op. cit., s. 18. Dokonując analizy udziału wartościowego przedsiębiorstw innowacyjnych i firm generycznych zauważyć należy, że w latach udział firm innowacyjnych stopniowo wzrastał na rynku szpitalnym i kurczył się na rynku aptecznym Rx (rys. 12). Rys. 12. Udział wartościowy na rynku szpitalnym i aptecznym Rx Rynek szpitalny 100% 80% 41% 39% 35% 34% 31% 30% 29% 29% 60% 40% 20% 59% 61% 65% 66% 69% 70% 71% 71% 0% Firmy innowacyjne Firmy generyczne Rynek apteczny Rx 100% 80% 35% 40% 40% 41% 42% 43% 44% 45% 60% 40% 20% 65% 60% 60% 59% 58% 57% 56% 55% 0% Firmy innowacyjne Firmy generyczne Ceny producenta netto (PLN) Źródło: IMS Health, Dane narodowe 05/2011, [w:] Wkład..., op. cit., s. 20.

114 Konrad Żak Innowacyjność produktów leczniczych. Wyzwania dla Dokonując oceny udziału wartościowego wskazać należy, że rosnący udział przedsiębiorstw innowacyjnych na rynku szpitalnym jest spowodowany rozwojem nowoczesnych metod leczenia najcięższych schorzeń oraz akceptacją wzrostu wydatków ze strony państwa, wynikającą z optymalizacji wydatków na ochronę zdrowia. W odniesieniu do rynku aptecznego Rx zauważyć należy, że rosnący udział firm generycznych wynika z racjonalizacji wydatków ze strony państwa, polegającej na przesuwaniu środków w kierunku dofinansowania lecznictwa szpitalnego. Istotnym elementem determinującym charakter polskiego rynku farmaceutycznego jest struktura wydatków Narodowego Funduszu Zdrowia (NFZ) (rys. 13). Rys. 13. Struktura wydatków NFZ w latach % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20,07% 19,16% 18,62% 16,78% 14,94% 14,97% 15,16% 15,20% 43,43% 44,15% 43,62% 46,46% 48,26% 46,86% 47,72% 47,42% 11,54% 11,65% 11,95% 49,51% 49,57% 49,39% 20% 10% 0% 6,67% 7,09% 7,43% 7,84% 7,99% 7,67% 7,44% 7,64% 8,49% 8,52% 8,59% 11,51% 10,97% 11,09% 11,66% 11,83% 13,43% 12,86% 12,62% 12,71% 12,39% 12,19% Podstawowa opieka zdrowotna Ambulatoryjna opieka specjalistyczna Lecznictwo szpitalne Opieka psychiatryczna i leczenie uzależnień Rehabilitacja lecznicza Opieka długoterminowa Leczenie stomatologiczne Leczenie uzdrowiskowe Pomoc doraźna i transport sanitarny Koszty profilaktycznych programów zdrowotnych i programów opieki zdrowotnej Świadczenia zdrowotne kontraktowane odrębnie Zaopatrzenie w sprzęt ortopedyczny, środki pomocnicze i lecznicze środki techniczne Refundacja cen leków Źródło: Opracowanie własna na podstawie: Koszty..., 2006, s. 108; Koszty..., 2008, s. 154; Koszty..., 2010, s. 206; Koszty..., 2012, s. 293; Koszty..., 2014, tab. 80; Koszty..., 2015, tab. 80. Analizując strukturę wydatków NFZ w latach wskazać należy na rosnącą grupę wydatków przeznaczoną na lecznictwo szpitalne, przy jednoczesnym zmniejszaniu się kwot przeznaczonych na refundację leków. Tendencja ta

115 114 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie pokrywa się ze strukturą udziału wartościowego, w którym wzrost wydatków na lecznictwo szpitalne koreluje z rosnącym udziałem przedsiębiorstw innowacyjnych na rynku szpitalnym, zaś procentowy spadek wydatków na refundację leków jest współzależny ze spadkiem udziału firm innowacyjnych (i wzrostem udziału firm generycznych) na rynku aptecznym Rx. Dokonując oceny struktury przedmiotowej polskiego rynku farmaceutycznego pod kątem innowacyjności zauważyć należy, że jest ona ściśle powiązana z charakterem polityki zdrowotnej państwa, której istota jest zawarta w strukturze wydatków NFZ. Trudności w zapewnieniu w Polsce dostępności do innowacyjnych produktów leczniczych na poziomie Państw Europy Zachodniej wynikają z ograniczeń budżetowych Narodowego Funduszu Zdrowia. Polityka zdrowotna Polski ukierunkowana jest w głównej mierze na modernizację lecznictwa szpitalnego, którego finansowanie jest najbardziej kosztowne. Wzrost nakładów na lecznictwo szpitalne skutkuje rosnącym udziałem wartościowym przedsiębiorstw innowacyjnych na rynku szpitalnym. Szkoda tylko, że optymalizacja lecznictwa szpitalnego odbywa sie kosztem refundacji cen leków. 5. Innowacyjne opakowania leków wyzwania dla polskiego rynku farmaceutycznego Nowoczesne technologie umożliwiają tworzenie innowacyjnych opakowań leków, których funkcja oprócz identyfikacji, przekazywania informacji, przechowywania i ochrony produktu została poszerzona o dodatkowe funkcje, wspomagające pacjenta w realizacji procesu farmakoterapii. Ostatnimi laty w przemyśle farmaceutycznym pojawiły się różne trendy wskazujące na pożądane cechy systemu produkcji innowacyjnych opakowań leków, jak: trwałość i opłacalność produkcji, automatyzacja produkcji (Electronic Speech Systems Technology ESS Technology i FUNAC System), zastosowanie systemu identyfikacji radiowej (Radio frequency identification RFID) i systemów elektronicznych, kontrola dozowania dawek jednostkowych, zabezpieczenie przed podrabianiem, ochrona przed dziećmi (child-resistant packaging CR, small hands resistant SHR), produkcja opakowań przyjaznych środowisku (eco-friendly pharma packing) i przyjaznych dla seniorów (senior friendly SF) oraz opakowań mówiących ( Self Talk ) i urządzeń rozdzielających (dispensing caps) P. Patel, Recent trends in pharmaceutical packaging, opublikowany , slajd 9, ( ).

116 Konrad Żak Innowacyjność produktów leczniczych. Wyzwania dla Zastosowanie elektronicznych systemów wspierających realizację procesu farmakoterapii - system Cypak i opakowanie Stora Enso Pharma DDSi Wireless Zaawansowany szwedzki system monitorowania Cypak (rys. 14) służy poprawie komunikacji na linii lekarz pacjent i zapewnia kontrolę nad realizacją procesu farmakoterapii. Rys 14. System Cypak Źródło: P. Patel, Recent..., op. cit., slajd 17; RFID Journal, The Package Is the Computer, ( ); D.R. Coppola, Embedded Microelectronic Chip Enhances RFID Tracking, Pharmaceutical Technology 2004, nr 4, s. 17. Rejestruje on dokładny czas wskazujący, kiedy tabletka opuszcza opakowanie oraz umożliwia pacjentowi podłączenie modułu z komputerem i zalogowanie się do systemu w celu przesłania lekarzowi informacji zwrotnych na temat efektów farmakoterapii i ewentualnych skutkach ubocznych 17. Stworzone przez fiński koncern Stora Enso opakowanie Pharma DDSi Wireless wykorzystuje farbę przewodzącą impulsy elektryczne oraz wkładkę blister, 17 S. Wasim Raja, S. Brito Raj, C. Sreedhar, E. Kalaam, B. Nagendra Babu, P. Srikanth, G. Harsha Vardhan, M. Vishnupriya, K. Bhaskar Reddy, Innowations in pharmaceutical packaging an update, International Journal of Advanced Biomedical & Pharmaceutical Research 2012, nr 1 (1), s. 31.

117 116 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie połączoną z modułem komórkowym służące do śledzenia każdego egzemplarza leku opuszczającego opakowanie (rys. 15). Rys. 15. System Stora Enso Pharma DDSi Wireless Źródło: O. Nuottamo, Redesigning the Future with Renewable Packaging, opublikowany , ( ); 360 Inspiration, Don t call me pill. I am smart!, inspiration/dont-call-me-pill-i-am-smart/ ( ); Stora Enso, Intelligence in a Package, ECT Forum 2009, slajd 8, BR1_Maijala.pdf ( ). Informacja o leku opuszczającym opakowanie jest natychmiastowo przesyłana do modułu komórkowego, a stamtąd za pomocą technologii bezprzewodowej

118 Konrad Żak Innowacyjność produktów leczniczych. Wyzwania dla typu GSM lub GPRS jest przekazywana do systemu elektronicznego zapisu 18. Nadzór nad procesem farmakoterapii prowadzony w czasie rzeczywistym pozwala na szybkie podjecie interwencji przez lekarza w celu dokonania odpowiedniej korekty procesu farmakoterapii Zabezpieczenia przed dziećmi (child-resistant packaging CR oraz small hands resistant SHR) opakowania firmy Burgopak oraz Stora Enso i Bosch Producent opakowań z Wielkiej Brytanii firma Burgopak stworzył specjalny rodzaj blistra (rys. 16), który może zostać otwarty poprzez naciśnięcie dwóch osobnych punktów na opakowaniu. Rys. 16. Blister CR firmy Burgopak Źródło: S. Wasim Raja i inni, Innowations..., op. cit., s. 33; P. Patel, Recent..., op. cit., slajd 23. Przedmiotowy blister oraz ulotka są zintegrowane z zewnętrznym pudełkiem, co ma zapewnić, że produkt nigdy nie zostanie rozdzielony ze swoim opakowaniem 19. W 2006 roku przedsiębiorstwa Stora Enso i Bosch wprowadziły na rynek opakowania wielokrotnego zamykania z kartonu odpornego na rozerwanie służące do przechowywania wysoce toksycznych leków (rys. 17). 18 Poligraficzna Agencja Informacyjna, Stora Enso Pharma DDSi Wireless nowe opakowanie dla branży medycznej, ( ). 19 S. Wasim Raja i inni, Innowations..., op. cit., s. 33.

119 118 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Rys. 17. Opakowanie SHR firmy Stora Enso Źródło: Stora Enso, Stora Enso Pharma SHR. Opakowania SHR wymagają wysokiego poziomu bezpieczeństwa i ochrony przed dziećmi oraz są odpowiednio przystosowane i łatwe w użyciu przez osoby dorosłe Innowacje w inhalatorach wskaźnik dawkowania Nowoczesne inhalatory umożliwiają aplikacje pojedynczej dawki leku i posiadają wskaźnik dawkowania (rys. 18). Rys. 18. Nowoczesne inhalatory Źródło: P. Patel, Recent..., op. cit., slajd 37. Przedmiotowy wskaźnik dawkowania pokazuje ilość dawek leku dostępnych w urządzeniu, co znacznie ułatwia użytkownikowi nadzór nad zażywaniem leku. Inhalatory dostępne bez wskaźnika dawkowania wymagają ze strony pacjenta zachowania szczególnej uwagi, aby efektywnie kontrolować ilość dawek leku i nie dopuścić do sytuacji jego braku w urządzeniu.

120 Konrad Żak Innowacyjność produktów leczniczych. Wyzwania dla Opakowania przyjazne środowisku (eco-friendly pharma packing) Ochrona środowiska naturalnego wymaga spełniania przez przedsiębiorstwa farmaceutyczne określonych warunków produkcji i wprowadzania na rynek produktów przyjaznych środowisku z zachowaniem wysokich norm bezpieczeństwa i dostępności. W 2011 roku Keystone Folding Box Company i Legacy Pharmaceutical Packaging rozpoczęły produkcję Ecoslide-RX opakowania przyjaznego środowisku (rys. 19). Rys. 19. Ecoslide-RX opakowanie przyjazne środowisku Źródło: P. Patel, Recent..., op. cit., slajd 26; Keystone Folding Box Company, Ecoslide-RX, ( ). Ecoslide-Rx jest wyprodukowane w 100% z materiałów pochodzących z recyklingu i spełnia wszelkie wymagania odnośnie zabezpieczenia przed dziećmi oraz dostępności dla osób starszych. Opakowanie Ecoslide-Rx zostało przez Keystone Folding Box Company zmodernizowane i wprowadzone na rynek w wersji 2.0 (rys. 20). Rys. 20. Opakowanie Ecoslide-RX 2.0 Źródło: Labels&Labeling, Keystone launches Ecoslide-RX 2.0, ( ).

121 120 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Ecoslide-Rx 2.0 zawiera wiele ulepszonych funkcji ułatwiających obsługę, jak choćby przeprojektowaną funkcję blokady, ulepszoną grafikę oraz bardziej dynamiczna instrukcję obsługi 20. Przedstawione powyżej nowoczesne opakowania leków, wciąż niedostępne na polskim rynku farmaceutycznym, stanowią dla niego wyzwanie w kontekście konkurencyjności i innowacyjności. Najważniejszą barierę wprowadzenia przedmiotowych rozwiązań stanowią ograniczenia budżetowe Narodowego Funduszu Zdrowia. Pionierami we wdrażaniu innowacji na rynku farmaceutycznym oraz w produkcji innowacyjnych opakowań leków są Stany Zjednoczone, a w Europie takie kraje, jak Finlandia, Szwecja, Wielka Brytania, Niemcy. Polska i pozostałe państwa Europy Środkowej i Wschodniej w tym rankingu nie odgrywają żadnej znaczącej roli. 6. Podsumowanie Dostępność innowacyjnych produktów leczniczych na rynku świadczy o jego konkurencyjności i stopniu zaawansowania, co w kontekście globalizacji rynków nabiera szczególnego znaczenia z uwagi na migrację kapitału. Integracja polskiego rynku farmaceutycznego z rynkami europejskimi stworzyła korzystną dla przedsiębiorczości sytuację, determinującą lokowanie kapitału na terenie Polski. Z tego powodu kluczowi gracze na rynku farmaceutycznym ulokowali swoje zakłady produkcyjne i centra usługowe na terenie Polski. Atrakcyjność polskiego rynku farmaceutycznego wynika nie tyle z jego wielkości (szósty rynek w Europie), lecz przede wszystkim z rosnącego potencjału. Dostępność innowacyjnych produktów leczniczych na polskim rynku farmaceutycznym na poziomie niższym, niż średnia państw w Europie świadczy jednak o zbyt wolnym tempie rozwoju. Opóźnienia w transferze importu nowoczesnych technologii wynikają z krótkiego okresu gospodarki wolnorynkowej w Polsce i niewielkich nakładów przeznaczonych na ochronę zdrowia. Dynamika rozwoju polskiego rynku farmaceutycznego wynika z kilku czynników: niskiej podstawy wyjściowej wynikającej z opóźnień cywilizacyjnych, wielkości rynku, niskich wydatków na leki w przeliczeniu na osobę oraz z charakteru polityki zdrowotnej państwa. Analiza struktury i specyfiki polskiego rynku farmaceutycznego wskazuje, że jego innowacyjność jest nadal poniżej oczekiwań, co może być pochodną niewystarczającego tempa rozwoju, wynikającego ze zbyt dużych zapóźnień oraz niedostosowanego do potrzeb poziomu wydatków publicznych, wynikających z charakteru wydatków Narodowego Funduszu Zdrowia. Wynika z tego bezspornie, że atrakcyjność i wielkość polskiego rynku farmaceutycznego nie przekłada się na jego innowacyjność, a dynamika rozwoju innowacji jest niższa niż dynamika rozwoju rynku. 20 Labels&Labeling, Keystone..., op. cit.

122 Konrad Żak Innowacyjność produktów leczniczych. Wyzwania dla Niska dynamika rozwoju innowacji na polskim rynku farmaceutycznym wynika z niskiej pozycji Polski w rankingu innowacyjności. W 2015 roku sumaryczny indeks innowacyjności (summary innovation index SII), określający poziom innowacyjności polskiej gospodarki, wyniósł 0,313 i był jednym z najniższych w Unii Europejskiej (rys. 21). Rys. 21. Sumaryczny indeks innowacji (SII) w 2015 r. 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 Średnia dla UE 0,313 0,555 Szwecja Dania Niemcy Finlandia Holandia Luxem Wielka Irlandia Belgia Francja Austria Słowenia Estonia Czechy Cypr Włochy Portugalia Malta Hiszpania Węgry Grecja Słowacja Chorwa Polska Litwa Łotwa Bułgaria Rumunia Źródło: Innowation Union Scoreboard 2015, s. 81, ( ). Podkreślić przy tym należy, że sumaryczny indeks innowacyjności na przestrzeni lat rósł znacznie wolniej, niż w większości państw Europy Środkowej i Wschodniej. Analiza specyfiki polskiego rynku farmaceutycznego rozpatrywana na tle sytuacji makroekonomicznej państw Unii Europejskiej wskazuje, że rozwój innowacyjnych produktów leczniczych wymaga redefinicji i alokacji sił i środków w kierunku zwiększenia innowacyjności polskiej gospodarki. Można to osiągnąć kładąc nacisk na rozwój nowoczesnych technologii w oparciu o kooperację na linii państwo nauka biznes. Tylko wtedy bowiem można próbować nadrabiać opóźnienia cywilizacyjne, spowodowane czynnikami historycznymi. Konkurencyjność polskiego rynku farmaceutycznego, oparta na innowacyjności, jest wypadkową czterech zmiennych: poziomu rozwoju gospodarczego państwa, dostępności do nowoczesnych technologii, struktury i wielkości budżetu Narodowego Funduszu Zdrowia oraz zamożności społeczeństwa.

123 122 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Bibliografia Akty prawne: Ustawa z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne, Dz. U. z 2001 r., Nr 126, poz. 1381, ze zm. Materiały źródłowe Apteki i punkty apteczne według województw, materiał z danymi w formie arkusza kalkulacyjnego, Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Społecznych i Warunków Życia, Warszawa Koszty świadczeń zdrowotnych dla ubezpieczonych poniesione przez Narodowy Fundusz Zdrowia w 2004 i 2005 r., [w:] Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia w 2005 r., Główny Urząd Statystyczny, Departament Statystyki Usług, Editioral Board, Warszawa Koszty świadczeń zdrowotnych dla ubezpieczonych poniesione przez Narodowy Fundusz Zdrowia w 2006 i 2007 r., [w:] Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia w 2007 r., Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Społecznych, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa Koszty świadczeń zdrowotnych dla ubezpieczonych poniesione przez Narodowy Fundusz Zdrowia w 2008 i 2009 r., [w:] Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia w 2009 r., Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Społecznych, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa Koszty świadczeń zdrowotnych dla ubezpieczonych poniesione przez Narodowy Fundusz Zdrowia w 2010 i 2011 r., [w:] Zdrowie i ochrona zdrowia w 2011 r., Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Społecznych i Warunków Życia, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa Koszty świadczeń zdrowotnych dla ubezpieczonych poniesione przez Narodowy Fundusz Zdrowia w 2012 i 2013 r., materiał dołączony w formie danych na arkuszu kalkulacyjnym [w:] Zdrowie i ochrona zdrowia w 2013 r., Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Społecznych i Warunków Życia, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa Koszty świadczeń zdrowotnych dla ubezpieczonych poniesione przez Narodowy Fundusz Zdrowia w 2013 i 2014 r., materiał dołączony w formie danych na arkuszu kalkulacyjnym [w:] Zdrowie i ochrona zdrowia w 2014 r., Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Społecznych i Warunków Życia, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa Stora Enso, Stora Enso Pharma SHR.

124 Konrad Żak Innowacyjność produktów leczniczych. Wyzwania dla Zdrowie i ochrona zdrowia w 2014 r., Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Społecznych i Warunków Życia, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa Literatura Coppola D.R., Embedded Microelectronic Chip Enhances RFID Tracking, Pharmaceutical Technology 2004, nr 4. Pilarczyk B. Uwarunkowania działań marketingowych na rynku farmaceutycznym, [w:] Marketing strategiczny na rynku farmaceutycznym, wyd. 2 poszerz., M. Michalik, B. Pilarczyk, H. Mruk, Oficyna a Wolters Kluwer business, Kraków Wasim Raja S., Brito Raj S., Sreedhar C., Kalaam E., Nagendra Babu B., Srikanth P., Harsha Vardhan G., Vishnupriya M., Bhaskar Reddy K., Innowations in pharmaceutical packaging an update, International Journal of Advanced Biomedical & Pharmaceutical Research 2012, nr 1 (1). Wrzosek W., Funkcjonowanie rynku, wyd. 3 zm., PWE, Warszawa Żak K., Wpływ zmian prawnych na warunki otoczenia ogólnego (makrootoczenia) podmiotów świadczących usługi farmaceutyczne w Polsce, [w:] Sytuacja przedsiębiorcy na tle zmian w prawie publicznym i prywatnym w perspektywie europejskiej, J. Mojak, A. Żywicka (red.), Innowatio Press Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji w Lublinie, Lublin Źródła internetowe 360 Inspiration, Don t call me pill. I am smart!, tion/dont-call-me-pill-i-am-smart/. Innowation Union Scoreboard 2015, s. 81, Keystone Folding Box Company, Ecoslide-RX, Labels&Labeling, Keystone launches Ecoslide-RX 2.0, Nuottamo O., Redesigning the Future with Renewable Packaging, opublikowany , presentations/nuottamo_innovation_seminar.pdf. Patel P., Recent trends in pharmaceutical packaging, opublikowany , Poligraficzna Agencja Informacyjna, Stora Enso Pharma DDSi Wireless nowe opakowanie dla branży medycznej, po&id=1409.

125 124 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Polpharma, Rejestr hurtowni farmaceutycznych, layouts/15/rhf/glowna.aspx?status=2%3b3&frame=framehurtownia. RFID Journal, The Package Is the Computer, view?301#back-from-modal. Stora Enso, Intelligence in a Package, ECT Forum 2009, ECT09_240909_BR1_Maijala.pdf. Wkład innowacyjnego przemysłu farmaceutycznego w rozwój polskiej gospodarki, PwC, Raport wrzesień 2011, wklad_innowacyjnego_przemyslu_farmaceutycznego_w_rozwoj_polskiej_ gospodarki.pdf. Streszczenie Akcesja Polski w szeregi państw członkowskich Unii Europejskiej przyczyniła się do dynamicznego rozwoju polskiego rynku farmaceutycznego. Znacznemu polepszeniu uległa dostępność innowacyjnych produktów leczniczych, jednak w porównaniu do państw Europy Zachodniej polski rynek farmaceutyczny w znacznym stopniu zdominowany jest przez leki generyczne. Podkreślić przy tym należy, że średnia cena leków w Polsce należy do najniższych w Europie. Niniejszy artykuł ukazuje specyfikę polskiego rynku farmaceutycznego pod kątem innowacyjności produktów leczniczych i jej wpływu na konkurencyjność na tle pozostałych rynków farmaceutycznych Unii Europejskiej. Przedstawiono w nim również charakterystykę rynku leków w odniesieniu do rynku aptecznego i szpitalnego. Słowa kluczowe: rynek farmaceutyczny, produkt leczniczy, ochrona zdrowia, innowacyjność Summary Polish accession to the ranks of the Member States of the European Union contributed to the dynamic development of the Polish pharmaceutical market. Availability of innovative medicines has significantly improved, but in comparison with Western European countries Polish pharmaceutical market was largely dominated by generic drugs. It should be emphasized that the average price of drugs in Poland is among the lowest in Europe. This paper shows the specificity of the Polish pharmaceutical market in reference to innovation in pharmacy and its impact on competitiveness against other European pharmaceutical markets. It also shows the characteristics of the pharmaceutical market in relation to the pharmacy and hospital market. Keywords: pharmaceutical market, pharmaceutical product, health, innovation

126 dr Agnieszka Mrozińska adiunkt, Katedra Ekonomiki Przestrzennej i Środowiskowej Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Zależność adaptacji struktury osób fizycznych od poziomu złożoności kapitału społecznego w województwach w latach Dependency of adapting the structure of selfemployed persons from the level of complexity of social capital in the provinces in Wstęp Jednym z czynników, w którym współcześni naukowcy upatrują tego, który wpływa na rozwój społeczno-gospodarczy jest kapitał społeczny. Sytuacja taka nie może dziwić, gdy na sile przybierają różne formy współpracy i kooperacji, zarówno pomiędzy pojedynczymi ludźmi i podmiotami, jak i społecznościami oraz grupami podmiotów. Działalność podmiotów gospodarczych i innych form organizacji działających w gospodarce, oparty jest na pośrednich relacjach pomiędzy podmiotami lub instytucjami, które formalnie i bezpośrednio realizowane są w dużej mierze przez pracowników. Zdolność do komunikacji i do szeroko pojętej pracy w grupie jest jedną z podstawowych umiejętności współczesnych pracowników. Kapitał społeczny jest pojęciem bardzo trudnym do jednoznacznego zdefiniowania, również z uwagi na mnogość i specyfikę czynników go kształtujących. Bezsprzecznie jednak obserwacja rzeczywistości społeczno-gospodarczej, przynosi refleksję, że kształtujący się w niej kapitał społeczny, charakteryzuje się zaawansowanym skomplikowaniem relacji pomiędzy podmiotami uczestniczącymi w życiu społecznym, a co za tym idzie, ma charakter systemu złożonego. Skomplikowanie to, z kolei, jak można przypuszczać, może wpływać na proces przeobrażeń struktur społeczno-gospodarczych. Jedną ze struktur mogących odzwierciedlać rzeczywiste zmiany na rynku pracy jest struktura osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą wygenerowana na podstawie sekcji PKD Celem artykułu jest wskazanie na występowanie zależność pomiędzy procesem adaptacji

127 126 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie struktury osób fizycznych podejmujących działalność gospodarczą a poziomem złożoności kapitału społecznego w województwach. Złożoność kapitału społecznego Kapitał społeczny według Bourdieu 1 należy definiować jako zbiór rzeczywistych i potencjalnych zasobów, jakie związane są z posiadaniem trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych związków wspartych na wzajemnej znajomości i uznaniu. Równie znana i często cytowana definicja autorstwa Colemana wskazuje, że kapitał społeczny odnosi się tu do takich cech organizacji społeczeństwa, jak zaufanie, normy i powiązania, które mogą zwiększyć sprawność społeczeństwa ułatwiając skoordynowane działania. Tak jak i inne postaci kapitału, kapitał społeczny jest produktywny, umożliwia bowiem osiągnięcie pewnych celów, których nie dałoby się osiągnąć, gdyby go zabrakło [...]. Na przykład grupa, której członkowie wykazują, że są godni zaufania i ufają innym będzie w stanie osiągnąć znacznie więcej niż porównywalna grupa, w której brak jest zaufania 2. Naukowe definicje kapitału społecznego skupiają się na wątku istnienia i funkcjonowania relacji pomiędzy ludźmi, jako elementami systemu społecznego, które to generują pewną wartość, uprzedmiotowioną i nieformalną normę, promującą kooperację między dwoma jednostkami lub większą ich liczbą 3. Definiowanie kapitału społecznego uwzględnia więc konieczność myślenia o systemie społecznym, w którym funkcjonują ludzie, jako o systemie powiązań pomiędzy ludźmi i występowaniem w nim wysokiego stopnia złożoności. Złożoność intuicyjnie często interpretowana jest jako uciążliwość lub trudność w zrozumieniu, bądź skomplikowanie w sensie nieprzystępności pojmowania poszczególnych faktów. Koncepcja złożoności rozwijana w nauce, wywodząca się z nauk biologicznych, na pierwszy plan wysuwa skomplikowanie relacji pomiędzy elementami tworzącymi jakiś system. Spodziewać się należy, ze skoro mówimy o skomplikowaniu relacji pomiędzy elementami, mnogość tych elementów jest niezaprzeczalna, a w dużej mierze elementy te są bardzo aktywne w swoich działaniach stąd pogłębianie się skomplikowania relacji. Systemy złożone mają cechę hierarchiczności, co pozwala im na tworzenie się subsystemów w ramach większych systemów, które kreując złożoność systemu, tworzą swoją własną złożoność. System złożony posiada zdolność do samoorganizacji mając wbudowane układy zarządzania i kontroli, zdolny jest do adaptacji do nowych warunków. Samoorganizacja systemu opiera się na 1 P. Bourdieu, The Forms of Capital, [w:] Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education, J. G. Richardson (red.), Greenwood, Press New York 1986, s R. Putnam, Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, Wydawnictwo Znak. Kraków 1995, s F. Fukuyama, Social Capital, Civil Society And Development, [w:] Third Word Quaterly, No. 1, 2001, s

128 Agnieszka Mrozińska Zależność adaptacji struktury osób fizycznych od poziomu zdolności do zapamiętywania własnej historii, a więc posiada pamięć, która pomaga w wyborze właściwego rodzaju zachowań adaptacyjnych. W związku z istnieniem wyżej wymienionych cech systemów złożonych można wywnioskować, że dużej liczbie elementów składających się na system towarzyszy wielokrotnie większa liczba relacji i powiązań między nimi i są to nie tylko relacje wewnątrz systemu, ale także te, wiążące go z otoczeniem. Najczęściej relacje takie mają nieliniową naturę, przez to efekty ich istnienia są nadzwyczaj trudne do przewidzenia ze względu na nieprzewidywalność nawet w niedalekiej przyszłości 4. Cechy takie jak zdolność do uczenia się, adaptacji, komunikacji czy współpracy są kluczowymi atrybutami ekonomicznej złożoności rozpatrywanej w kontekście zbiorowości złożonych, w szczególnie ludzkich. Wysoki stopień złożoności może być odzwierciedlony w postaci wysokich wartości wskaźników, które mówią o różnego rodzaju działalności ludzkiej, która oparta jest na zaufaniu, współpracy, a jednocześnie nie jest obowiązkowa. Przypuszczać można, że takie formy działalności ludzkiej mogą wpływać na proces zachodzenia zmian w społecznościach na jego intensywność, szybkość i stabilność. Proces adaptacji w systemach złożonych Poszukiwanie rozwiązań problemów społecznych prowadzi nie tylko do zaspokajania potrzeb, ale także do ich generowania. Nieuniknione zmiany społeczne, które są odpowiedzią na jakąś dolegliwość społeczną przyczyniają się do rozwoju społeczno-gospodarczego. Teoria ewolucji i teorie strukturalno-funkcjonalne dowodzą, że społeczeństwo jest główną siłą napędową zmian o różnym charakterze 5. Francuski filozof Braudel, uważał, że przemiany cywilizacyjne, kulturowe, mentalne i religijne, czyli ewolucja zbiorowych poglądów ludzi na sposób organizacji ich społeczeństwa, budują najgłębszą perspektywę postrzegania świata, która jest zarazem najistotniejsza dla zrozumienia całości dziejów 6. System społeczno-gospodarczy jest systemem adaptacyjnym, a więc dla zrozumienia procesów w nim zachodzących ważne jest zrozumienie samotransformacji, która rozumiana jest jako proces powstawania makrostruktury z mikroróżnorodności. Charakter samoorganizacji rozwijających się systemów podlega samoistnym przekształceniom, przez to na problem wzrostu gospodarczego w dużej 4 J. R. McDonald, Complexity science: an alternative world view for understanding sustainable tourism development, [w:] Journal of Sustainable Tourism, 17, 3, 2009, s /A. Mrozińska, Zagadnienie złożoności we współczesnej ekonomii regionalnej, [w:] Współpraca międzynarodowa a rozwój lokalny. Wyzwania i perspektywy, E. Kowalewska-Borys, K. Chomicz (red.), Wydawnictwo Difin, Warszawa 2015, s A. Nowak, R. Praszkier, Przedsiębiorczość społeczna. Oficyna Wydawnicza Wolters Kluwer Business. Warszawa F. Braudel, Gramatyka cywilizacji. Oficyna Naukowa, Warszawa 2006.

129 128 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie liczbie przypadków możemy spojrzeć jako na problem adaptacji. Alokacja zasobów i struktur popytu reagująca na możliwości, które generuje wzrost wiedzy, przy sprzyjających warunkach powinna prowadzić do wzrostu gospodarczego. Według niektórych badaczy, procesy rynkowe są sednem koordynacji mikroróżnorodności, a agregaty, które pojawiają się w ich rozumowaniu, są wynikiem interakcji między poszczególnymi rodzajami działalności gospodarczej 7. Wymiar makroekonomiczny uzasadnienia tych interakcji odnosi się więc do powiązań, które w systemach występują 8. Modele systemów o wysokiej złożoności pokazują, w jaki sposób możliwości ich zmian zależą od zdolności adaptacji elementów systemu do zmian zewnętrznych i od zbiorowej zdolności do modyfikowania ich środowiska 9. System może być adaptacyjny jeśli ma pewną ukrytą różnorodność lub mechanizmy, które tę różnorodność będą w stanie wytworzyć, wtedy gdy będzie potrzebna. Możemy tę różnorodność interpretować jako wskaźnik liczby różnych jakościowo typów, których jednostki mają różne właściwości w ramach różnych typów 10. Należy zauważyć, że zdolność do wytwarzania różnorodności nie jest jednakowa we wszystkich systemach, co więcej nie jest także stała w czasie. Mikroróżnorodność jest nieodzowna w zapewnianiu idealnych warunków do zmian społeczno-gospodarczych. Wymaga ona jednak wewnętrznej koordynacji poszczególnych elementów, której upatrywać możemy we właściwościach emergentnych systemów złożonych, np. z korzyści jakie płyną z uprzedmiotowionej, nieformalnej normy promującej kooperację, czyli kapitału społecznego. Nasuwa się więc pytanie czy poziom złożoności kapitału społecznego, jako wyraz różnorodności poszczególnych społeczności, może w jakiś sposób wpływać na proces adaptacji struktur gospodarczych w województwach. W artykule podjęto próbę zestawienia poziomu złożoności kapitału społecznego ze strukturą wygenerowaną na zbiorowości osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą, a wyodrębnioną na podstawie sekcji PKD J. S. Metcafe, J. Foster, R. Ramlogan, Adaptive Economic Growth, [w:] Cambridge Journal of Economics, vol. 30, 2006, s R. Domański, Ewolucyjna Gospodarka Przestrzenna, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań S. Ford, E. Garnsey, M. Lyons, Afterword, [w:] Complexity and Co-evolution, E. Garnsey, J. McGlade (red.), Edward Elgar, Cheltenham 2006, s P. Allen, M. Strathern, J. Baldwin, Evolution, Diversity and Organization, [w:] Complexity and Co-evolution, E. Garnsey, J. McGlade (red.), Cheltenham: Edward Elgar, 2006, s

130 Agnieszka Mrozińska Zależność adaptacji struktury osób fizycznych od poziomu Kapitał społeczny i procesy adaptacji w strukturze osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą w poszczególnych kwartałach okresu Definiowanie kapitału społecznego nastręcza trudności, podobnie jak skala i sposób pomiaru tego zjawiska. W artykule do określenia poziomu złożoności kapitału społecznego wykorzystano wskaźnik syntetyczny Perkala, który umożliwia klasyfikację badanych województw uwzględniając wskaźniki przyjęte do analizy kapitału społecznego. Wyższy poziom złożoności kapitału społecznego w województwach odzwierciedlony jest w postaci wyższej wartości wskaźnika syntetycznego. Korzystając z danych dostępnych w Głównym Urzędzie Statystycznym (GUS) dla poziomu województw w Polsce zebrano dane, które reprezentują najważniejsze własności i założenia idei kapitału społecznego. Do analizy wybrano poniższe wskaźniki, które następnie każdorazowo przeliczono na 10 tys. mieszkańców: 1. Liczba fundacji i stowarzyszeń, 2. Liczba członków zespołów artystycznych, 3. Liczba członków kół i klubów, 4. Liczba członków klubów sportowych. Wyrażają one wybrane rodzaje działalności ludzkiej, które wymagają współpracy, uczenia się i zaufania, a jednocześnie ich wykonywanie jest dobrowolne. Dane zebrano dla roku 2010 i 2014, za wyjątkiem drugiej i trzeciej cechy, gdzie dane zamiast z 2010 r. przedstawiają sytuację z roku Uporządkowane dane poddano procesowi standaryzacji. W kolejnym etapie postępowania badawczego skonstruowano wskaźnik syntetyczny zgodnie ze wzorem 11 : = gdzie: W s wskaźnik syntetyczny j 1, 2,, p, p liczba uwzględnionych cech, y ij standaryzowana wartość j-tej cechy dla i-tego obiektu., 11 J. Runge, Metody badań w geografii społeczno-ekonomicznej elementy metodologii, wybrane narzędzia badawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, 2006.

131 130 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie = jeśli: x ij wartość j-tej cechy dla i-tego obiektu j, x średnia arytmetyczna wartości j-tej cechy, S j odchylenie standardowe wartości j-tej cechy. Struktura osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą została wyznaczona na podstawie sekcji PKD 2007, w układzie jaki udostępniony jest w Banku Danych Lokalnych GUS. Dziewiętnastoelementowe struktury zostały przygotowane na podstawie danych dla kwartałów w latach dla wszystkich województw. Następnie zostały one poddane analizie intensywności zmian strukturalnych. Miernikiem, który znajduje zastosowanie w badaniach intensywności zmian strukturalnych jest kąt θ lub cosinus kąta θ. Jego konstrukcja nie jest oparta o tempo wzrostu elementów struktury, natomiast dzięki własności nadawania różnej wagi takim samym przesunięciom w strukturze w zależności od wielkości zmienianego udziału, wydaje się być miarą pełniej oddającą istotę zmian strukturalnych 12. Wskaźnik opisany jest następującym wzorem: cos = gdzie: udział i-tego elementu w populacji (i = 1, 2,, n), udział elementu w strukturze badanej, udział elementu w strukturze bazowej. Następnym krokiem, po analizie intensywności zmian struktur w czasie, była pogłębiona analiza ewolucji tych struktur. W tym celu wyznaczono średnią szybkość zmian strukturalnych oraz zdiagnozowano stabilność kierunków tych zmian, czyli monotoniczność zmian 13. Miernik v opisuje wartość przeciętnej prędkości przekształceń strukturalnych w ujęciu dynamicznym i jest wyrażony średnią wartością łańcuchowych miar zróżnicowania struktur danego województwa., 12 B. Wyżnikiewicz, Zmiany strukturalne w gospodarce. Prawidłowości i ograniczenia, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa, K. Kukuła, Statystyczne metody analizy struktur ekonomicznych. Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków 1996.

132 Agnieszka Mrozińska Zależność adaptacji struktury osób fizycznych od poziomu v= α α ( ) 2n gdzie: = wektor struktury obiektu A, tak że k liczba składowych, t = (0, 1,, t). = 100, Miernik ten opisuje tempo przeobrażeń w całym okresie obserwacji. Wartości tej miary, jak również kolejnej prezentowanej miary η, opisują proces ewolucji struktur. Wskaźnik η obrazuje monotoniczność zmian strukturalnych: η=,, gdzie:, przeciętna prędkość przekształceń strukturalnych w badanym m-tym okresie w stosunku do struktury bazowej opatrzonej subskryptem 0, stopień zmian strukturalnych w czasie t. Wskaźnik ten pozwala zorientować się czy ewolucja struktury utrzymuje względnie stabilny kierunek zmian. Wartość monotoniczności przekształceń strukturalnych zawiera się w przedziale <0;1>. Im wyższy stopień monotoniczności (bliższy 1) tym bardziej struktury ewoluują w sposób konsekwentny i są odporne na niestabilność, która może być powodowana przez chaotyczne przeobrażenia składowych, które w długim okresie i tak nie są przyczyną zmian struktury zastanej na początku okresu. Badania dotyczące województw w Polsce wykazały, że poziomy złożoności kapitału społecznego województw różnią się między sobą (tabela 1). Zarówno w 2010 r., jak i w 2014 r. województwem o najwyższym poziomie złożoności kapitału społecznego było podkarpackie. W 2010 r. dość wysoki wskaźnik charakteryzował także województwo małopolskie. Do tych województw, gdzie zaobserwowano najniższe wskaźniki zaliczyć można śląskie, świętokrzyskie oraz pomorskie. W 2014 r. sytuacja była podobna najniższe wartości poziomu złożoności odnotowano w województwie pomorskim i śląskim, a w czołówce oprócz podkarpackiego znalazły się małopolskie, mazowieckie i opolskie. Do analizy intensywności zmian strukturalnych wykorzystano miarę, jaką jest cosinus kąta θ, który wyraża zmianę kąta między wektorami udziałów przestrzeni,

133 132 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie n-1 wymiarowej. Jest on miernikiem znormalizowanym i osiąga wartość równą 1 dla struktur identycznych (kąt θ = 0 ) i wartość zerową przy maksymalnie dużej zmianie struktury (kąt θ = 90 ). Przy empirycznych analizach dogodniej posługiwać się nie cosinusem kąta θ, ale wartością kąta θ, z uwagi na to, że miara ta jest bardzo czuła na niewielkie zmiany rzędu 10, z którymi dość często można się spotkać. Miernik ten stosowany jest także w literaturze pod nazwą miernika Q Moore a 14. Wartość kąta θ przyjmuje postać w skali od 0 do 90, stąd wniosek na podstawie przeprowadzonego badania, że przeciętne przekształcenia struktury były dość niskie. Wartości tego miernika, jakie osiągały województwa w szesnastu badanych okresach, zamknęły się w przedziale od 0,097 do 1,893, więc rozbieżność między poszczególnymi kwartałami w strukturach również była bardzo mała (tabela 1). Zaobserwowano, że województwem, w którym najczęściej intensywność była największa było pomorskie. Zdarzyło się tak aż siedmiokrotnie. Mazowieckie było liderem rankingu aż czterokrotnie. Najmniej zmieniające się struktury zaobserwowano w świętokrzyskim (sześciokrotnie), dwukrotnie w opolskim i w kujawsko-pomorskim. Z przedstawionych wyników można też wskazać, że w 2012 i 2013 r. największa intensywność zmian w województwach miała miejsce w drugim kwartale roku. Rok 2014 przyniósł największe zmiany w czwartym kwartale, a 2015 w trzecim. Tab. 1. Poziom złożoności kapitału społecznego oraz intensywność zmian w strukturze osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą według sekcji PKD 2007 w kwartałach od 2012 do 2015 r. według województw Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 14 J. A. Moore, A Measure of Structural Change in Output, [w:] Review of Income and Wealth, March, vol. 24, nr 1, 1987.

134 Agnieszka Mrozińska Zależność adaptacji struktury osób fizycznych od poziomu Do województw o największej średniej intensywności zmian w strukturze w całym okresie należy zaliczyć pomorskie (średnio 0,508 ), a także warmińsko- -mazurskie (0,463 ), mazowieckie (0,427 ) oraz zachodniopomorskie (0,390 ) (tabela 2). Najmniejszą średnią intensywnością zmian w całym badanym okresie charakteryzowało się natomiast śląskie (średnio 0,253 ), oraz łódzkie (0,273 ), kujawsko-pomorskie (0,316 ) i lubelskie (0,320 ). Obserwując tabelę 2 można zauważyć, że nie zawsze średnia intensywność dla okresu piętnastu kwartałów przynosiła analogiczne wyniki w poszczególnych latach. Jedynie województwo pomorskie w 2012, 2013 i 2015 r. charakteryzowało się najwyższym stopniem intensywności zmian. W 2012 r. najniższą intensywność zmian przypisano strukturze z łódzkiego i wielkopolskiego, w 2013 r. ponownie Wielkopolsce, a rok kolejny przyniósł najniższą intensywność zmian świętokrzyskiemu. Z kolei ostatni rok analizy wskazał na opolskie, jako te które w najmniejszym stopniu uległo przeobrażeniom. Tab. 2. Średnia intensywność w latach oraz średnia szybkość i monotoniczność zmian w strukturze osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą według sekcji PKD 2007 od 2012 do 2015 r. według województw Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Wyniki intensywności przeobrażeń struktury osób fizycznych w poszczególnych kwartałach korespondowały z wynikami otrzymanymi w ramach analizy

135 134 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie szybkości zachodzących zmian (tabela 2). Województwa pomorskie i śląskie, wyróżnione jako te, które najintensywniej i najmniej intensywnie generowały zmiany w strukturach, okazały się również tymi, które analogicznie najszybciej i najwolniej poddawały się procesom ewolucji. Analizie szybkości zachodzenia zmian towarzyszyła analiza monotoniczności zmian. Można zauważyć, że zmiany o najbardziej stabilnym charakterze miały miejsce w województwie mazowieckim. Stały i stabilny kierunek zaobserwowanych zmian miał miejsce również w województwach śląskim i dolnośląskim. Zmiany najbardziej chwiejne, o mało konsekwentnym kierunku zmian, zaobserwowano w pomorskim, warmińsko- -mazurskim i zachodniopomorskim. W toku przeprowadzonych badań nie udało się ustalić, czy województwa o wysokim poziomie złożoności kapitału społecznego, wykazywały także wysoką intensywność i szybkość zachodzenia zmian w strukturze osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą w latach Diagramy rozrzutu dla województw nie pozwalają na zidentyfikowanie współzależności pomiędzy poziomem złożoności kapitału społecznego, a intensywnością zmian w strukturze osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą w przyjętych latach (rysunek 1). Rys. 1. Diagramy rozrzutu poziomu złożoności kapitału społecznego i intensywności zmian w strukturze osób fizycznych prowadzących działalność gospodarzą w latach średnia intensywność zmian w strukturze w 2012 r. 0,700 0,600 0,500 0,400 0,300 0,200 0,100 y = -0,0158x + 0,3156 R² = 0,0076 0,000-1,5-1 -0,5 0 0,5 1 1,5 poziom złożoności kapitału społecznego w 2010 r. średnia inensywność zmian w strukturze w 2015 r. 0,600 0,500 0,400 0,300 0,200 0,100 y = 0,0061x + 0,3598 R² = 0,0025 0, ,5 0 0,5 1 1,5 poziom złożoności kapitału społecznego w 2014 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Podsumowanie Po przeprowadzonych badaniach nie udało się osiągnąć celu opracowania. Osiągnięte wyniki nie pozwoliły na jednoznaczne rozstrzygnięcie czy poziom złożoności kapitału społecznego miał wpływ na intensywność, szybkość i monotoniczność zachodzenia zmian w strukturze osób fizycznych prowadzących

136 Agnieszka Mrozińska Zależność adaptacji struktury osób fizycznych od poziomu działalność gospodarczą w województwach w latach Zaobserwowano zmiany w następujących po sobie kwartalnych strukturach, ale nie miały one charakteru rewolucyjnego. Na podstawie wygenerowanych wskaźników można powiedzieć, że intensywność zmian była bardzo niska, a zmiana jaka zachodziła w strukturach, którą można, choć bardzo ostrożnie, traktować jako wyraz zmiany społecznej, miała charakter ewolucyjny. W artykule przyjęto sposób określenia poziomu złożoności kapitału społecznego dobierając dostępne w statystyce publicznej wskaźniki. Należy przypuszczać, iż zmiana wskaźników lub wydłużenie badanego okresu mogłyby przynieść dokładniejszą odpowiedź na postawione na wstępie pytanie. Konieczne jest dalsze prowadzenie badań i eksperymentowanie w nowych podejściach do zagadnień społecznych i ekonomicznych, które mogłyby się przyczynić do wypracowania skutecznej metody pomiaru kapitału społecznego. Bibliografia Literatura Allen P., Strathern M., J. Baldwin, Evolution, Diversity and Organization, [w:] Complexity and Co-evolution, E. Garnsey, J. McGlade (red.), Cheltenham: Edward Elgar, 2006, s Bourdieu P., The Forms of Capital, [w:] Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education, J. G. Richardson (red.), Greenwood, Press New York 1986, s Braudel F., Gramatyka cywilizacji. Oficyna Naukowa, Warszawa Domański R., Ewolucyjna Gospodarka Przestrzenna, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań Ford S., Garnsey E., Lyons M., Afterword, [w:] Complexity and Co-evolution, E. Garnsey, J. McGlade (red.), Edward Elgar, Cheltenham 2006, s Fukuyama F., Social Capital, Civil Society And Development, [w:] Third Word Quaterly, No. 1, 2001, s Kukuła K., Statystyczne metody analizy struktur ekonomicznych, Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków McDonald J. R., Complexity science: an alternative world view for understanding sustainable tourism development, [w:] Journal of Sustainable Tourism, 17, 3, 2009, s Metcafe J. S., Foster J., Ramlogan R., Adaptive Economic Growth, [w:] Cambridge Journal of Economics, vol. 30, 2006, s Moore J. A., A Measure of Structural Change in Output, [w:] Review of Income and Wealth, March, vol. 24, nr 1, MrozińskaA., Zagadnienie złożoności we współczesnej ekonomii regionalnej, [w:] Współpraca międzynarodowa a rozwój lokalny. Wyzwania i perspektywy, E. Kowalewska- -Borys, K. Chomicz (red.), Wydawnictwo Difin, Warszawa 2015, s

137 136 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Nowak A., Praszkier R., Przedsiębiorczość społeczna, Oficyna Wydawnicza Wolters Kluwer Business, Warszawa Putnam R., Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, Wydawnictwo Znak, Kraków Runge J., Metody badań w geografii społeczno-ekonomicznej elementy metodologii, wybrane narzędzia badawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice Wyżnikiewicz B., Zmiany strukturalne w gospodarce. Prawidłowości i ograniczenia, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa Streszczenie Pojęcie kapitału społecznego oraz podkreślenie własności, na jakich się opiera, idealnie wpisują się w ideę złożoności, która pozwala w uniwersalny sposób na nowo przyjrzeć się z zdefiniowanym pojęciom i metodom badania procesów i zjawisk. Poznając kapitał społeczny jako pewną kombinację różnego rodzaju relacji czy współpracy pomiędzy ludźmi można przypuszczać, że skomplikowanie tych relacji, czyli wzrost złożoności, może wpływać na procesy zmian zachodzące w różnych sferach życia społeczności, na przykład tych, które wiążemy z przedsiębiorczością. Celem artykułu jest wskazanie na występowanie zależność pomiędzy procesem adaptacji struktury osób fizycznych podejmujących działalność gospodarczą a poziomem złożoności kapitału społecznego w województwach. W artykule wykorzystano strukturę osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą skonstruowaną w oparciu o sekcje PKD 2007 w kwartałach od 2012 r. do 2015 r. Słowa kluczowe: adaptacja, kapitał społeczny, złożoność, struktura gospodarki Summary The concept of social capital and to highlight the property on which it is based, perfectly fit into the idea of complexity, which allows a universal way to relook at the defined concepts and methods of the study of processes and phenomena. Recognizing social capital as a combination of different kinds of relationships and cooperation between people can be assumed that the complexity of these relationships, which increase in complexity, can affect the processes of change occurring in various spheres of life of the community, such as those that we associate with entrepreneurship. The aim of the article is to indicate to the presence of the relationship between the process of adapting the structure of self-employed persons and the level of complexity of social capital in the provinces. The article uses the structure of self-employed persons constructed on the basis of sections of NACE 2007 in the quarters from 2012 to Keywords: adaptation, social capital, copmplexity, structure of the economy

138 mgr Magdalena Mulawa asystent, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Poprawa bezpieczeństwa przedsiębiorcy przy transakcjach kredytu kupieckiego przegląd źródeł oceny wiarygodności kontrahenta Improving business security during trade credit transactions overview of sources for counterparties assessment Przedsiębiorca, który ocenia ryzyko współpracy z potencjalnym klientem, wygrywa z innymi wyścig o bezpieczne funkcjonowanie w obrocie gospodarczym. M. Bekas Wstęp Przedsiębiorstwa w toku swojej działalności wielokrotnie bagatelizują znaczenie procesu zarządzania kredytem kupieckim. Często pomijany jest jeden z jego początkowych etapów, obejmujący gromadzenie informacji o kliencie, jego otoczeniu bliższym (mikrootoczenie) i dalszym (makrootoczenie), a następnie dokładna ocena jego zdolności kredytowej. Wpływa to na nawiązywanie współpracy z nierzetelnymi kontrahentami, którzy nie regulują swoich zobowiązań. Prowadzi to ostatecznie do pojawienia się trudności w utrzymaniu równowagi finansowej przedsiębiorstwa, a nawet do jego upadłości. Wskazać można wiele błędów, które popełniają przedsiębiorstwa oferujące swoim stałym lub potencjalnym klientom kredyt kupiecki. Szczególne znaczenie mają jednak początkowe działania, tj. gromadzenie informacji, które powinny być podstawą podejmowania decyzji o rozpoczęciu lub odrzuceniu propozycji współpracy z danym kontrahentem. Celem artykułu jest przedstawienie dostępnych,

139 138 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie zewnętrznych źródeł informacji o klientach, z jakich mogą i zarazem powinni korzystać polscy przedsiębiorcy. Kredyt kupiecki korzyści i zagrożenia Nasilająca się na rynku konkurencja sprawia, że przedsiębiorstwa rywalizują między sobą już nie wyłącznie ceną lub jakością, ale również warunkami sprzedaży. Wpływa to jednocześnie na zwiększenie skali wykorzystania tzw. kredytu kupieckiego 1, tj. sytuacji, gdy sprzedający towary, produkty lub usługi wydaje towar, produkt (wykonuje usługę), natomiast płatność za dostawę (wykonaną usługę) ma nastąpić w określonym terminie po spełnieniu świadczenia przez sprzedającego 2. Dostawca wyraża zgodę na uzyskanie płatności w późniejszym terminie, a nabywca pozyskuje niezbędne do działalności produkty, usługi nie spłacając swojego zobowiązania w chwili otrzymania dostawy czy zrealizowania usługi. Przedsiębiorstwa podejmują decyzję o sprzedaży z odroczonym terminem płatności ze względu na standardy w branży, bądź oczekiwania klientów. Wśród licznych celów związanych z transakcją kredytu kupieckiego, jakie zwykle zamierza osiągnąć sprzedający M. Panfil wskazuje wzrost sprzedaży, zmniejszenie ryzyka niewypłacalności odbiorców, zachowanie płynności finansowej, zmniejszenie kosztu finansowania bieżącej działalności, minimalizacja poziomu należności 3. Kredyt kupiecki staje się wyraźnie niezbędnym elementem gwarantującym przetrwanie każdego przedsiębiorstwa, bez względy na formę prawną, branżę, wielkość, obszar działania. Jak zaznacza K. Kreczmańska Gigol na zrezygnowanie z zarządzania należnościami nie mogą sobie pozwolić ani przedsiębiorstwa mikro, ani małe, ani średnie, jak i duże oraz bardzo duże. Ze specyfiką prowadzonej działalności i wielkością przedsiębiorstwa jest związana decyzja o sposobie prowadzenia procesu zarządzania należnościami o tym, czy będzie to proces prowadzony samodzielnie, czy też przedsiębiorstwo będzie korzystało z outsourcingu 4. Za oferowaniem kredytu kupieckiego przejawia wiele pozytywów. Dla sprzedającego stanowi on komponent strategii sprzedaży, który pozwala na zwiększenie poziomu sprzedaży (rozwój starych i zupełnie nowych segmentów ryn- 1 Nazywany również kredytem handlowym, towarowym, kredytem od dostawcy. 2 J. Kukiełka, Co to jest ryzyko handlowe, [w:] Bezpieczny obrót gospodarczy, czyli jak ograniczyć ryzyko handlowe w transakcjach krajowych i eksportowych. Poradnik dla przedsiębiorców, J. Kukiełka i inni, Wydawnictwo PARP, Warszawa 2008, s M. Panfil, Zarządzanie należnościami w małym i średnim przedsiębiorstwie, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2004, s K. Kreczmańska-Gigol, Zarządzanie należnościami jako proces obejmujący windykację, [w:] Windykacja należności. Ujęcie interdyscyplinarne, K. Kreczmańska-Gigol (red.), Difin, Warszawa 2011, s. 28.

140 Magdalena Mulawa Poprawa bezpieczeństwa przedsiębiorcy przy transakcjach kredytu ku 5 ), umocnienie relacji z klientami (wzmacnia wizerunek, reputację firmy 6 ), ma pozytywny wpływ na strukturę kosztów (efektowniejsze wykorzystanie mocy produkcyjnych 7 ), pozwala na redukcję aktywów o najniższym stopniu płynności (zapasy 8 ). Dla odbiorcy jest natomiast atrakcyjnym źródłem zewnętrznego finansowania, alternatywą dla kredytu bankowego 9. Pomimo wielu korzyści dla sprzedającego i kupującego, kredyt kupiecki niesie ze sobą pewne uciążliwości dla dawcy kredytu. Najczęściej wskazuje się na ryzyko kredytowe, koszty finansowania należności, zarządzania należnościami 10. Najpoważniejszym niebezpieczeństwem jest ryzyko opóźnienia w regulowaniu należności lub ryzyko nieotrzymania należnej od nabywcy kwoty w wyniku jego niewypłacalności. Niewypłacalność odbiorcy rozumiana jest jako sytuacja, kiedy nie jest w stanie uregulować swoich zobowiązań. Konsekwencją trudności w egzekwowaniu należności jest utrata płynności finansowej. Dlatego niezbędne staje się podejmowanie działań mających na celu minimalizowanie zakłóceń płynności finansowej poprzez m.in. skuteczniejsze zarządzanie kredytem kupieckim, którego jeden z początkowych etapów obejmuje gromadzenie informacji o klientach. Posiadanie wiedzy o partnerach biznesowych jest kluczowym elementem bezpiecznego zarządzania przedsiębiorstwem. Źródła informacji o klientach Całkowite bezpieczeństwo transakcji z udzielonym kredytem kupieckim nie istnieje. Jednak bazowanie na rzetelnej informacji pozwala znacznie zmniejszyć ryzyko związane z potencjalnym klientem, zwiększając tym samym szanse na realizację celów, które przedsiębiorstwo pragnie zrealizować za pomocą udzielanego kredytu kupieckiego. Wyróżnić można kilka segmentacji źródeł informacji o klientach. Jedna z nich prezentuje A. Wojciechowski, dokonując ich podziału na trzy grupy: kontakty osobiste, publikacje, pozostałe źródła informacji 11. Autorka niniejszego artykułu klasyfikuje źródła informacji o kliencie według klasycznego porządku na wewnętrzne i zewnętrzne (publikowane i udostępniane przez podmioty z zewnątrz). 5 D. Nowak, Rola i znaczenie kredytu kupieckiego, [w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 802, Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia nr 65, Szczecin 2014, s Ibidem, s K. Kreczmańska-Gigol, Zarządzanie, op. cit., s Ibidem s K. Ziętek-Kwaśniewska, Zależności między wykorzystaniem kredytu handlowego i bankowego w świetle teorii i badań, [w:] Roczniki Ekonomii i Zarządzania, Tom 5(41), Towarzystwo Naukowe KUL & Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Lublin 2013, s K. Kreczmańska-Gigol, Zarządzanie, op. cit., s A. Wojciechowski, Poszukiwanie klienta, Wydawnictwo Złote Myśli, Gliwice 2010, s. 33

141 140 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Cały proces obejmujący kompletowanie, analizę danych o kontrahencie powinien stać się kluczowym elementem polityki kredytowej. Według M. Panfila 12 w wyniku konstrukcji takiego systemu ulegnie w firmie zmniejszenie ryzyka decyzji kredytowych oraz poprawa jakości informacji o partnerach handlowych. Przyczyni się to do zwiększenia prawdopodobieństwa podejmowania trafnych decyzji o współpracy handlowej. Do wewnętrznych źródeł pozyskiwania informacji o kontrahentach zaliczyć można dane pochodzące z działów finansowych, handlowych lub któregokolwiek pracownika innego działu. Warto jednak mieć na uwadze fakt, że w działach wewnętrznych gromadzona jest informacja o klientach znanych, z którymi jakakolwiek współpraca została wcześniej zawiązana. Ponadto, jeśli dokumentacja taka dotyczy okresu sprzed kilkunastu, kilku miesięcy / lat, jest tylko punktem odniesienia do nowej analizy sytuacji kontrahenta. Zarządzanie takimi danymi może nastąpić w wybrany przez firmę sposób: tradycyjny ( w teczkach ), z wykorzystaniem programu Microsoft Excel, Microsoft Access lub z wykorzystaniem systemu wspomagającego 13 CRM (Customer Relationship Management 14 ). Pomimo dużej popularności źródła wewnętrzne nie są w pełni wykorzystywane. Dział finansowy (księgowy) skupia się głównie na rozliczeniach podatkowych, pracownicy działu handlowego nie są wystarczająco przeszkoleni na temat specyfiki informacji, które mogą pozyskać na temat klientów 15. A. Wójcik i T. Tarczyński proponują rozwiązanie polegające na uzależnieniu części wynagrodzenia handlowców od kwot zawieranych umów, biorąc pod uwagę kwoty faktycznie wpływające na rachunek. W konsekwencji rozwiązanie takie czyni handlowca bardziej rozważnym, rozsądnym, zniechęca do zawierania umów z każdym klientem, wpływając na zwiększenie kompetencji w obszarze pozyskiwania informacji. Kolejny, równie istotny zbiór informacji o kontrahencie tworzą poniższe źródła zewnętrzne (udostępniane przez podmioty publiczne i niepubliczne). Różnią się stopniem oraz warunkami dostępu. 1. Krajowy Rejestr Sądowy (KRS) dotyczący osobowych i kapitałowych spółek handlowych. Obejmuje spis przedsiębiorców, stowarzyszeń, innych organizacji społecznych, zawodowych, fundacji, ZOZ. Udostępnia dane niezbędne przy podejmowaniu współpracy, takie jak: numer KRS, NIP, REGON, forma prawna, adres, datę wpisu (ewentualnie wykreślenia) do rejestru przedsiębiorców/stowarzyszeń, datę uprawomocnienia wykreślenia z KRS, datę zawieszenia działalności, datę wznowienia działalności, informacje dotyczące postępowania upadłościowego, rejestr dłużników niewypłacalnych, sprawozdania finansowe. 12 M. Panfil, Zarządzanie, op. cit., s Przykładowe firmy oferujące takie systemy to Asseco Business Solution, Automico B2B, Bisnode. 14 System Zarządzania Relacją z Klientem, rejestrujący całą historię współpracy. 15 M. Panfil, Zarządzanie, op. cit., s

142 Magdalena Mulawa Poprawa bezpieczeństwa przedsiębiorcy przy transakcjach kredytu Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej (CEIDG) stanowiący spis 16 przedsiębiorców, będących osobami fizycznymi, działających na terenie Polski lub będących spółką cywilną). 3. Centralna Baza Ksiąg Wieczystych (Elektroniczne Księgi Wieczyste 17 ) pozwalająca na sprawdzenie nieruchomości, będących w posiadaniu konkretnego podmiotu oraz ewentualnych roszczeń, ograniczeń ciążących na danej nieruchomości. 4. Bank wydający opinię o prowadzonym rachunku. 5. Urząd Skarbowy przekazujący zaświadczenie o niezaleganiu z podatkami. 6. Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) wydający zaświadczenie o niezaleganiu z regulowaniem składek. 7. Inne podmioty współpracujące z danym klientem (referencje). 8. Wywiadownia Gospodarcza 18 której podstawowa działalność obejmuje tworzenie baz danych, wykazów, raportów o dłużnikach, określanie trendów w różnych sektorach gospodarki. 9. Biuro Informacji Gospodarczej prowadzące osobne bazy danych stanowiące cenne źródło o dłużnikach: BIG InfoMonitor, Krajowy Rejestr Długów BIG, Rejestr Dłużników ERIF BIG, Krajowe Biuro Informacji Gospodarczej (KBIG). Biura te współpracują z wieloma podmiotami: osobami fizycznymi, przedsiębiorstwami, instytucjami itp. 10. Biuro Informacji Kredytowej 19 które gromadzi i udostępnia dane o historii kredytowej 20 klientów banków oraz SKOK-ów. 11. Ubezpieczyciel oferuje wsparcie dla przedsiębiorstwa m.in. w procesie udoskonalania procedur kredytowych, jak np.: pomoc na etapie oceny wiarygodności kredytowej klientów. 12. Portal Podatkowy Ministerstwa Finansów 21 wchodzący w skład serwisu Ministerstwa Finansów 22. Składa się z dwóch elementów części ogólnodostępnej i po zalogowaniu (konto podatnika). Część pierwsza oferuje wiadomości dotyczące wypełniania obowiązków podatkowych, kalendarz z ważnymi terminami, kalkulatory, wyszukiwarki, wstępnie wypełnione zeznanie 16 Rejestr prowadzony jest od 1 lipca 2011 r. w systemie teleinformatycznym przez ministra właściwego do spraw gospodarki na podstawie przepisów ustawy o swobodzie działalności gospodarczej Najpopularniejsze wywiadownie w Polsce to InfoCredit, Coface, Bisnode Polska strategiczny partner Dun & Bradstreet Współpracuje zatem tylko z instytucjami finansowymi, czyli bankami i SKOK-ami

143 142 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie podatkowe (PFR) oraz usługę sprawdzenia statusu podmiotu w VAT i sprawdzenia NIP Internetowe Bazy Danych, jak np. Baza EMIS, Informator Prawno Gospodarczy czy Ekonomia on-line, Passport. Baza EMIS 24 udostępnia informacje ekonomiczne, finansowe i polityczne dotyczące Polski, Europy i Świata. Publikuje wiadomości finansowe dotyczące przedsiębiorstw notowanych i nienotowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych, raporty dotyczące spółek, raporty i analizy sektorowe, statystyki sektorowe, informacje i wskaźniki umożliwiające ocenę makroekonomiczną kraju. Ponadto umożliwia tworzenie zestawień wybranych danych finansowych. Informator Prawno Gospodarczy 25 baza, której podstawą jest Monitor Polski B (sprawozdania finansowe, ogłoszenia przedsiębiorstw, informacje organów, instytucji do 2012 r.) i Monitor Sądowy i Gospodarczy. Ekonomia on line 26 serwis tematyczny, kierujący zaciekawionych tematyką ekonomiczną do internetowych źródeł informacji. Podział na 17 działów umożliwia znalezienie źródeł takich jak np.: czasopisma, publikacje seryjne (np. raporty polskie i zagraniczne) czy strony tematyczne. Passport 27 Światowa baza danych statystycznych i marketingowych dostarczająca biznesowej i statystycznej informacji o krajach, rynkach, firmach i konsumentach. Zawiera dane o ponad 330 produktach rynkowych z 52 krajów, analizy trendów w wydatkach konsumentów, pełne teksty ponad 4500 raportów rynkowych. Ponadto informacje o ponad 3000 firm produkujących dobra konsumpcyjne wraz z danymi o udziałach w rynku najważniejszych marek 28. Właściwa ocena i dobór klientów jest relewantny z punktu widzenia minimalizacji ryzyka powstania tzw. złych długów. Dlatego też bez względu na wielkość, obszar działania, branżę, przedsiębiorstwa powinny korzystać z możliwości jakie dają szeroko dostępne i rozwinięte źródła informacji o klientach, z którymi współpracują lub chcą współpracować. Możliwości jest wiele. Istnieje wiele bezpłatnych i płatnych źródeł, udostępnianych przez podmioty z zewnątrz. Mimo to, ponad ¼ polskich przedsiębiorców nie podejmuje żadnych działań w kierunku weryfikacji kontrahentów. Co więcej, większość nie jest w stanie uzasadnić takiej praktyki 29. Należałoby zastanowić się nad przyczynami tego zjawiska czy jest to wynik niewiedzy na temat wpływu zaległych należności na poszczególne obszary działania

144 Magdalena Mulawa Poprawa bezpieczeństwa przedsiębiorcy przy transakcjach kredytu przedsiębiorstwa czy jednak jest rezultatem przeświadczenia o wysokich kosztach pozyskiwania potrzebnych informacji. Zwyczaje płatnicze polskich przedsiębiorców Wiele polskich przedsiębiorstw dotyka problem związany z utrzymaniem płynności finansowej. Liczne badania wskazują, że ma to swoje źródło przede wszystkim w trudnościach z egzekwowaniem należności, wynikających z udzielanych wcześniej kredytów kupieckich. Czas oczekiwania na zapłatę od kontrahenta traktowany jest jako jedna z barier rozwoju przedsiębiorczości polskich podmiotów gospodarczych 30. Nierzetelność płatnicza kontrahentów to nie tylko pokłosie koniunktury gospodarczej, ale również niewłaściwego, nieprzemyślanego zarządzania procesem kredytu kupieckiego. Według ostatniego raportu 31 BIG Indeks Zatorów Płatniczych BIG, 43% ankietowanych przedsiębiorstw przyznaje, że ma problem z nieterminowym regulowaniem zobowiązań przez swoich kontrahentów 32 (przy czym w odniesieniu do ostatniego badania realizowanego w październiku 2015 r., nie zdiagnozowano zasadniczych zmian skali tego zjawiska). Ponadto 40% przedsiębiorstw z zatorami odnotowuje trudności z zachowaniem płynności finansowej. Wyniki raportu ujawniają fakt, że problem z utrzymaniem płynności finansowej występuje dwukrotnie częściej u podmiotów gospodarczych narzekających na opóźnione płatności od kontrahentów. Co więcej, przedsiębiorstwa te częściej niż pozostałe, mają do czynienia z klientami, którzy byli zmuszeni do ogłoszenia upadłości 33. Raport wskazuje, że większa ekspozycja na firmy narażone na bankructwo po części może wynikać ze specyfiki branży, ale równie dobrze może być efektem braku ostrożności w doborze kontrahentów 34. Z kolei badanie ankietowe 35 będące efektem projektu badawczego Konferencji Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce oraz Krajowego Rejestru Długów dowodzi, że w wyniku nieterminowej obsługi zobowiązań przez klientów: przedsiębiorstwa mają trudności w regulowaniu własnych zobowiązań, ograniczają inwestycje, ograniczają zatrudnienie, zmniejszają fundusz wynagrodzeń, odczuwają trudności przy wprowadzaniu nowych produktów na rynek, podwyższają ceny oferowanych produktów i usług Trendy rozwojowe mikro, małych i średnich firm w ocenie przedsiębiorców w pierwszej połowie 2015 roku, Ministerstwo Gospodarki, Departament Strategii i analiz, Warszawa, listopad 2015 r., s Wywiad przeprowadzono w kwietniu 2016 r. Próba objęła przedstawicieli 600 mikro, małych i średnich firm, reprezentujących cztery branże: usługowa, handel, budownictwo, produkcja. 32 Raport BIG Indeks Zatorów Płatniczych BIG, BIG InfoMonitor S.A., BIG, Maj 2016, s Ibidem, s Ibidem, s Cykliczne badanie prowadzone na zlecenie Krajowego Rejestru Długów Biura Informacji Gospodarczej oraz Konferencji Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce. 36 P. Białowolski, Portfel należności polskich przedsiębiorstw, Krajowy Rejestr Długów Biura Informacji Gospodarczej oraz Konferencji Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce, kwiecień 2016 r.

145 144 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Bezpieczeństwo przedsiębiorstw zależy, więc w dużej mierze od efektywności procesu zarządzania kredytem kupieckim (zarządzania należnościami), którego celem powinno być zachowanie płynności finansowej poprzez zapobieganie powstawaniu przeterminowanych należności i skuteczne odzyskiwanie nieuregulowanych należności 37. Niepokoi fakt, że Polska zajmuje czołowe miejsce w Europie pod względem nieterminowego regulowania długów. Według raportu 38 Bisnode w Polsce regulowanych jest średnio 43% faktur 39, podczas gdy w Danii 87,0%, w Niemczech wskaźnik ten wynosi 72,3%, na Węgrzech 59,8%, w Holandii 54,1%. Co więcej, aż 11,7% faktur w Polce regulowana jest po 120 dniach (w przypadku większości krajów europejskich problem ten dotyczy mniej niż 2% wszystkich faktur). Analizując raporty z ostatnich lat można stwierdzić, że zjawisko wydłużania terminów płatności i trudności z ich późniejszym egzekwowaniem stanowiły i wciąż stanowią poważny problem w polskim obrocie gospodarczym. Praktyka badania zdolności klientów przez polskie przedsiębiorstwa Według M. Bekas prewencja to zapobieganie powstawaniu przeterminowanych należności. Oznacza to, że przedsiębiorstwo powinno opracować zasady i procedury minimalizujące ryzyko niewypłacalności kontrahentów ( ): sprawdzanie kontrahenta na podstawie dostępnych źródeł informacji, weryfikacja zdolności finansowej potencjalnych klientów 40. Niestety wiele badań dowodzi, że polskie firmy deprecjonują znaczenie gromadzenia informacji i badania klientów Wyniki ankiety przeprowadzonej przez P. Rytko w latach na grupie 150 przedsiębiorstw 41 pokazują, że choć większość firm (83,6% 42 ) deklaruje staranny dobór klientów, 65,57% 43 zawsze pozyskuje informacje o kliencie i dokonuje oceny jego wiarygodności kredytowej, rozwiązania te nie zawsze gwarantują skuteczną, pełną weryfikację kontrahentów oraz dokładną ocenę ich wiarygodności. Ryzyko współpracy wyznacza ocena kontrahenta. Niezbędne staje się zatem gromadzenie informacji, dzięki czemu możliwe staje się podejmowanie trafnych decyzji dotyczących ewentualnej współpracy. Podmioty podlegające badaniu 37 M. Bekas, Windykacja należności w praktyce. Jak weryfikować zdolność kredytową klientów i odzyskiwać pieniądze od dłużników, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2013, s Barometr płatności na świecie 2016, Raport Bisnode D&B Polska, maj 2016, s Badaniem objęto blisko 20 państw. 40 M. Bekas, Windykacja, op. cit., s Mających swoje siedziby na terenie województwa mazowieckiego. 42 P. Rytko, Zarządzanie kredytem handlowym w małych i średnich przedsiębiorstwach, Difin, Warszawa 2009, s Ibidem, s. 345.

146 Magdalena Mulawa Poprawa bezpieczeństwa przedsiębiorcy przy transakcjach kredytu przyznają, że w ramach pozyskiwania informacji zawsze podejmuje następujące działania 44 : samodzielne pozyskiwanie informacji o klientach 75,41%, gromadzenie informacji od innych podmiotów 0%, korzystanie z pomocy wywiadowni gospodarczej 6,56%, korzystanie z usług biura informacji gospodarczej 6,56%, uzyskiwanie informacji od ubezpieczyciela kredytu kupieckiego 3,28%, pozyskiwanie informacji od firmy faktoringowej 0%, korzystanie z pomocy detektywa 0%. Zauważyć można, że współpraca z jakimkolwiek podmiotem zewnętrznym w zakresie pozyskiwania informacji jest niewielka. Przy czym sama weryfikacja opiera się na ograniczonych źródłach informacji (głównie źródłach wewnętrznych), tj. przygotowania raportów przez własne działy sprzedaży i handlowców (68,85% 45 ), ewentualnie korzystania z pomocy konkurencji (54,1% 46 ). Mało popularne są takie źródła jak np. rejestry dłużników, prasa, bazy danych. Kolejne badanie ankietowe 47, którego częścią było sprawdzenie hipotezy o niedostatecznym wykorzystaniu dostępnych źródeł informacji o kontrahentach zostało wykonane przez B. Felic, A. Krzętowską, M. Grabowską w ostatnim kwartale 2012 r. na terenie miasta Płock oraz powiatów: płockiego, gostyńskiego i sierpeckiego w Województwie Mazowieckim. Większość badanych podmiotów oświadcza, że samodzielnie pozyskuje informacje o klientach, opierając się o źródła własne (zawsze 45%, nigdy 4%) 48. Część przyznaje, że istotnym źródeł jest ocena dotychczasowej współpracy (zawsze 41%, nigdy 5%) 49 oraz informacje uzyskane od innych podmiotów z branży (zawsze 13%, nigdy 12%) 50. Kolejne wskazywane źródło informacji to badanie sprawozdań finansowych (zawsze 5%, nigdy 33%) 51. Badanie potwierdziło niską skalę korzystania z pomocy podmiotów zewnętrznych jak wywiadownie gospodarcze (zawsze 3%, nigdy 42%) 52 lub biura informacji gospodarczej (zawsze 7%, nigdy 43%) Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ankieta została skierowana do grupy 110 przedsiębiorstw. 48 B. Felic, A. Krzętowska, M. Grabowska, Źródła informacji o kontrahencie wykorzystywane przez przedsiębiorstwa z regionu płockiego, [w:] Przedsiębiorstwa, banki i regiony, J. Grzywacz, S. Kowalski (red.), Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej, Płock 2014, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s. 156.

147 146 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Inne badanie 54 Bibby MSP Index 55 przeprowadzone przez Bibby Financial Services 56 w 2015 r. pozwala wyciągnąć podobne wnioski. Okazuje się, że ok. ¼ polskich przedsiębiorstw zupełnie nie weryfikuje swoich kontrahentów. Większość wychodzi z założenia, że wieloletnia współpraca jest gwarancją bezpieczeństwa transakcji i dowodem na rzetelność kontrahenta. Przedsiębiorstwa te bazują w dużym zakresie na opiniach innych podmiotów (znajomych przedsiębiorców, w Internecie, na forach). Jedynie 39% ankietowanych przedsiębiorstw deklaruje sprawdzanie kontrahenta w KRD, 18,3% współpracuje z wywiadownią gospodarczą, a 9% korzysta z faktoringu 57. Wąską skalę wykorzystania dostępnych źródeł informacji o kontrahentach potwierdziło również badanie przeprowadzone przez autorkę artykułu na przełomie 2015 i 2016 r. na próbie losowo wybranych spółek 58 akcyjnych notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. Jako główne źródła informacji o klientach, wskazywane są źródła wewnętrzne, KRS i Internet. Znacznie mniejszą popularnością cieszą się podmioty zewnętrzne jak firmy ubezpieczeniowe, faktoringowe czy wywiadownie gospodarcze. Pomimo, że rynek oferuje szeroki wachlarz możliwości pozyskania informacji o kontrahencie, przedsiębiorstwa korzystają z nich w bardzo ograniczonym zakresie. W konsekwencji niedokładnie przeprowadzają ocenę zdolności kredytowej i padają ofiarą nieuczciwych klientów. Zakończenie Każde źródło informacji o kontrahencie przyczynia się do poprawy procesu oceny jego wiarygodności kredytowej. Jednak zwykły wywiad wśród znajomych przedsiębiorstw, fora internetowe są niewystarczające. Większe bezpieczeństwo mogą zagwarantować profesjonalne rejestry, wywiadownie gospodarcze, biuro informacji kredytowej czy biuro informacji gospodarczej. Nawet kilkuletnia współpraca z danym kontrahentem nie powinna uśpić czujności przedsiębiorstwa w przypadku udzielania kredytu kupieckiego, który zawsze wiąże się z ryzykiem utraty płynności. Z kolei zachowanie płynności finansowej warunkuje dalszy rozwój firmy. Żadne przedsiębiorstwo nie będzie w stanie wytyczać celów i realizować nowych planów, jeżeli zmagają się z problemami niezapłaconych faktur. Korzystanie z różnorodnych źródeł informacji oraz sprawdzanie rzetelności, wiarygodności kontrahenta powinno być codziennością 54 Badanie ilościowe przeprowadzane jest dwa razy w roku techniką CATI (wywiady telefoniczne wspomagane komputerowo) na losowo kwotowej próbie 450 małych i średnich firm Więcej na % stanowiły duże przedsiębiorstwa, 33% średnie przedsiębiorstwa reprezentujące głównie sekcję budownictwo i przetwórstwo przemysłowe.

148 Magdalena Mulawa Poprawa bezpieczeństwa przedsiębiorcy przy transakcjach kredytu i podstawą funkcjonowania przedsiębiorstw, nawet jeśli wiąże się z wyższymi kosztami, bowiem znaczenie i korzyści tych procesów dla dalszej egzystencji firmy są niepodważalne. Bibliografia Materiały źródłowe: Barometr płatności na świecie 2016, Raport Bisnode D&B Polska, maj Raport BIG Indeks Zatorów Płatniczych BIG, BIG InfoMonitor S.A., BIG, Maj Trendy rozwojowe mikro, małych i średnich firm w ocenie przedsiębiorców w pierwszej połowie 2015 roku, Ministerstwo Gospodarki, Departament Strategii i analiz, Warszawa, listopad 2015 r. Literatura: Bekas M., Windykacja należności w praktyce. Jak weryfikować zdolność kredytową klientów i odzyskiwać pieniądze od dłużników, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa Białowolski P., Portfel należności polskich przedsiębiorstw, Krajowy Rejestr Długów Biura Informacji Gospodarczej oraz Konferencji Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce, kwiecień 2016 r. Felic B., Krzętowska A., Grabowska M., Źródła informacji o kontrahencie wykorzystywane przez przedsiębiorstwa z regionu płockiego, [w:] Przedsiębiorstwa, banki i regiony, J. Grzywacz, S. Kowalski (red.), Wydawnictwo Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej, Płock Kreczmańska-Gigol K., Zarządzanie należnościami jako proces obejmujący windykację, [w:] Windykacja należności. Ujęcie interdyscyplinarne, K. Kreczmańska- -Gigol (red.), Difin, Warszawa Kukiełka J., Co to jest ryzyko handlowe, [w:] Bezpieczny obrót gospodarczy, czyli jak ograniczyć ryzyko handlowe w transakcjach krajowych i eksportowych. Poradnik dla przedsiębiorców, J. Kukiełka i inni, Wydawnictwo PARP, Warszawa Nowak D., Rola i znaczenie kredytu kupieckiego, [w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 802, Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia nr 65, Szczecin Panfil M., Zarządzanie należnościami w małym i średnim przedsiębiorstwie, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa Wojciechowski A., Poszukiwanie klienta, Wydawnictwo Złote Myśli, Gliwice Ziętek-Kwaśniewska K., Zależności między wykorzystaniem kredytu handlowego i bankowego w świetle teorii i badań, [w:] Roczniki Ekonomii i Zarządzania,

149 148 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Tom 5(41), Towarzystwo Naukowe KUL & Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Lublin Źródła internetowe: index portal/magazine/homemain. Streszczenie Udzielanie kredytu kupieckiego stało się nieodzownym elementem obrotu gospodarczego bez względu na branżę czy formę prawną przedsiębiorstwa. Pomimo licznych korzyści zarówno dla dawcy jak i biorcy, kredyt kupiecki niesie ze sobą poważne ryzyko utraty płynności finansowej. Wskazać można liczne czynniki zależne i niezależne od przedsiębiorstwa, które determinują sukces lub porażkę przy transakcjach kredytu kupieckiego. Na szczególną uwagę zasługuje jednak jeden z początkowych etapów procesu zarządzania kredytem kupieckim, poprzedzający zawarcie umowy, tj. gromadzenie informacji o kontrahencie i jego otoczeniu, umożliwiających przeprowadzenie rzetelnej i wszechstronnej oceny jego wiarygodności. Rynek proponuje szeroki wachlarz źródeł danych, które pozwalają zwiększyć wiedzę o kliencie i otoczeniu, w którym działa. W niniejszej pracy dokonano przeglądu źródeł oceny wiarygodności kontrahenta przy transakcjach kredytu kupieckiego, ze szczególnym uwzględnieniem źródeł zewnętrznych. Ponadto dyskusji poddano przyczyny niekorzystania przez przedsiębiorstwa z dostępnych źródeł informacji o kontrahentach, przed podjęciem decyzji o zawarciu umowy. Słowa kluczowe: kredyt kupiecki, należności, ocena kontrahenta, ryzyko

150 Magdalena Mulawa Poprawa bezpieczeństwa przedsiębiorcy przy transakcjach kredytu Summary Trade credits are relevant components of business transactions now, regardless of branches of industry or legal forms of business activity. Despite numerous benefits for borrowers and lenders trade credits present some risks connected with losing of liquidity. It is possible to show a lot of factors independent and dependent on a entrepreneur leading to success or failure in trade credit transactions. Particularly worthy of note is one of the first stages of trade credit process (before concluding any agreement) collecting information about a customer and business environment, allowing for comprehensive assessment of customers solvency and reliability. There are a numer of sources of information that can help to deepen knowledge about customers and their surroundings. This research reviews sources od information about trading partners and its business environment, with particular emphasis on external sources. Furthermore, it touches on important issues, such as the reasons why entrepreneurs (lender) do not benefit from these sources so often. Keywords: trade credit, liabilities, counterparty assessment, risk

151

152 mgr Piotr Kasprzak (doktorant) Wydział Zarządzania i Ekonomii Katedra Przedsiębiorczości i Prawa Gospodarczego, Politechnika Gdańska Politechnika Gdańska, Wydział Zarządzania i Ekonomii, Katedra Przedsiębiorczości i Prawa Gospodarczego Działania fiskalne jako stymulacyjny element finansowania działań badawczo rozwojowych w przedsiębiorstwach w kontekście polityki innowacyjnej Unii Europejskiej Fiscal mechanism as a part of financing research and development initiatives in enterprises in the context of innovation policy of the European Union Wstęp Ulgi i zachęty podatkowe stały się nieodłącznym elementem konstruującym cały system podatkowy, w praktycznie, każdym państwie świata. Są wyrazem polityki gospodarczej poszczególnych rządów w celu pobudzenia lub zniechęcenia do określonego działania przez podatników. Ustawodawca posiada szereg możliwości przy budowaniu systemu poboru danin publicznych, stymulując rozwój poszczególnych branż oraz sektorów. Państwo realizuje tym samym stymulacyjną funkcję podatków. Choć dyskusja o wprowadzeniu i udzielaniu określonych ulg podatkowych może budzić szereg kontrowersji, szczególnie w systemach gospodarczych opartych o demokratyczne wartości władzy 1, to ich powszechność powoduje, że warto dokonać analizy i przeglądu skuteczności ich działania na wybranych przykładach. 1 Mowa tu o dyskusjach podejmowanych przez określone grupy społeczne odnośnie zasadności udzielania ulg konkretnym grupom społecznym lub przedsiębiorcom prowadzącym działalność w poszczególnych branżach i sektorach. W tym miejscu można przywołać budzące kontrowersje, z punktu widzenia ogółu społeczeństwa, niektóre preferencje podatkowe udzielane artystom (w postaci podwyższonego poziomu kosztów uzyskania przychodu) lub inne poza podatkowe preferencje skierowane np. do nauczycieli, górników czy pracowników kolei.

153 152 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Jednym z kluczowym obszarów wymagających wsparcia ze strony państwa są działania o charakterze proinnowacyjnym. Konieczność realizacji tego typu projektów jest spowodowana m.in. obowiązkiem zwiększania poziomu innowacyjności, wzrostu efektywności lub redukcji negatywnego wpływu przestarzałych technologii na środowisko. Kluczową rolę w tym procesie odgrywają regulacje Unii Europejskiej, które nakładają nowe obowiązki na poszczególne państwa członkowskie w zakresie polityki innowacyjnej, w tym mechanizmów, wspierania realizacji tego typu przedsięwzięć. Polska, wstępując do Unii Europejskiej, stała się automatycznie uczestnikiem tego procesu. Sposobów na udzielanie preferencji o charakterze ekonomiczno-administracyjnym podatnikom jest wiele. Można bowiem wspierać przedsiębiorców współfinansując określone inicjatywy ze środków publicznych (np. udzielając bezzwrotnych dotacji oraz preferencyjnie opodatkowanych pożyczek), ułatwiać procedury prawno-administracyjne lub zmniejszać obciążenia podatkowe. Niniejszy artykuł jest przeglądem ulg podatkowych przeznaczonych na działania proinnowacyjne, stosowanych w obecnych systemach podatkowych zarówno w Polsce jak i wybranych państwach Unii Europejskiej, a także opisem otoczenia regulacyjnego związanego z osiąganiem określonej wielkości nakładów na innowacje przez poszczególne państwa członkowskie. Działania innowacyjne w kontekście polityki gospodarczej Unii Europejskiej Obecnie w wielu krajach Unii Europejskiej toczy się dyskusja o wprowadzaniu ulg i zachęt podatkowych wpływających na poziom innowacyjności Wspólnoty. Ulgi przeznaczone na badania i rozwój oraz inwestycje w nowe technologie są stosowane w szerokim zakresie, w głównej mierze przez państwa Europy zachodniej. Ich celem jest osiągniecie wymiernych korzyści w aspekcie wykorzystania wiedzy do przeprowadzania badań i powstania mierzalnych korzyści w postaci wypracowania nowego, bądź udoskonalonego produktu lub usługi. Polityka przyznawania ulg i preferencji podatkowych znajduje swoje odzwierciedlenie w strategiach rozwoju Wspólnoty. Głównym celem przyznawanych ulg jest osiąganie wysokich wskaźników innowacyjności krajów członkowskich Unii na tle gospodarki światowej. Oficjalne cele zawarte w Strategii 2020 zakładają, iż do końca 2020 roku łączne nakłady na badania i rozwój w każdym państwie członkowskim wzrosną. Przyjmuje się, że średnio w całej Wspólnocie wyniosą 3% PKB. Jednakże docelowe wskaźniki dla poszczególnych krajów będą zróżnicowane w Polsce nakłady na działalność badawczo-rozwojową mają wynieść w 2020 roku 1,7% PKB.

154 Piotr Kasprzak Działania fiskalne jako stymulacyjny element finansowania działań Tab. 1. Relacja nakładów na Badania i Rozwój w stosunku do PKB w krajach Unii Europejskiej w latach (dane w proc.) Państwo Belgia 2,03 2,1 2,21 2,24 Bułgaria 0,53 0,6 0,57 0,64 Czechy 1,35 1,4 1,64 1,88 Dania 3,16 3 2,98 2,99 Niemcy 2,82 2,8 2,89 2,92 Estonia 1,41 1,62 2,37 2,18 Irlandia 1,69 1,69 1,66 1,72 Grecja bd bd 0,67 0,69 Hiszpania 1,39 1,4 1,36 1,3 Francja 2,27 2,24 2,25 2,26 Chorwacja 0,85 0,75 0,76 0,75 Włochy 1,26 1,26 1,25 1,27 Cypr 0,49 0,5 0,5 0,47 Łotwa 0,46 0,6 0,7 0,66 Litwa 0,84 0,79 0,91 0,9 Luksemburg 1,74 1,51 bd bd Węgry 1,17 1,17 1,22 1,3 Malta 0,53 0,66 0,72 0,84 Holandia 1,82 1,86 2,03 2,16 Austria 2,71 2,8 2,77 2,84 Polska 0,67 0,74 0,76 0,9 Portugalia 1,64 1,59 1,52 1,5 Rumunia 0,47 0,46 0,5 0,42 Słowenia 1,85 2,1 2,47 2,8 Słowacja 0,48 0,63 0,68 0,82 Finlandia 3,94 3,9 3,8 3,55 Szwecja 3,62 3,39 3,39 3,41 Wielka Brytania 1,82 1,77 1,78 1,72 EU 28 (średnia) 2,01 2,0 2,04 2,06 Źródło: oprac. własne na podstawie table&init=1&language=en&pcode=tsc00001&plugin=1. Powyższa tabela pokazuje dotychczas ponoszone wydatki na działalność badawczo rozwojową w krajach Unii Europejskiej. Z danych zawartych w tabeli wynika, iż większość państw zwiększała swoje wydatki na zadania i rozwój w ostatnich latach dokonało tego 16 z tych 26 członków Unii Europejskiej, dla których Eurostat dysponuje pełnymi danymi. Przełożyło się to również na uśredniony wskaźnik dla całej Wspólnoty, w 2012 roku wynosił on 2,06% PKB przy 2,01% w Jednocześnie, z powodu trudnej sytuacji gospodarczej, spowodowanej kryzysem finansowym swoje wydatki zmniejszyli liderzy zestawienia z roku 2009, czyli Finlandia, Szwecja oraz Dania. Mimo tego, państwa te utrzymały najwyższe pozycje w zestawieniu oraz co ważniejsze, nadal przeznaczały wzorcową, wedle Strategii 2020relację nakładów do PKB (wynosi ona 3% i więcej). Efektywne osiągnięcie wyznaczonych celów jest ściśle związane z prowadzeniem odpowiedniej polityki innowacyjnej państwa. Polityka innowacyjna zwykle kojarzona jest z określeniami związanymi z nowoczesnymi technologiami. Jest to jednak szersze pojęcie, niż polityka naukowa bądź technologiczna. Głównym

155 154 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie obszarem jej oddziaływania jest sfera przedsiębiorstw, zwłaszcza mikro, małych i średnich. Służy temu tworzenie odpowiedniego otoczenia prawno-ekonomicznego sprzyjające innowacjom, wspieranie kultury innowacyjnej firm oraz rozwijanie sektora usług publicznych na rzecz innowacji (np. odpowiednia infrastruktura teleinformatyczna, drogowa, a także energetyczna). Tematyka polityki innowacyjnej od lat pozostaje w zainteresowaniu szerokiego grona badaczy i tak, T. Gaudin dostrzega trzy główne cele polityki innowacyjnej: podnoszenie tzw. kultury technicznej, a więc dbanie o wysoki poziom edukacji z naciskiem na kierunki techniczne, dążenie do wolnej konkurencji poprzez walkę z barierami biurokratycznymi, dostarczenie środków finansowych, ze środkami publicznymi w roli głównej 2. W tym miejscu warto zaznaczyć, szczególną rolę państwa w procesie finansowania projektów o charakterze innowacyjnym. Firmy, szczególnie małe i średnie nie dysponują wystarczającymi środkami na prowadzenie odpowiednich działań wpisujących się w politykę innowacyjną. Według standardów międzynarodowych zawartych w dokumentach OECD (podręczniki Frascati Manual i Oslo Manual ), polityka innowacyjna jest definiowana jako jedna z polityk gospodarczych obejmujących m.in. następujące obszary: wzmacnianie powiązań w narodowym systemie innowacji, kształtowanie i rozbudowywanie zdolności do wprowadzania innowacji zarówno w dziedzinie techniki i technologii jak też organizacji i edukacji, optymalne wykorzystanie innowacji jako podstawowego czynnika wzrostu gospodarczego oraz zwiększającego liczbę trwałych miejsc pracy, dokonywanie strukturalnych zmian technicznych, technologicznych i jakościowych w przemyśle, wykorzystanie współpracy międzynarodowej oraz procesów globalizacji w gospodarce 3. Ponadto, współczesna polityka innowacyjna poszczególnych państw Unii Europejskiej, jest zasadniczo, polityką skierowaną do sektora małych firm, mimo, iż z efektów wielu przedsięwzięć oferowanych w ramach określonych programów pomocowych mogą korzystać także i większe podmioty gospodarcze. Pomoc państwa dla małych firm w dziedzinie innowacji jest konieczna ze względu na rekompensowanie niedoskonałości rynkowych (głównie w zakresie konkurowania z dużymi podmiotami), systemowych i regulacyjnych. Duże przedsiębiorstwa, z racji posiadania niezbędnych środków finansowych, wiedzy oraz doświadczenia, uznawane za podmioty stosunkowo dobrze przygotowane do wprowadzania innowacji, a ewentualna pomoc państwa adresowana do tej 2 T. Gaudin, Innovation Policy as a Substitute for Failing Economic Policies, Chentelham 2001, s OECD Frascati Manual, Paryż, 2002, s

156 Piotr Kasprzak Działania fiskalne jako stymulacyjny element finansowania działań grupy firm, może dotyczyć wsparcia dla podejmowanych przez nie programów badawczych oraz współpracy z mniejszymi firmami 4. Obecnie polityka innowacyjna jest jedną z najważniejszych gałęzi polityki gospodarczej w krajach Unii Europejskiej, o czym świadczyć mogą, wspomniane uprzednio, założenia dokumentu Europa 2020 opisującego strategię rozwoju gospodarczego dla krajów członkowskich, realizowaną w latach Mając na uwadze powyższe, ulgi podatkowe mogą stać się więc elementem stymulacyjnej polityki państwa, w kontekście prowadzonej polityki innowacyjnej. Tym samym, ich rola może wpisywać się w swoisty interwencjonizm państwa w tym obszarze, wpływając na poziom realizacji celów wyznaczonych w strategiach unijnych. Preferencje podatkowe, są bowiem szczególnym wsparciem finansowym dla przedsiębiorstw podejmujących działania o charakterze innowacyjnym. Ulgi podatkowe na badania i rozwój w wybranych krajach Unii Europejskiej Poprzez stymulacyjną funkcję podatków, państwo ma wpływ na podmioty gospodarcze kształtując m.in. sposób w jaki dokonują decyzji o charakterze strategicznym takich jak liczba zatrudnionych pracowników, wielkość gromadzonego kapitału lub oferta produktowa bądź usługowa danych przedsiębiorców 5. Dzięki odpowiednio zbudowanemu systemowi podatkowemu, państwo posiada szereg narzędzi, które wpływają lub zniechęcają przedsiębiorców do podejmowania określonych decyzji. Dobrze skonstruowana polityka budowania zachęt o charakterze ulg i preferencji podatkowych, ma także wpływ na koniunkturę gospodarczą w skali makro: poziom konsumpcji, wskaźnik bezrobocia, a także będący przedmiotem niniejszej analizy, współczynnik poziomu innowacji (w tym przypadku liczony wielkością nakładów w stosunku do PKB). Ulgi przeznaczone na badania i rozwój stosowane są przez praktycznie wszystkie państwa Unii Europejskiej. Celem ich wprowadzenia było osiąganie korzyści w zakresie wykorzystania wiedzy, przeprowadzenia badań i powstania mierzalnych korzyści w postaci nowej bądź udoskonalonej usługi albo produktu. Wśród narzędzi podatkowych powszechnie stosowanych przez państwa Wspólnoty wymienić można: 4 E. Stawasz, Polityka innowacyjna, [w:] Innowacja i transfer technologii. Słonik pojęc, K. B. Matusiak (red.), Warszawa 2011, s , J. Kozłowski, Polityka innowacyjna, jej cele i instrumenty, Sprawy nauki, 1/ Wyrzykowski, W. (2004). Polski system podatków i opłat w zarysie. Gdańsk: Scientific Publishing Group, s

157 156 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie zwiększone koszty uzyskania przychodu w związku z wydatkami kwalifikowanymi 6, zmniejszenie podstawy opodatkowania o poniesione koszty kwalifikowane, przyspieszoną amortyzację podatkową. W związku z powyższym niektóre metody pozwalają na powiększenie wartości faktycznie poniesionych wydatków w poczet kosztów uzyskania przychodu w oparciu o określony mnożnik (tzw. zwiększone koszty uzyskania przychodu) bądź skorelowanie wielkości wydatków przeznaczonych na badania i rozwój z faktycznie zapłaconym podatkiem, pomniejszając go o wielkość dokonanych inwestycji lub umożliwienie szybszej amortyzacji podatkowej, to zaś przyspiesza osiąganie korzyści o charakterze podatkowym. Tab. 2. Państwa Unii Europejskiej oferujące fiskalne mechanizmy wsparcia przedsięwzięć badawczo-rozwojowych Państwo Ulga podatkowa Powiększona wartość poniesionych kosztów Austria X Belgia X X Bułgaria X X Chorwacja X Cypr X Przyspieszona amortyzacja Czechy X X Dania X X X Estonia Finlandia X X Francja X Grecja X Hiszpania X Holandia X X Irlandia X Litwa X Luksemburg Łotwa X Malta X Niemcy Portugalia X Polska X X Rumunia X X Słowacja X Słowenia X X Szwecja X Węgry X Wielka Brytania X X X Włochy X X Źródło: Taxation Papers Working Paper no. 25, A Study on R&D Tax Incentives. 6 Wydatki kwalifikowane w każdym państwie są definiowane inaczej. Mogą to być zakupy o charakterze innowacyjnym, koszty związane z zatrudnianiem kadry naukowej czy nawet koszty administracyjne i związane z użytkowaniem sprzętu, urządzeń czy nieruchomości.

158 Piotr Kasprzak Działania fiskalne jako stymulacyjny element finansowania działań Niewiele państw należących do Wspólnoty nie oferuje preferncji podatkowych skierowanych do przedsiębiorców realizujących projekty badawczo-rozwojowych. Do grupy tej należą Estonia, Luksemburg i Niemcy. Nie oznacza to jednak, iż systemy tych państw nie oferują żadnych narzędzi wsparcia (są to jednak mechanizmy poza podatkowe, wśród których wymienić można bezzwrotne dotacje, pożyczki lub inne ułatwienia o charakterze administracyjnym). Ponadto, co warte odnotowanie, Austria, Francja, Luksemburg, Holandia i Słowenia, poza ułatwieniami podatkowymi skierowanymi do osób prowadzących działalność gospodarczą w oparciu o rozliczenia w ramach podatku dochodowego od osób prawnych (CIT), uznają także preferencje dla osób, które otworzyły jednoosobowe działalności gospodarcze i dokonują rozliczeń w ramach podatku dochodowego od osób fizycznych. Jesto to niewątpliwie polityka skierowana do małych i średnich przedsiębiorców, którzy mają możliwość uzyskiwania wymiernych korzyści ekonomicznych nawet z niewielkich inicjatyw o charakterze proinnowacyjnym. Co więcej, wśród innych zachęt skierowanych dla przedsiębiorców wymienić należy ulgi w pozostałych pozapłacowych kosztach pracy, takich jak ubezpieczenia społeczne dla osób zatrudnionych na stanowiskach bezpośrednio związanych z realizacją przedsięwzięć badawczo-rozwojowych. Państwa, które oferują to rozwiązanie to Belgia, Finlandia, Holandia, Polska i Węgry., Powyższe działania są zatem elementem budowania szerokiego wachlarza narzędzi wspierania działań proinnowacyjnych, na które składają się także bezpośrednie dotacje, pożyczki oraz ułatwienia administracyjne. Dla poszczególnych przedsiębiorców preferencje podatkowe stają się bowiem wymierną korzyścią o charakterze ekonomicznym, wpływając tym samym na wielkość ponoszonych wydatków. Ulga na badania i rozwój w Polsce Polska, która docelowo ma przeznaczać 1,7% PKB na działalność badawczo- -rozwojową stoi przed ambitnym zadaniem. Obecnie bowiem, wielkość wydatków (zarówno publicznych jak i prywatnych), mierzona w relacji do PKB oscyluje wokół 1%. Oznacza to praktycznie, konieczność podwojenia wielkości przeznaczanych środków na działalność badawczo-rozwojową do końca 2020 roku. Od momentu wstąpienia do Unii Europejskiej, polscy przedsiębiorcy mogą korzystać z licznych programów pomocowych takich jak bezzwrotne dotacje, pożyczki, wsparcie merytoryczne i prawne (również w pozyskiwaniu patentów i innej ochrony prawnej). Ważną rolę odgrywa w tej kwestii Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, która koordynuje szereg działań związanych z przyznawaniem dotacji w ramach środków unijnych. Agencja jest odpowiedzialna za

159 158 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie wdrażanie wybranych działań w trzech programach operacyjnych : Innowacyjna Gospodarka, Kapitał Ludzki oraz Rozwój Polski Wschodniej 7. Poza elementami bezpośredniego wspierania działalności innowacyjnej, w Polsce, podobnie jak w innych krajach Unii Europejskiej, stosuje się także preferencje podatkowe skierowane do podmiotów podejmujących działalność o charakterze badawczo-rozwojowym. Obejmują one głównie ulgi podatkowe na działalność badawczo-rozwojową. Jak pokazują badania, m.in. przeprowadzone przez firmę doradczą Deloitte w 2014 roku, polscy przedsiębiorcy wskazywali dostępność do większej liczby wsparcia nakładów (takich jak dotacji, ulgi i preferencje) na badania i rozwój na pierwszym miejscu wśród czynników zewnętrznych, które wpłyną na zwiększenie wydatków na działalność proinnowacyjną. Wyniki tych badań, pokazują jednakże, iż przedsiębiorcy uważają, dotacje za lepszą i bardziej efektywną formę wsparcia. Jest to związane bowiem, z brakiem konieczności przeznaczania znacznej część kosztu inwestycji z kapitałów własnych przedsiębiorstwa. Od 1 stycznia 2016 roku polscy przedsiębiorcy uzyskali możliwość odliczenia od 110% do 130% kosztów poniesionych na działalność badawczo-rozwojową. Rozwiązanie to zastąpiło tzw. ulgę na nowe technologie, która pozwalała przedsiębiorcom na zmniejszanie podstawy opodatkowania o 50%, w przypadku dopełnienia kryteriów określonych w ustawie. Przedsiębiorcy, do końca 31 grudnia 2015 mieli możliwość skorzystania z ulgi w momencie wdrożenia rozwiązania technologicznego, które nie miało więcej niż 5 lat (aspekt innowacyjny), co dodatkowo zostało potwierdzone przez właściwą jednostkę (np. uprawnione instytuty badawcze przy uczelniach wyższych, Polską Akademię Nauk). To rozwiązanie było jednak dostępne wyłącznie dla przedsiębiorców rozliczających się w oparciu o przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych (CIT). Ze względu na specyfikę preferowanych projektów inwestycyjnych, wymierne korzyści ekonomiczne, możliwe były do uzyskania przy stosunkowo dużych projektach o charakterze inwestycyjnym. Nie możliwe było bowiem uwzględnienie wydatków o charakterze badawczym czy naukowym. Powyższe niedoskonałości w mechanizmie działania powyższej ulgi, zostały skorygowane, a obecne preferencje podatkowe uwzględniają poniesione koszty w szerszym zakresie, umożliwiając tym samym skorzystanie z preferencji płynących z tego rozwiązania w większym stopniu. Obecna ulga na działalność badawczo-rozwojową umożliwia większy zakres działalności, a odliczenia są możliwe dla wszystkich podmiotów, bez względu na region 8, w którym prowadzona jest działalność, wielkość przedsiębiorstwa oraz 7 Strona internetowa Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości : 8 Wyłączeniu z możliwości korzystania z ulgi podlegają jedynie przedsiębiorcy działający na terenie specjalnych stref ekonomicznych.

160 Piotr Kasprzak Działania fiskalne jako stymulacyjny element finansowania działań branżę, w której działają. Tym niemniej, preferowane są przedsiębiorstwa małe i średnie, co wpisuje się w strategiczną politykę Unii Europejskiej, wspierającą ten sektor przedsiębiorstw. Z omawianej ulgi korzystać mogą zarówno przedsiębiorcy rozliczający dochody na zasadach określonych w ustawie o podatku dochodowym od osób prawnych (CIT) jak i ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (PIT) 9. W związku z tym, uzyskanie wymiernych korzyści możliwe jest zarówno przez podmioty działające w ramach spółek kapitałowych jak i przedsiębiorców prowadzących działalność w ramach jednoosobowej działalności gospodarczej. W ramach ulgi, ustawodawca przewidział obniżenie podstawy opodatkowania w mechanizmie tzw. zwiększonych kosztów uzyskania przychodów. Ponadto, określone zostały limity zależne od wielkości przedsiębiorstwa oraz rodzaju kosztów kwalifikowanych. Wśród kosztów, które mogą zostać uznane za nakłady związane z prowadzonym przedsięwzięciem o charakterze badawczo-rozwojowym wymienić należy: płace i składki pracowników, nabycie materiałów i surowców, ekspertyzy, usługi doradcze, opinie, koszty zakupu wyników badań prowadzonych przez jednostki naukowe, koszty związane z używaniem aparatury badawczej, wartości niematerialne i prawne oraz amortyzacja niektórych środków trwałych. Ponadto, aby możliwe było skorzystać z powyższej preferencji, koszty muszą być związane wyłącznie z działalnością badawczo-rozwojową, ich poniesienie zostało wprowadzone do odpowiednich ewidencji, a także podatnik nie otrzymał żadnej dotacji, która nawet w części refundowałaby poniesiony wydatek. Ustawodawca nie przewidział konieczności, w której przeprowadzony w danym przedsiębiorstwie projekt musi zakończyć się sukcesem. Można zatem kwalifikować przedsięwzięcia, które się nie powiodły lub zakończyły przed osiągnięciem zamierzonych celów. Ponadto, ulga pozwala na kwalifikowanie projektów w toku, tj. takich, które rozpoczęły się w latach ubiegłych, a przedsiębiorca, nie korzystał z innych ulg i dotacji na ich poniesienie. Istota opisywanej ulgi, umożliwia uzyskanie określonych odpisów, przy wykorzystaniu tzw. powiększonych kosztów uzyskania przychodów. Oznacza to, iż przedsiębiorstwo ma możliwość uzyskania wyższych kosztów, w ujęciu podatkowym, niż faktycznie poniosło. W takim wypadku koszty ekonomiczne nie są tożsame z pojęciem kosztu podatkowego. Tym samym przedsiębiorstwo, dzięki 9 Z omawianej ulgi mogą skorzystać podatnicy CIT i PIT uzyskujący przychody ze źródła, jakim jest pozarolnicza działalność gospodarcza, tj. źródła, o którym mowa w art. 10 ust. 1 pkt 3 ustawy o PIT, o ile ich dochody z działalności gospodarczej opodatkowane są u tych podatników PIT na zasadach ogólnych (skala podatkowa) lub podatkiem liniowym (zob. art. 18d ust. 1 ustawy o CIT i art. 26e ust. 1 zdanie pierwsze ustawy o PIT).

161 160 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie uzyskaniu podwyższonych kosztów uzyskania przychodów, ma możliwość obniżenia podstawy opodatkowania, co w rezultacie pozwala na obniżenie wysokości zapłaconego podatku dochodowego. Wysokość poszczególnych mnożników jest uzależniona od rodzaju kosztów oraz wielkości przedsiębiorstwa. Szczegóły zaprezentowano w poniższej tabeli. Tab. 4. wysokość mnożników pozwalających na powiększenie kosztów uzyskania przychodów w ramach ulgi na działalność badawczo-rozwojową Rodzaj kosztu Płace i składki pracownikówpracopracowników Materiały i surowce Ekspertyzy, opinie, wyniki badań, usługi doradcze Korzystanie z aparatury badawczej Wielkość przedsiębiorstwa Wielkość odpisu Realna korzyść ekonomiczna Wszystkie 130% 5,7% Małe i średnie 120% 3,8% Duże 110% 1,9% Małe i średnie 120% 3,8% Duże 110% 1,9% Małe i średnie 120% 3,8% Duże 110% 1,9% Amortyzacja środków trwałych Małe i średnie 120% 3,8% Duże 110% 1,9% Źródło: oprac. własne na podstawie Przedsiębiorstwa, mają możliwość uzyskania realnego obniżenia wysokości podatku od 1,9% (w przypadku większości wydatków dokonanych przez duże przedsiębiorstwa) przez 3,8% (w przypadku małych i średnich firm) do 5,7% (w przypadku kosztów osobowych na płace i składki osób zatrudnionych prze projekcie badawczo-rozwojowym). Tym samym, przedsiębiorcy podejmujący się działań o charakterze innowacyjnym, związanym z prowadzeniem projektu badawczo-rozwojowego uzyskali możliwość realnego obniżenia kosztów Podsumowanie Rząd Polski posiada potencjalnie szereg możliwości osiągania celów wyznaczonych przez regulacje Unii Europejskiej w zakresie polityki proinnowacyjnej. Postawiony przed Polską cel osiągnięcia do końca 2020 roku 1,7% PKB nakładów na działalność badawczo-rozwojową jest ambitny, jednak dzięki zastosowaniu różnych mechanizmów wspierania przedsiębiorstw, możliwy do uzyskania. Polska bowiem, podobnie jak inne kraje Unii Europejskiej, nie proponuje wyłącznie

162 Piotr Kasprzak Działania fiskalne jako stymulacyjny element finansowania działań rozwiązań o charakterze bezzwrotnych dotacji w tym zakresie. Obecny w Polsce system wspierania działań o charakterze proinnowacyjnym, zakłada istnienie zarówno dotacji, pożyczek preferencyjnych, ale także, będących przedmiotem powyższej analizy, ulg i innych preferencji podatkowych. Należy zakładać, iż tego typu rozwiązania, wzorem państw Europy zachodniej pozwolą na osiągnięcie postawionych celów w zakresie wysokości nakładów na działalność badawczo- -rozwojową. Bibliografia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483, z późn. zm.). Ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych z dnia 26 lipca 1991 r. (Dz. U Nr 80 poz. 350). Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych z dnia r. (Dz. U nr 21 poz. 86). A Study on R&D Tax Incentives, Taxation Papers Working Paper, nr 25. Badania i rozwój w Polsce aport 2014, Deloitte. Działalność badawczo-rozwojowa w Polsce Perspektywa 2020, KPMG. System stworzony od początku, czyli prawdziwa historia 25-lecia polskich podatków, Ernst&Young, Warszawa Ulgi podatkowe i świadczenia rodzinne w UE, Raport PriceWaterHouseCoopers, Warszawa Gaudin T., Innovation Policy as a Substitute for Failing Economic Policies, Chentelham Gomułowicz A., Małecki J., Podatki i prawo podatkowe, Ars boni et aequi, Poznań Kozłowski J., Polityka innowacyjna, jej cele i instrumenty, Sprawy nauki, 1/1998. Maruchin W. System podatkowy, Warszawa: Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie, Warszawa Nykiel W., Ulgi z zwolnienia podatkowe podstawowe cechy, w Kierunki reformy polskiego systemu podatkowego, Lublin OECD Frascati Manual, Paryż Wyrzykowski, W. (2004). Polski system podatków i opłat w zarysie. Gdańsk: Scientific Publishing Group. Innowacje i B+R, Dotacje i ulgi.

163 162 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Streszczenie Niniejszy artykuł zawiera opis otoczenia prawno-ekonomicznego, w którym realizowana jest polityka przyznawania ulg na działania proinnowacyjne w warunkach regulacji wprowadzonych przez Unię Europejską. Jest to także opis teoretycznych aspektów ulgi podatkowej, jako mechanizmu stymulującego określone zachowania w przedsiębiorstwach ukierunkowanych na działalność proinnowacyjną. Autor dokonał przeglądu najważniejszych ulg i preferencji podatkowych stosowanych w celu pobudzania działań badawczo-rozwojowych w przedsiębiorstwach, a także obecnie prowadzonej polityki innowacyjnej Unii Europejskiej. Słowa kluczowe: ulga podatkowa, preferencje podatkowe, przedsiębiorczość innowacyjna, polityka innowacyjna Summary This article describes the legal and economic environment in which pro-innovation actions are granted with the tax reliefs and other preferences within the legal implementation of the European Union. It is also a description of the theoretical aspects of the tax relief as a mechanism to promote certain behaviors in companies focused on pro-innovation activities. The author has reviewed the most important incentives and tax preferences used to stimulate research and development projects in enterprises, as well as currently conducted innovative policy of the European Union. Keywords: tax relief, tax preferences, innovative entrepreneurship, innovation policy

164 Nataliia Osadcha Doktor habilitowany nauk ekonomicznych, profesor Katedry Zarządzania Międzynarodowego, Uniwersytet Celnictwa i Finansów Oleksii Kvilinskyi Doktor nauk ekonomicznych, członek-korespondent Akademii Nauk Ekonomicznych Ukrainy, adiunkt Katedry Polityki Gospodarczej i Samorządowej, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Analiza doświadczeń zagranicznych dla ograniczenia eksportu surowców z Ukrainy (na przykładzie metalowego złomu) Analysis of foreign experiences for organization of resources export in Ukraine (based on the example of the scrap metal) 1. Wprowadzenie Ukraińskie ustawodawstwo w zakresie handlu zagranicznego złomem metalowym zostało ukształtowane odpowiednio do zobowiązań Ukrainy przed WTO. Zgodnie z nimi, planowano stopniowe zmniejszenie eksportowego cła na odpady i złom czarnych metali od 25 do 10 euro/tonę w ciągu pierwszych sześciu lat członkostwa Ukrainy w organizacji. Ta decyzja została podjęta w pakiecie, czyli jako kompromis, dla otrzymania innych ustępstw w ramach uzgodnienia warunków dostępu do rynków towarowych. Kraje, które zgodziły się na takie porozumienia, mają priorytetowe prawo do jednostronnego przeglądu ustępstw nadanych Ukrainie. 2. Umowa o stowarzyszeniu między Ukrainą a UE analiza koniunktury gospodarczej W ramach Umowy o stowarzyszeniu między Ukrainą a UE, planowane jest stopniowe (w ciągu 10 lat od uchwalenia Umowy) zmniejszenie do zera eksportowych ceł na odpady i złom czarnych metali. Tradycyjnie właśnie poprzez liberalizację i standaryzację warunków handlu WTO stara się sprzyjać rozwojowi gospodarki światowej. Jednocześnie, systemem

165 164 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie umów WTO dopuszczania jest możliwość stosowania wyjątkowych środków dla zapobiegania zagrożeniu rozwoju (ekonomicznego, socjalnego i kulturalnego) dowolnego członka organizacji. Członkostwo w niej a priori nie może prowadzić do pogorszenia społecznoekonomicznego stanu kraju lub poszczególnych jego branż. Jest to analogia z uchwaloną w zeszłym roku ustawą o zakazie eksportu drewna-okrąglaku. W tym wypadku ukraińska strona apelowała do krajów WTO o konieczności uregulowania katastroficznej sytuacji w leśnictwie. Dotyczyło to w szczególności, niekontrolowanego wyrębu lasu, braku mechanizmów wznowienia lasów, itp. W przypadku złomu metalowego sytuacja wojskowo-polityczna na Ukrainie w znacznej mierze doprowadziła do znacznego wzrostu deficytu surowców dla branży przetwarzania metali. Według danych związku przedsiębiorstw hutniczych Metalurgprom, w 2015 r. do ukraińskich przedsiębiorstw hutniczych zostały dostarczono 3,075 mln ton złomu przy potrzebie w 3,93 mln ton. Przy tym, eksport złomu metalowego wyniósł 1,2 mln ton w porównaniu do 928 tys. ton w roku Ogólne zapasy miedzi w świecie według danych The International Copper Study Group (dalej ISGS) na początek 2015 r. wynosiły 702 mln ton. Na pierwszym miejscu pod względem zapasów rud miedzianych jest Chile (30%), na drugim Australia (13%), na trzecim Peru z częścią 10%, na czwartym Meksyk i USA, państwa-członkowie EUG (Federacja Rosyjska 5%; Republika Kazachstan 1%) z częściami po 6%; na piątym miejscu są Chiny, Polska, Indonezja po 4% u każdy. Według danych ISGS, wydobycie miedzianych rud w świecie w 2014 r. wzrosło do 18,3 mln ton. Historycznie przewodzącym krajem w wydobyciu miedzi jest Chile (31%). Następne są Chiny z 9% i na trzecim miejscu Peru i USA (po 7%). Czwarte miejsce zajmuje Kongo z 6%, piąte miejsce zajmują Australia i państwa- -członkowie EUG (po 5%) Doświadczenie światowe w zachowaniu zasobów Rozumiejąc strategiczną wartość złomu metalowego dla produkcji wewnętrznej, niektóre państwa ograniczają eksport złomu przez ustalanie wysokich ceł. Na przykład: Tajlandia 50%, Wietnam 35%, Pakistan 25%, Iran 30%, Argentyna 20%, Indie 15%, Chiny 10%, Rosja 7,5%. Nawet w całości zabraniają 1 С. Курган, В парламент подан законопроект, призванный вывести из тени отечественный рынок металлолома, Украинский журнал «Факты», 2015, ( ). 2 Информация о результатах анализа состояния и развития отрасли цветной металлургии государств членов Евразийского экономического союза, Департамент промышленной политики, Москва, 2015, s. 6, prom_i_agroprom/dep_prom/ ( ).

166 Nataliia Osadcha, Oleksii Kvilinskyi Analiza doświadczeń zagranicznych dla ograniczenia eksportu eksportu takie kraje jak: Indonezja, Arabia Saudyjska, Jamajka, Urugwaj, Azerbejdżan, Kazachstan 3. Złom metalowy jest jednym z głównych zasobów dla taniego wytopu metalu który aktywnie walczą rządy narodowe. Na przykład, w Argentynie, Indonezji, Mongolii, Arabii Saudyjskiej, Jamajce, Kazachstanie i Urugwaju istnieje zakaz eksportu złomu metalowego. Wśród instrumentów zaopatrujących producenta narodowego w dostępne surowce, wykorzystywane są: kwoty eksportowe, cła eksportowe (katastralne i stałe), minimalne ceny eksportowe, licencjonowania, administracyjne środki regulacji (organizowanie licytacji, zwiększenie taryf na transportowanie, itp.). Rozpatrzymy co było powodem dla zakazu eksportu złomu metalowego w wyżej wymienionych krajach. W Kazachstanie wprowadzony zakaz eksportu złomu metalowego objaśniany był słowami wiceministra przemysłu i nowych technologii Kazachstanu Alberta Rau: Zdolności produkcyjne, które w Kazachstanie już są i się rozwijają [ ] pozwalają przerabiać cały jakościowy złom u nas w kraju. Kazachstan rozpoczął przerabiać złom, który ułatwia produkcje wyrobów metalowych dotychczas importowanych. To daje możliwość rozwijać przemysł hutniczy i eksportować gotowe wyroby metalowe za wyższą od złomu ceną 4. W Argentynie po raz pierwszy wprowadziwszy zakaz na eksport złomu metalowego latem roku Argentyna powraca do tej praktyki, gdyż inicjuje wstrzymanie sprzedaży złomu do innych krajów. Zakaz eksportu złomu różnych rodzajów, włącznie ze złomem z nierdzewnego metalu, nabrał mocy prawnej 28 sierpnia 2012 roku. Według wiadomości Ministerstwa Rozwoju Przemysłowego, zakaz eksportu wprowadzono w odpowiedzi na powstanie deficytu na miejscowym rynku złomu. To z kolei jest poważną przeszkodą dla rozwoju argentyńskiego odlewniczego sektora gospodarki 5. Obecnie Argentyna ogranicza eksport złomu poprzez ustalenie wysokich ceł ( 20%), gdyż rozumie strategiczną wartość złomu metalowego dla produkcji krajowej 6. Indonezja wprowadziła zakaz eksportu rudy na początku 2014 r. Wstrzymano wywóz surowca i zmuszono miejscowe kompanie wydobywcze do zwiększenia zdolności wytapiania w kraju. To doprowadziło do straty kilku miliardów dolarów dochodów uzyskiwanych z eksportu rudy. Przy tym Ministerstwo Gospodarki podkreśla, że strategii wydobycia rud kraj nie ma zamiaru zmieniać. Po wpro- 3 Федерация металлургов Украины просит Яценюка приостановить регистрацию новых заявок на вывоз лома из Украины, Украинский журнал «Gazeta.ua», 2015, ru/entry/187976/ ( ). 4 Новости казахстанского экспорта, 7ae2419e3b5fd2.pdf ( ). 5 Аргентина возобновляет запрет на экспорт металлолома, 2012, news/v-mire/argentina-vozobnovlyaet-zapret-na-eksport-metalloloma/ ( ). 6 Zob. ( ).

167 166 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie wadzeniu zakazu eksportu rudy Indonezja starała się największym światowym producentem niklu 7. Zakaz eksportu dał Indonezji sposobność stymulowania branży hutniczej. W wyniku ograniczeń Indonezja przyciągnęła blisko 18 mld dolarów inwestycji, głównie od chińskich partnerów. Ministerstwo Bogactw Naturalnych oczekuje wprowadzenia do eksploatacji 12 przedsiębiorstw hutniczych do końca 2016 roku 8. Od roku 2001 w Azerbejdżanie działa zakaz eksportu złomu metalowego. Zakaz ten uzasadniany jest tym, że nabyty w Azerbejdżanie złom metalowy, sąsiedni kraj Iran wykorzystuje w przemyśle technicznie-wojskowym 9. W Azerbejdżanie w związku ze wzrostem produkcji przemysłowej obserwowane jest zwiększenie popytu na metale. To prowadzi do zwiększenia wielkości produkcji. Według Komitetu Państwowego ds. Statystyki (ГКС) w roku 2013, produkcja przedsiębiorstw przemysłu hutniczego wzrosła o 20,5%, i wyniósła 163,7 mln manatów. Krajowa produkcja pokrywa potrzeby wewnętrznego rynku i częściowo nakierowana jest na eksport do sąsiednich krajów, a mianowicie do: Iranu, Rosji i Turcji. Surowcowe potrzeby hutnictwa Azerbejdżanu wewnętrznych zasobów. Jednak potrzeby pokrywane są z surowcowa hutnictwa w coraz większej mierze będą pokrywane przez import. Według ostatnich danych, czarne metale i wyroby z nich stanowią 12,35% importu Azerbejdżanu. Według oficjalnych danych, import czarnych metali do Azerbejdżanu znacznie wyprzedza eksport. 4. Kierunki rozwoju strategicznego Dla zapewnienia pełnego cyklu produkcji hutniczej, jako surowiec wykorzystywany jest złom metalowy, jego deficyt czasem prowadzi do recesji w branży. Jak mimo tymczasowego wstrzymania eksportu odpadów czarnych i kolorowych metali w roku 2001, zażarta konkurencja o surowiec doprowadziła do tego, że w latach agencji skupu były zmuszone zdobywać jakościowy złom metalowy po bardzo wysokiej cenie. Jednak rozwój hutnictwa doprowadził do podwyższenia konkurencyjności lokalnej produkcji w tej branży Индонезия продлевает запрет на экспорт никелевой руды, Металлургический бюллетень, Информационно-аналитический журнал, 2016, ( ); ( ). 8 Индонезия может частично ослабить запрет на вывоз необработанных руд, Электронный журнал «Металл-индекс», 2015, news_50842.html ( ). 9 Азербайджан прекратил поставку металла в Иран из-за международных санкций, Электронный журнал «Металл-индекс», 2015, news_38777.html?template=23 ( ). 10 Дж. Мусаев, Основная проблема металлургии Азербайджана отсутствие полного цикла производства, Общественно-политическая газета «ЭХО», 2013, zob. echo.az/article.php?aid=50193 ( ).

168 Nataliia Osadcha, Oleksii Kvilinskyi Analiza doświadczeń zagranicznych dla ograniczenia eksportu Wykonując wymogi Światowej Organizacji Handlu (WTO), w roku 2006 władza Arabii Saudyjskiej zniosła zakaz na eksport złomu metalowego, który istniął przez 16 lat. To było jedno z wymagań Światowej Organizacji Handlu (WTO), do której Arabia Saudyjska wstąpiła w roku Według zawiadomienia gazety Al- -Eqtisadiya, eksport złomu jest dozwolony w dowolnych ilościach 11. Władza Arabii Saudyjskiej w 2008 r. ponownie wprowadziła zakaz eksportu cementu i stali w celu obniżenia kosztów dla dużych projektów państwowych. Niektórym kompaniom pozwolono eksportować po cenach niższych, niż ceny ukształtowane na rynku wewnętrznym. Eksport stali został również ograniczony. Jak informuje agencja Reuters, Arabia Saudyjska rozpatruje możliwość częściowego zniesienia zakazu eksportu stali oraz cementu, żeby zmniejszyć nadmiar podaży na miejscowym rynku. Zapasy stali na rynku wewnętrznym zrosły do 1,8 mln ton, w wyniku tego huty zmniejszyły produkcję o 50%, a niektóre były zmuszone w całości zatrzymać produkcję, oświadczono w National Committee for the Steel Industry 12. W roku 2015 służba geologiczna Arabii Saudyjskiej ogłosiła odkrycie dużego miedziano-porfirowego złoża w prowincji Rijad. Złoże jest ulokowane w obwodzie Ad-Dawadimi. To pierwszy podobny wypadek w tym regionie. Złoże rozpościera się do północnej części sąsiedniego obwodu al-quway iyah. Ministerstwo Nafty i Zasobów Mineralnych planuje rozpocząć opracowanie tego złoża, które będzie miało duże znaczenie ekonomiczne dla Arabii Saudyjskiej. W oświadczeniu dla prasy minister Ali Al-Naimi powiedział, że odkrycie nowych złóż świadczy o uwadze króla Arabii Saudyjskiej i władzy kraju przywięzywanej do sprawy dywersyfikowania gospodarki, tworzenia nowych możliwości inwestycyjnych dla miejscowego i międzynarodowego kapitału. Według słów ministra, nie ma wątpliwości, że odkrycie złoża w Ad-Dawadimi będzie sprzyjało osiągnięciu postawionego celu. Al-Naimi podkreślił, że odkrycie dużego miedziano-porfirowego złoża w prowincji Rijad stanie się dopełnieniem do już znanych złóż bogactw naturalnych w Arabii Saudyjskiej i będzie sprzyjało umocnieniu przemysłu hutniczego, który jest jedną z trzech głównych branż gospodarki kraju, po przemyśle naftowym i petrochemicznym В Саудовской Аравии снят запрет на экспорт металлолома, Электронный журнал «Ruslom.ru», 2006, &id=918&sort=comment ( ). 12 Саудовская Аравия отменит запрет на экспорт стали?, 2015, ( ). 13 Т. Мухамедрахимов, Геологическая служба Саудовской Аравии объявила об открытии крупного медно-порфирового месторождения в провинции Эр-Рияд, 2015, zob. ( ); zob. ( ).

169 168 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Jeżeli Ukraina wprowadzi zakaz eksportu złomu metalowego, to przyspieszy rozwój przemysłu hutniczego. To z kolei będzie sprzyjało stworzeniu nowych inwestycji dla miejscowego i międzynarodowego kapitału. 4. Wnioski 1. Sytuacja wojskowo-polityczna na Ukrainie w znacznej mierze doprowadziła do znacznego wzrostu deficytu surowców dla branży przetwarzania metali. Według danych związku przedsiębiorstw hutniczych Metalurgprom, w 2015 r. do ukraińskich przedsiębiorstw hutniczych dostarczono 3,075 mln ton złomu przy istniejącym zapotrzebowaniu wynoszącym 3,93 mln ton. Przy tym, eksport złomu metalowego wyniósł 1,2 mln ton w porównaniu z 928 tys. ton w roku Deficyt złomu metalowego może być obiektywną podstawą dla rewizji międzynarodowych zobowiązań Ukrainy. W szczególności, przepisy Artykułu XI:2(a) i XI:2(b) Układu Ogólnego w sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT) przewidują możliwość zakazu czy ograniczenia eksportu. Takie zakazy już są tymczasowo stosowane dla zapobiegania pojawienia się lub osłabieniu już istniejącego deficytu produktów spożywczych, mających istotne znaczenie dla strony eksportującej. 3. Praktyka międzynarodowa pokazuje, że wprowadzenie w życie takich przepisów wymaga przeprowadzenia skomplikowanych i dokładnych obliczeń. Wprowadzenie każdego z tych środków ma się odbywać przez uzgodnianie pozycji na poziomie narodowym (biznes władza). Potem musi być taki wniosek przedstawiony jako uzgodniona i argumentowana pozycja Ukrainy i stosunku do krajów- -członków WTO. Przy tym powinny odbywać się notyfikacje i przeprowadzane konsultacje, żeby przekonać te kraje o potrzebie podjęcia takich decyzji. Dla ich udanej implementacji bardzo ważna jest aktywizacja przedstawicielstw handlowych Ukrainy za granicą, przede wszystkim w Genewie, Brukseli i Waszyngtonie. 4. W szeregu państwach świata istnieją przykłady podwyższenia cła na zasoby w ogóle i na złom w szczególności. Te kraje udowodniły światu potrzebę podniesienia ceł eksportowych na złom metalowy. 5. Wariantem wyjścia Ukrainy z obecnego urzytycznego stanu jest ustalenie dwóch stawek cła. Mianowicie, stawki cła 0 euro za tonę dla przedsiębiorstw branży przetwarzającej przeprowadzających modernizację oraz stawki 30 euro za tonę dla pozostałych przedsiębiorstw na Ukrainie. Bibliografia Źródła internetowe

170 Nataliia Osadcha, Oleksii Kvilinskyi Analiza doświadczeń zagranicznych dla ograniczenia eksportu &id=918&sort=comment Streszczenie Dziś eksport złomu metalowego na Ukrainie jest regulowany przez Ministerstwo Handlu i Rozwoju Ekonomicznego. Właśnie ono praktycznie w trybie ręcznym uchwala bilans rozliczeniowy złomu metalowego, który może być eksportowany, i rozdziela tzw. kwoty pomiędzy przedsiębiorstwami. Ponieważ procedura podziału kwot jest nieprzejrzysta, powstaje ostra potrzeba jej przeglądu i uregulowania na poziomie prawodawczym, a mianowicie wsparcie branży hutniczej kraju. Dlatego, w artykule, na podstawie analizy zagranicznej praktyki użycia regulacji bogactw naturalnych w branży przemysłu hutniczego, została opracowana celowość i konieczność wprowadzenia zakazu na eksport złomu metalowego, na podstawie przeprowadzonej analizy innych krajów świata. Artykuł został przygotowany w ramach wykonania naukowo-badawczego projektu nt. Finansowe instrumenty innowacyjnego modelu rozwoju gospodarki Ukrainy (państwowy numer rejestracyjny w Ukrainie: 0115U007035). Słowa kluczowe: zachowania zasobów, zabiegi, złom metalowy Summary Today the Ministry of Economic Development and Trade regulates the export of scrap metal. That is it, practically in the way of manual mode, approves the balance of scrap metal for export, and distributes the so-called quotas between

171 170 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie companies. Since the quota allocation procedure is not transparent, there is an urgent need for it at the legislative level, the review and settlement, namely, support for the domestic steel industry. Therefore, in the article, based on an analysis of the foreign experience to use the natural resources regulation in the steel industry. Expediency and necessity have been justified for a ban on the export of scrap metal based on foreign experience. This article was prepared as part of a research project on the theme: Financial Instruments innovative model of economic development of Ukraine (state registration number in Ukraine: 0115U007035). Keywords: resources conservation, procedures, scrap metal

172 Martyna Mendak studentka Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, absolwentka Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach Ocena warunków rozwoju przedsiębiorczości w poszczególnych województwach Polski Assessment of conditions for development of entrepreneurship in respective voivodships in Poland Wstęp Trudno znaleźć jednoznaczną definicję słowa przedsiębiorczość, ponieważ pojęcie to ewoluowało na przestrzeni lat i można potraktować je zarówno jako zjawisko ekonomiczne, społeczne, z dziedziny zarządzania, a nawet jako psychologiczne, gdy mówimy o osobie przedsiębiorcy 1. Za jedną z najtrafniejszych definicji uznać należy tę zaproponowaną przez S. Shane a i S. Venkataramana, zgodnie z którą przedsiębiorczość to działania obejmujące identyfikację, ocenę oraz eksploatację szans na wprowadzenie nowych produktów i usług, sposób organizowania, rynków, procesów oraz surowców poprzez organizację wysiłków w sposób, jaki dotychczas nie występował 2. Z uwagi na fakt, że już samo zdefiniowanie pojęcia przedsiębiorczość wiąże się z pewnymi trudnościami i uproszczeniami, sprecyzowanie warunków, które wpływają na jej rozwój jest jeszcze trudniejsze. W powyższej pracy podjęto jednak próbę ocenienia warunków sprzyjających rozwojowi przedsiębiorczość występujących w poszczególnych województwach Polski. W celu wykonania analizy zastosowano metodę wzorca rozwoju Z. Hellwiga i skorzystano z danych liczbowych pochodzących z Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. Analizie poddano dane z roku 2009 oraz Glinka B., Gudkova S., Przedsiębiorczość, Warszawa 2011, s Glinka B., Gudkova S., Przedsiębiorczość, Warszawa 2011, s. 19.

173 172 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Dobór zmiennych do badania Badane zjawisko może zostać opisane z wykorzystaniem następujących zmiennych: X1 nakłady inwestycyjne w sektorze prywatnym w przeliczeniu na 1 mieszkańca (dane w zł), X2 liczba nowo utworzonych miejsc pracy przypadających na 1000 mieszkańców, X3 udział przedsiębiorstw innowacyjnych w ogólnej liczbie przedsiębiorstw, X4 liczba nowo zarejestrowanych podmiotów w przeliczeniu na 1000 mieszkańców, X5 zgłoszenia wynalazków w UPRP na 1 mln mieszkańców, X6 osoby, którym przyznano świadczenia pomocy społecznej na 10 tys. ludności. Wskazane zmienne odnoszą się z jednej strony do sytuacji panującej na rynku pracy w badanych jednostkach terytorialnych, a z drugiej informują o tym, czy przedsiębiorstwa istniejące w danym województwie stawiają na innowacyjny rozwój, czy może raczej skupiają się na mało innowacyjnych gałęziach. Uwzględnienie zmiennej X6 w zbiorze zmiennych opisujących badane zjawisko pozwoli na stwierdzenie, czy ludność zamieszkująca dane terytorium jest chętna do podejmowania nowych działań i zmiany swojej sytuacji w porównaniu z innymi województwami. Dla każdego z wybranych wskaźników określono jego charakter oraz obliczono klasyczny współczynnik zmienności. Informacje te przedstawia tabela 1. Tab. 1. Charakter badanych wskaźników wraz z wartością współczynnika zmienności Symbol zmiennej Charakter wskaźnika Współczynnik zmienności X1 Stymulanta 29,32% 32,62% X2 Stymulanta 28,31% 39,36% X3 Stymulanta 13,92% 18,10% X4 Stymulanta 16,28% 18,16% X5 Stymulanta 41,23% 42,13% X6 Destymulanta 23,37% 23,28% Źródło: Opracowanie własne. Wskaźniki wskazane powyżej stanowią zbiór potencjalnych zmiennych objaśniających badane zjawisko. W zbiorze tym znalazły się zarówno stymulanty (zmienne pozytywne), czyli zmienne dla których pożądane są wysokie wartości z punktu analizowanego zjawiska, jak i destymulanty (zmienne negatywne). Z przedstawionego zbioru usunięte zostaną najpierw zmienne, dla których współczynnik zmienności, choćby w jednym z badanych okresów, nie przekracza poziomu 10%. Zmienne te nie są wystarczająco zróżnicowane i nazywa się je zmiennymi quasi-stałymi. 3 W tym miejscu warto dodać, że wybór poziomu do którego 3 Sobczyk M., Ekonometria, Warszawa 2012, s. 18.

174 Martyna Mendak Ocena warunków rozwoju przedsiębiorczości w poszczególnych dana zmienna jest zmienną quasi-stałą zależy od przeprowadzającego badanie. Zdaniem autora pracy, biorąc pod uwagę ogólne zróżnicowanie zmiennych z badanej kategorii, zastosowanie poziomu 10% pozwoli na pozbycie się zmiennych cechujących się niską zmiennością i jednocześnie umożliwi zachowanie w modelu zmiennych istotnych z punktu widzenia badanego zjawiska. Dla zmiennych, które pozostaną przedmiotem badania zostanie zastosowana metoda odwróconej macierzy korelacji. Na podstawie wartości elementów diagonalnych eliminowane będą kolejne zmienne. Jeżeli dla jakiejś zmiennej element znajdujący się na głównej przekątnej będzie większy od jedności, to znaczy to, że zmienna ta jest zbyt mocno skorelowana z pozostałymi zmiennymi. W przypadku, gdy dla kilku zmiennych wartość okaże się większa od 10, należy eliminować zmienne po kolei i ponownie obliczać macierz R -1, zaczynając od zmiennej, dla której obliczona wartość była najwyższa. Analiza tabeli 1 wykazała, że wszystkie zmienne charakteryzują się współczynnikiem zmienności na poziomie wyższym, niż założony. Jednocześnie warto zwrócić uwagę, że badane zmienne cechuje niskie, bądź umiarkowane zróżnicowanie, a poziom zróżnicowania dla wszystkich zmiennych z wyjątkiem zmiennej X6, był wyższy w roku 2014, niż 5 lat wcześniej. W tabeli 2 dla danych z 2009 roku przedstawiono wartości w macierzy R -1 dla każdej z potencjalnych zmiennych diagnostycznych. W przypadku zmiennej X5 wartość elementu diagonalnego przekroczyła ustalony poziom, to oznacza, że zmienna ta nie będzie przedmiotem ostatecznej analizy. W tym miejscu warto jednak poświęcić chwilę na przedstawienie pewnych wniosków. Po pierwsze trzeba zauważyć, że zgłaszane w Urzędzie Patentowym Rzeczypospolitej Polskiej wnioski najczęściej pochodziły z województwa mazowieckiego. W każdym z badanych okresów to właśnie to województwo zgłaszało ponad dwa razy więcej wniosków w przeliczeniu na 1 milion mieszkańców, niż wynosi średnia dla kraju. Najmniej wniosków zgłaszano z kolei w województwie warmińsko-mazurskim. Być może wynika to z tego, że bardzo duży odsetek powierzchni tego województwa zajmują użytki rolne, a także lasy. Ludność zamieszkująca to terytorium na co dzień zajmuje się więc działalnością, która sama w sobie jest mało innowacyjna. Po wyeliminowaniu zmiennej X5 wszystkie założenia zostają spełnione (tabela 3). W przypadku danych z roku 2014 przeprowadzenie analizy z uwzględnieniem zmiennej X5 i jednoczesnym spełnieniem przedstawionych założeń byłoby możliwe. Aby jednak uzyskać możliwość porównywania otrzymanych wyników i ocenienia warunków rozwoju województw ze względu na te same wskaźniki zdecydowano się na przeprowadzenie analizy z pominięciem wspomnianej zmiennej. Wartość macierzy R -1 dla danych z roku 2014 z pominięciem wartości zmiennej X5 przedstawiono w tabeli 4. Przedmiotem właściwej analizy będą zatem zmienne X1, X2, X3, X4 oraz X6 (tabela 5).

175 174 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Tab. 2. Wartości w macierzy R -1 dla potencjalnych zmiennych diagnostycznych X1 X6 dla danych z 2009 roku 5, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,12135 Źródło: Opracowanie własne. Tab. 3. Wartości w macierzy R -1 dla potencjalnych zmiennych diagnostycznych X1 X4 oraz X6 dla danych z 2009 roku. 1, ,8245-0, , , ,8245 2, , , , , , , , , , , , , , , , , , ,80374 Źródło: Opracowanie własne. Tab. 4. Wartości w macierzy R -1 dla potencjalnych zmiennych diagnostycznych X1 X4 oraz X6 dla danych z 2014 roku. 6, ,2629-1, , , ,2629 6, , ,4406 0, , , , , , , ,4406 0, , , , , , , , Źródło: Opracowanie własne. Średnia wartość nakładów inwestycyjnych w sektorze prywatnym w przeliczeniu na jednego mieszkańca wyniosła w 2009 roku 3101 zł, z kolei 5 lat później 3647 zł. Na przestrzeni lat wzrosła także różnica między kwotą najwyższego i najniższego nakładu inwestycyjnego. W 2009 roku rozstęp wyniósł 3625 zł, a w 2015 roku wzrósł o 1003 zł. Zarówno w pierwszym, jak i w drugim z badanych okresów najwyższe nakłady inwestycyjne w badanym sektorze wystąpiły w województwie mazowieckim. Również patrząc na liczbę nowo utworzonych miejsc pracy, na pierwsze miejsce wysuwa się województwo mazowieckie. W przeciągu 5 lat bada-

176 Martyna Mendak Ocena warunków rozwoju przedsiębiorczości w poszczególnych ny wskaźnik wzrósł w przypadku tego województwa o prawie 60%, wówczas gdy średnia dla całej Polski wyniosła zaledwie 11%. Na przestrzeni lat zaobserwowano spadek udziału przedsiębiorstw innowacyjnych w ogólnej liczbie przedsiębiorstw. Jednocześnie należy zauważyć, że odnotowano również spadek liczby nowo zarejestrowanych podmiotów w przeliczeniu na 1000 mieszkańców. W Polsce spada również odsetek osób, którym przyznano świadczenia pomocy społecznej. Jeszcze w 2009 roku na osób przypadało 591 pobierających wspomniane świadczenia, podczas gdy 5 lat później liczba ta spadła do 526. Tab. 5. Ostateczny zbiór danych wykorzystanych do badania Województwo X1 X2 X3 X4 X6 X1 X2 X3 X4 X6 Łódzkie ,59 11,59 8,73 539, ,10 13,54 8,51 487,9 Mazowieckie ,26 17,16 9,92 458, ,56 17,08 11,89 402,9 Małopolskie ,01 16,01 9,48 436, ,52 13,53 9, Śląskie ,57 18,19 8,48 393, ,45 15,65 7,99 366,6 Lubelskie ,83 15,59 6,91 593, ,17 19,36 7,06 534,2 Podkarpackie ,75 16,51 6,72 691, ,49 14,61 6,94 596,9 Podlaskie ,49 14,56 7,48 658, ,21 14,69 7,64 607,3 Świętokrzyskie ,11 10,8 7,09 668, ,75 11,12 7,01 632,7 Lubuskie ,03 12,07 10,30 730, ,37 10,49 9,23 600,9 Wielkopolskie ,05 15,64 9,74 472, ,67 11,29 10, Zachodniopomorskie ,34 15,80 11,58 646, ,31 14,07 10,98 542,7 Dolnośląskie ,29 16,61 10,01 477, ,33 16,28 9,98 390,1 Opolskie ,47 18,71 7,48 417, ,19 17,63 6,76 397,3 Kujawsko-pomorskie ,90 15,75 8,78 759, ,11 12,42 8,18 692,1 Pomorskie ,63 15,37 11,15 580, ,59 12,29 11,19 501,7 Warmińskomazurskie ,46 15,02 8,85 926, ,11 10,88 7,85 837,3 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Banku Danych Lokalnych GUS. Normalizacja zmiennych diagnostycznych. Wśród zmiennych diagnostycznych występują głównie stymulanty. Zmienna X6 jest jednak destymulantą. Aby można było przejść do kolejnego etapu analizy,

177 176 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie konieczne jest zamienienie zmiennej X6 na stymulantę. Aby tego dokonać skorzystano ze wzoru 4 : = 1 Z uwagi na fakt, że badane zmienne diagnostyczne występują w różnych jednostkach, konieczne jest także zestandaryzowanie ich. W pracy wykorzystano do tego następujący wzór: = ( ) Możliwość skorzystania z przedstawionego wzoru zakłada, że w przypadku każdej zmiennej wartość odchylenia standardowego jest różna od 0. W tym miejscu warto także wspomnieć, że wybór metody standaryzacji zmiennych może spowodować modyfikację wyników, która to modyfikacja nie będzie wynikać ze zmiany struktury danych 5. Uzyskane wyniki przedstawia tabela 6 i 7. Tab. 6. Znormalizowane zmienne diagnostyczne (dane za rok 2009) Województwo 2009 X1 X2 X3 X4 X6 Łódzkie 0,0245 1,4179-1,7556-0,1311 0,1506 Mazowieckie 2,8623 1,8904 0,8506 0,6868 0,9312 Małopolskie -0,4210 0,6922 0,3542 0,3890 1,1953 Śląskie 0,2269 0,5680 1,3353-0,2993 1,7925 Lubelskie -1,1249-1,3273 0,1153-1,3805-0,2532 Podkarpackie -0,8698-1,0682 0,5485-1,5147-0,8249 Podlaskie -0,8511-1,1429-0,3670-0,9906-0,6497 Świętokrzyskie -0,1460-1,2498-2,1255-1,2618-0,7079 Lubuskie -0,4188 1,2612-1,5331 0,9491-1,0080 Wielkopolskie 0,5590 0,7045 0,1411 0,5677 0,7820 Zachodniopomorskie -0,8643-0,3405 0,2137 1,8340-0,5822 Dolnośląskie 0,7031 0,4894 0,5930 0,7489 0,7289 Opolskie -0,3990-0,5841 1,5788-0,9895 1, Zob. Ostasiewicz W., Statystyczne metody analizy danych, Wrocław 1999, s Jarocka M., Wybór formuły normalizacyjnej w analizie porównawczej obiektów wielocechowych w Economics and Management, nr 1/2015, s. 125.

178 Martyna Mendak Ocena warunków rozwoju przedsiębiorczości w poszczególnych Kujawsko-pomorskie 0,4974 0,1000 0,1902-0,0977-1,1332 Pomorskie 1,2619-0,5410 0,0123 1,5357-0,1643 Warmińsko-mazurskie -1,0403-0,8697-0,1516-0,0461-1,7031 Średnia 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 Odchylenie standardowe 1,0000 1,0000 1,0000 1,0000 1,0000 Źródło: Opracowanie własne. Tab. 7. Znormalizowane zmienne diagnostyczne (dane za rok 2014) 2014 Województwo X1 X2 X3 X4 X6 Łódzkie 0,4877 0,2243-0,2031-0,1788 0,1029 Mazowieckie 2,8776 3,0560 1,1859 1,9405 1,0689 Małopolskie -0,2610 0,1186-0,2090 0,3993 1,0951 Śląskie -0,0870-0,0762 0,6260-0,5058 1,6179 Lubelskie -0,6946-0,8604 2,0838-1,0843-0,2940 Podkarpackie -0,4467-0,8028 0,2173-1,1617-0,7332 Podlaskie -0,6492-1,4033 0,2488-0,7206-0,7973 Świętokrzyskie -1,0114-0,2060-1,1540-1,1191-0,9450 Lubuskie -0,7534-0,4581-1,4016 0,2755-0,7581 Wielkopolskie 0,7692 1,2466-1,0872 0,7982 0,6834 Zachodniopomorskie -0,8223-0,4691 0,0052 1,3656-0,3595 Dolnośląskie 1,5045 0,2682 0,8716 0,7395 1,2508 Opolskie 0,3020-0,3078 1,4040-1,2747 1,1470 Kujawsko-pomorskie -0,2534-0,3233-0,6452-0,3829-1,2480 Pomorskie 0,0491 0,6818-0,6943 1,4988-0,0231 Warmińsko-mazurskie -1,0114-0,6885-1,2483-0,5895-1,8078 Średnia 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 Odchylenie standardowe 1,0000 1,0000 1,0000 1,0000 1,0000 Źródło: Opracowanie własne.

179 178 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Miernik rozwoju Z. Hellwiga Metoda Hellwiga jest jedną z metod porządkowania liniowego. Metody te są bardzo często wykorzystywane do badania rozwoju regionalnego. W literaturze przedmiotu podkreśla się, że pozwalają one określić poziom rozwoju dla obiektów wielowymiarowych, jakimi są jednostki terytorialne i umożliwiają stworzenie rankingu 6. Skorzystanie z metody zaproponowanej przez Z. Hellwiga wymaga znormalizowania danych. Wykorzystując te znormalizowane dane (tabela 6 i 7), określa się wzorzec rozwoju dla każdej analizowanej zmiennej. W przypadku stymulant, wybiera się jej wartość maksymalną, zaś w przypadku destymulant- wartość minimalną. Obiekt ten nazywany jest wzorcem pozytywnym 7. Jednocześnie należy pamiętać, że w analizowanym przykładzie zamieniono destymulantę na stymulantę. Po wyznaczeniu wzorca, oblicza się odległość pomiędzy każdą badaną obserwacją i wzorcem, którą oznacza się symbolem. Najczęściej zastosowanie znajduje tutaj odległość euklidesowa, która to zdaniem wielu autorów jest najbardziej intuicyjną metryką. Ostatnim etapem jest obliczenie taksonomicznej miary rozwoju dla każdego badanego obiektu. Do obliczenia tej miary wykorzystuje się następujący wzór: gdzie = + 2. =1 Obliczony miernik przyjmuje wartości z przedziału [0,1]. Im wartość bliższa jedności, tym bliżej wzorca znajduje się dane województwo. Uzyskane wyniki przedstawione zostały w tabeli 8. Zarówno w 2014 roku, jak i 5 lat wcześniej nakłady inwestycyjne w sektorze prywatnym w przeliczeniu na 1 mieszkańca (zmienna X1) oraz liczba utworzonych miejsc pracy przypadająca na 1000 mieszkańców (zmienna X2) były najwyższe w województwie mazowieckim. Z kolei województwem wzorcowym ze względu na liczbę przyznanych świadczeń pomocy społecznej na 10 tys. ludności (zmienna X6) w obu badanych okresach było województwo śląskie. W przypadku tej zmiennej zarówno w roku 2009, jak i 2014 najbardziej oddalonym od wzorca było województwo warmińsko-mazurskie. W przypadku innych zmiennych nie zauważono żadnych zależności. 6 Strahl D., Metody oceny rozwoju regionalnego, Wrocław 2006, s Balicki A., Statystyczna analiza wielowymiarowa i jej zastosowanie społeczno-ekonomiczne, Gdańsk 2005, s. 321.

180 Martyna Mendak Ocena warunków rozwoju przedsiębiorczości w poszczególnych Tab. 8. Wzorzec rozwoju dla poszczególnych zmiennych z podziałem na lata Zmienna X1 X2 X3 X4 X z0j=max zij 2, , , , , z0j=max zij 2, , , , ,61788 Źródło: Opracowanie własne. Rys. 1. Odległość poszczególnych województw od wzorca dane za rok Warmińsko-mazurskie Pomorskie Kujawsko-pomorskie Opolskie Łódzkie 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 Mazowieckie Małopolskie Śląskie Lubelskie Dolnośląskie Podkarpackie Zachodniopomorskie Wielkopolskie Lubuskie Podlaskie Świętokrzyskie Źródło: Opracowanie własne. Najlepsze warunki dla rozwoju przedsiębiorczości w Polsce w 2009 roku występowały w województwie mazowieckim. W czołówce kraju znajdowały się także województwa dolnośląskie, wielkopolskie oraz śląskie. Z kolei najgorsze warunki zaobserwowano w województwach: świętokrzyskim, lubelskim, podkarpackim i warmińsko-mazurskim.

181 180 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Rys. 2. Odległość poszczególnych województw od wzorca dane za rok Warmińsko-mazurskie Pomorskie Kujawsko-pomorskie Opolskie Łódzkie 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 Mazowieckie Małopolskie Śląskie Lubelskie Dolnośląskie Podkarpackie Zachodniopomorskie Wielkopolskie Źródło: Opracowanie własne. Lubuskie Podlaskie Świętokrzyskie Również w 2014 roku najbliżej zbudowanego wzorca znalazło się województwo mazowieckie, cechując się warunkami najbardziej sprzyjającymi rozwojowi przedsiębiorczości. W obu badanych okresach województwo to było najmniej oddalone od wzorca rozwoju. Ponadto w roku 2014 zbliżyło się do wzorca o 0,086 w porównaniu z wcześniejszym badanym okresem. W tym miejscu trzeba podkreślić, że to właśnie w województwie mazowieckim położona jest Warszawa będąca stolicą Polski, to nie pozostaje bez znaczenia. Wielu inwestorów świadomie decyduje się na założenie swojej firmy, lub podjęcie szeroko rozumianych przedsiębiorczych działań właśnie w województwie mazowieckim. Bardzo często związane jest to z dogodnym położeniem niedaleko stolicy, w której to znajdują się przykładowo główne oddziały firm, czy masowo pojawiają się turyści, co nie pozostaje bez znaczenia w przypadku niektórych branży. Podobnie, jak 5 lat wcześniej, najbardziej oddalone od wzorca było województwo warmińsko-mazurskie, świętokrzyskie, podlaskie, czy lubuskie.

182 Martyna Mendak Ocena warunków rozwoju przedsiębiorczości w poszczególnych Podział województw na grupy Na podstawie uzyskanych wartości miernika rozwoju Hellwiga zdecydowano się na podzielenie województw na 4 grupy ze względu na poziom warunków sprzyjających rozwojowi przedsiębiorczości. W pierwszej grupie znalazły się województwa, dla których wartość miernika wyniosła od 0,75 do 1,00. Województwa te zostały zaklasyfikowane jako cechujące się bardzo dobrymi warunkami dla rozwoju przedsiębiorczości. W drugiej grupie znalazły się województwa, które uzyskały wartość miernika od 0,50 do 0,75, w trzeciej z kole te z wartością 0,25 do 0,50. Cechowały się one odpowiednio dobrymi i przeciętnymi warunkami dla rozwoju przedsiębiorczości. Województwa, które uzyskały wartość miernika na poziomie poniżej 0,25 uznano za województwa, w których występują trudne warunki dla rozwoju przedsiębiorczości. Przy tak przyjętych kryteriach podziału za jedyne województwo w którym występują bardzo dobre warunki dla rozwoju przedsiębiorczości można uznać jedynie województwo mazowieckie. W 2009 roku dobrymi warunkami cechowały się następujące województwa: dolnośląskie, wielkopolskie, śląskie oraz pomorskie. Zaledwie 5 lat później w grupie tej znalazło się już tylko województwo dolnośląskie. W trzech pozostałych województwach zanotowano pogorszenie warunków rozwoju przedsiębiorczości. Bardzo słabe warunki dla rozwoju przedsiębiorczości w obu badanych okresach występowały w województwach podlaskim, warmińsko-mazurskim, podkarpackim, lubelskim oraz świętokrzyskim. W pozostałych województwach występują przeciętne warunki. Warto również zauważyć, że województwa o trudnych warunkach dla rozwoju przedsiębiorczości w rankingu serwisu Bankier.pl 8 z 2014 roku zostały uznane za województwa, gdzie Polakom żyje się najgorzej w kraju. Można zatem stwierdzić, że ogólne niezadowolenie z życia na danym terenie przekłada się na niechęć do podejmowania działań przedsiębiorczych. Podsumowanie W powyższej pracy województwa Polski poddano analizie taksonomicznej ze względu na warunki rozwoju przedsiębiorczości. Skupiono się na danych z roku 2009 oraz Zastosowanie pięcioletniego odstępu czasu między badanymi zmiennymi pozwoliło zaobserwować, czy wystąpiły zmiany i określić ich ewentualny charakter. Zwrócono przede wszystkim uwagę na to, że w obu badanych okresach najbardziej sprzyjające warunki dla rozwoju przedsiębiorczości ze względu na badane zmienne wystąpiły w województwie mazowieckim, dolnośląskim oraz wielkopolskim. Przeprowadzając analizę zauważono, że województwo mazowieckie zawdzięcza swoją popularność między innymi temu, że to właśnie 8 [dostęp dnia ].

183 182 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie w nim znajduje się stolica kraju, co pociąga za sobą szereg korzyści. Jednocześnie należy podkreślić, że mimo upływu 5 lat, województwa, które w 2009 roku cechowały się trudnymi warunkami dla rozwoju przedsiębiorczości, nie poprawiły swojej sytuacji i również w 2014 roku występowały w nich trudne i niesprzyjające rozwojowi przedsiębiorczości warunki. Bibliografia Balicki A., Statystyczna analiza wielowymiarowa i jej zastosowanie społeczno-ekonomiczne, Gdańsk Glinka B., Gudkova S., Przedsiębiorczość, Warszawa Jarocka M., Wybór formuły normalizacyjnej w analizie porównawczej obiektów wielocechowych, [w:] Economics and Management, nr 1/2015. Ostasiewicz W., Statystyczne metody analizy danych, Wrocław Sobczyk M., Ekonometria, Warszawa Strahl D., Metody oceny rozwoju regionalnego, Wrocław Streszczenie W pracy dokonano oceny warunków rozwoju przedsiębiorczości w poszczególnych województwach Polski. Za okres badania przyjęto rok 2009 oraz Województwa poddano analizie taksonomicznej z wykorzystaniem miernika rozwoju Z. Hellwiga. Jednostki terytorialne analizowano z wykorzystaniem następujących zmiennych: nakłady inwestycyjne w sektorze prywatnym, nowo utworzone miejsca pracy, odsetek przedsiębiorstw innowacyjnych, nowo zarejestrowane podmioty oraz odsetek osób pobierających świadczenia pomocy społecznej. Zmienne wykorzystane do badania pochodzą z Banku Danych Lokalnych GUS. Przeprowadzona analiza wykazała, że w obu badanych okresach to właśnie w województwie mazowieckim wystąpiły najbardziej sprzyjające warunki dla rozwoju przedsiębiorczości. Również w województwie dolnośląskim i wielkopolskim, biorąc pod uwagę badane zmienne, występują bardzo dobre warunki dla rozwoju przedsiębiorczości. Z kolei w takich województwach, jak warmińsko-mazurskie, świętokrzyskie, lub lubuskie zarówno w roku 2009, jak i w roku 2014 odnotowano najgorsze w skali kraju warunki. Słowa kluczowe: rozwój przedsiębiorczości, warunki rozwoju, ocena rozwoju Summary The subject of the paper concerns assessment of conditions for the development of entrepreneurship in respective voivodships in Poland. The study encompasses

184 Martyna Mendak Ocena warunków rozwoju przedsiębiorczości w poszczególnych year 2009 and year Voivodships were analyzed using taxonomic measure of development. Territorial units were analyzed using following variables: investment outlays per capita in private sectors, newly created work places, percentage of innovative enterprises, newly registered entities, percentage of people getting social assistance benefits. Variables used in the analysis come from Local Data Bank GUS. The analysis showed that in both periods under considerations mazowieckie voivodship achieved the best and most favorable conditions for the development of entrepreneurship. Taking into consideration analyzed variables, very good conditions for the development of entrepreneurship are present also in the dolnośląskie and wielkopolskie voivodship. In turn, in warmińsko-mazurskie, świętokrzyskie and lubuskie voivodships, in the year 2009 as well as in the year 2014, conditions for the development of entrepreneurship were the worst in the country. Keywords: development of entrepreneurship, conditions for development, assessment of development

185

186 mgr Arkadiusz Sieroń Doktorant w Zakładzie Ogólnej Teorii Ekonomii Instytut Nauk Ekonomicznych Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego Instytucjonalne bariery dla rozwoju przedsiębiorczości w Polsce Institutional barriers to entrepreneurship in Poland 1. Wstęp W literaturze wymienianych jest wiele ograniczeń rozwoju przedsiębiorczości w Polsce 1. Choć przedsiębiorcy wskazują na dostęp do finansowania jako jedną z podstawowych przeszkód w funkcjonowaniu firm, większość głównych barier odnosi się do warunków stwarzanych przez państwo. Przykładowo, według Globalnego Raportu Konkurencyjności (ang. Global Competitiveness Report) , czynnikiem w największym stopniu ograniczającym działalność biznesową w Polsce była złożoność regulacji podatkowych (ang. complexity of tax regulations) 2. Na kolejnych miejscach były: restrykcyjne regulacje rynku pracy (ang. restrictive labor regulations), stawki podatkowe (ang. tax rates), nieefektywna biurokracja (ang. inefficient government bureaucracy) i dopiero na piątym miejscu dostęp do finansowania (ang. access to financing). Raport Banku Światowego Doing Business 2016 również wskazuje na otoczenie regulacyjne, a w szczególności na proces zakładania firmy oraz system podatkowy, jako jedną z podstawowych barier funkcjonowania oraz rozwoju przedsiębiorczości w Polsce o ile bowiem Polska zajęła 25 miejsce na 189 państw w głównym rankingu, o tyle w kategoriach płacenie podatków (ang. paying taxes) oraz za- 1 Zob. np. M. Kochmańska, Bariery rozwoju przedsiębiorczości małych i średnich firm, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas, nr 1, s , 2007; J. Kantorowicz, D. Żuk, W. Wojciechowski (red.), Jak uwolnić przedsiębiorczość w Polsce?, Raport Forum Obywatelskiego Rozwoju, Warszawa 2008; M. Starczewska-Krzysztofek, Bariery rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, Infos, nr 4 (28), 2008; W. Leoński, Bariery funkcjonowania małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, Zeszyty Naukowe Wydziału Nauk Ekonomicznych Politechniki Koszalińskiej, nr 18, s , World Economic Forum, Global Competitiveness Report , Geneva 2015, s. 298.

187 186 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie kładanie firmy (ang. starting a business) uplasowała się dopiero na, odpowiednio, 58 oraz 85 pozycji 3. Duże znaczenie barier wynikających z otoczenia regulacyjnego dla rozwoju przedsiębiorczości w Polsce jest podkreślane także w raporcie Czarna Lista Barier dla rozwoju przedsiębiorczości jego autorzy zwracają uwagę na m.in. wysokie obciążenia podatkowe, niestabilność i skomplikowanie systemu podatkowego, nieelastyczne prawo pracy, przewlekłe i kosztowne procesy odzyskiwania należności, upadłości orz uzyskiwania pozwolenia na budowę. Forum Obywatelskiego Rozwoju w raporcie Następne 25 lat. Jakie reformy musimy przeprowadzić, by dogonić Zachód? dokonało przeglądu dziewięciu badań ankietowych dotyczących barier przedsiębiorczości w Polsce. Ich analiza wykazała, że pięć największych ograniczeń działalności gospodarczej w Polsce według przedsiębiorców to (w kolejności od najistotniejszej przeszkody): skomplikowanie systemu podatkowego, administracja i biurokracja, koszty pracy, zmienność i niska jakość prawa, wysokość podatków 5. Przegląd literatury przedmiotu wyraźnie sugeruje, że otoczenie instytucjonalno-prawne stanowi istotną barierę rozwoju przedsiębiorczości w Polsce. Celem tego artykułu będzie analiza najistotniejszych barier w funkcjonowaniu przedsiębiorstw w Polsce przy pomocy krytyki piśmiennictwa, wnioskowania oraz w oparciu o dostępne dane empiryczne. Badanie ograniczeń hamujących przedsiębiorczość jest niezbędne w celu określenia strategii prowadzącej do jej rozwoju w Polsce. W artykule skupiamy się na czynnikach instytucjonalnych, a właściwie tylko na formalnych normach prawnych, ponieważ stanowią one dominujący zbiór barier w Polsce. Ponadto, ich usunięcie nie wymaga najczęściej ponoszenia znacznych nakładów (np. w postaci wyższych wydatków budżetowych), lecz jedynie zmian w prawie i lepszych regulacji. Likwidacja nadmiernych regulacji krepujących przedsiębiorczość oraz poprawa otoczenia instytucjonalnego działalności gospodarczej są tym istotniejsze, że dotychczasowe, proste źródła wzrostu gospodarczego wynikające z transformacji gospodarczej są na wyczerpaniu 6. Tymczasem jakość instytucji stanowi główny czynnik wzrostu gospodarczego badania empiryczne dowodzą, że kraje o lepszych instytucjach (o wyższym stopniu ochro- 3 World Bank, Doing Business 2016: Measuring Regulatory Quality and Efficiency, World Bank, Washington, D.C. 2016, s Konferedacja Lewiatan, Czarna Lista Barier dla rozwoju przedsiębiorczości 2015, listabarier.pl/index.html, [data dostępu: r.], A. Łaszek et al., Następne 25 lat. Jakie reformy musimy przeprowadzić, by dogonić Zachód?, Forum Obywatelskiego Rozwoju, Warszawa 2015, s Ibid., s. 6.

188 Arkadiusz Sieroń Instytucjonalne bariery dla rozwoju przedsiębiorczości w Polsce 187 ny prawa własności) i mniejszym obciążeniu regulacyjnym (przyjaźniejszych regulacjach) rozwijają się szybciej 7. W pozostałej części artykułu analizujemy najważniejsze bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce w świetle literatury akademickiej oraz specjalistycznych raportów. W drugim rozdziale pochylamy się zatem nad polskim systemem podatkowyh, gdyż wysokość obciążeń podatkowych oraz niejasność i zmiennosć prawa podatkowego stanowią istotne przeszkody prowadzenia działalności gospodarczej w kraju. Trzeci rozdział skupia się na barierach powstających na skutek nieefektywnego procesu stanowienia prawa, zaś rozdział czwarty rozszersza tę analizę na wpływ egzekwowania prawa przez wymiar sprawiedliwości na funkcjonowanie przedsiębiorczości. W piątym rozdziale badamy regulacje rynku produktów okazuje się bowiem, że polski rynek produktów należał w 2013 r. do jednych z najbardziej regulowanych w krajach OECD 8. Szósty rozdział skupia się zaś na barierach wynikających z instytucjonalnych uwarunkowań polskiego rynku pracy przedsiębiorcy często wskazują bowiem nieelastyczne prawo pracy jako ważne ograniczenie przedsiębiorczości w Polsce. W siódmym rozdziale opisujemy krótko najważniejsze z pozostałych barier prowadzenia działalności gospodarczej w kraju. Pracę zamyka podsumowanie. 2. Bariery przedsiębiorczości wynikające z systemu podatkowego Polski system podatkowy hamuje rozwój przedsiębiorczości ze względu na wysokość obciążeń podatkowych oraz jakość przepisów. W 2014 r. dochody podatkowe (wraz ze składkami na ubezpieczenia społeczne) w relacji do PKB wyniosły w Polsce 33 proc. Co prawda było to poniżej średniej dla UE, która wyniosła w tym roku 40 proc., jednak właściwszą grupą porównawczą pod względem poziomu rozwoju stanowią kraje regionu. Polska ma niższy udział dochodów podatkowych jedynie od Węgier i Czech, zaś wyższy od Litwy, Łotwy, Estonii, Słowacji, Rumunii oraz Bułgarii 9. Według raportu Doing Business 2016 całkowite obciążenie zysku handlowego podatkami (wraz ze składkami na ubezpieczenia społeczne) wyniosło w 2015 r. 40,3 proc., czyli na poziomie bardzo zbliżonym do średniej dla państw unijnych oraz należących do EFTA 10. Tymczasem zmniejszenie poziomu opodatkowania 7 Zob. np. S. Djankov, C. McLiesh, R. Ramalho, Regulation and Growth, Working Paper, The World Bank, nr 40722, I. Koske, I. Wanner, R. Bitteti, O. Barbiero, The 2013 update of the OECD s database on product market regulation: Policy insights for OECD and non-oecd countries, OECD Economics Department Working Papers, nr 1200, OECD Publishing. 9 Eurostat, 2016, Main national accounts tax aggregates, show.do, ostatnia aktualizacja r., [data dostępu: r.]. 10 World Bank, op. cit., s. 227.

189 188 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie mogłoby stanowić jeden z czynników rozwoju przedsiębiorczości i wzrostu gospodarczego, dzięki któremu Polska szybciej zmniejszyłaby swój dystans rozwojowy do średniej unijnej. Z punktu widzenia przedsiębiorców istotnym obciążeniem podatkowym są pozapłacowe koszty pracy. Ich część przypadająca na pracodawców stanowiła w 2015 r. 14,4 proc. kosztów pracy był to poziom zbliżony do średniej dla krajów należących do OECD w tym okresie (14,3 proc.) 11. Pozapłacowe koszty pracy nałożone na pracodawców zmniejszają, ceteris paribus, popyt na pracę, przyczyniając się do wzrostu stopy bezrobocia, rozrostu szarej strefy, oraz hamując rozwój firm istotnie, przedsiębiorcy (szczególnie ci działający w sektorze mikro i małych przedsiębiorstw) często wskazują na koszty pracy jako ważną przeszkodę w prowadzeniu działalności gospodarczej w Polsce 12. Omawiając system podatkowy jako barierę rozwoju przedsiębiorczości nie można poprzestać na samej wysokości obciążenia fiskalnego. Niestabilność oraz poziom skomplikowania polskiego systemu podatkowego są bowiem równie, jeśli nawet nie bardziej, istotnymi ograniczeniami działalności gospodarczej. We wspomnianym badaniu The Global Competitiveness Report skomplikowanie przepisów podatkowych zostało uznane za najpoważniejszą barierę biznesową, podczas gdy wysokość stawek podatkowych znalazła się na trzecim miejscu w zestawieniu największych ograniczeń działalności gospodarczej w Polsce 13. Na skutek m.in. relatywnie wysokiej zmienności przepisów Polski system podatkowy jest uważany za jeden z najmniej stabilnych systemów w Europie 14. Jest on również jednym z najbardziej skomplikowanych systemów w obrębie państw OCED 15 wiele przepisów jest niejasnych nie tylko dla przedsiębiorców, ale również dla administracji skarbowej oraz sędziów orzekających w sprawach podat- 11 OECD, Taxing wages 2016, OECD Publishing, [data dostępu: r.], 2016, s. 19. Klin podatkowy ogółem wyniósł 34,7 proc. kosztów pracy, czyli trochę mniej niż średnia dla OECD w tym okresie (35,9 proc.). Trzeba jednak pamiętać, że powyższe dane dotyczą wysokości klina podatkowego dla samotnego pracownika zarabiającego przeciętne wynagrodzenia. Tymczasem klin podatkowy w przypadku samotnego pracownika zarabiającego 67 proc. przeciętnej płacy wyniósł 33,4 proc., czyli był wyższy od średniej dla krajów OECD (32,1 proc.). Podobnie powyżej średniej dla OECD kształtują się wartości klina podatkowego dla małżeństw oraz osoby samotnej z dwójką dzieci i zarabiającej 67 proc. przeciętnego wynagrodzenia zob. ibid., s M. Ziemba, K. Świeszczak, Bariery rozwoju podmiotów z sektora MSP ze szczególnym uwzględnieniem możliwości pozyskania kapitału obcego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Finanse. Rynki Finansowe. Ubezpieczenia, nr 64, t. 1 Zarządzanie wartością przedsiębiorstwa, 2013, s World Economic Forum, op. cit., s Deloitte, EMEA Tax certainty survey. Survey on the Relationship with tax authorities throughout EMEA, [data dostępu: r.], Sustainable Governance Indicators 2015, [data dostępu: r.], 2015.

190 Arkadiusz Sieroń Instytucjonalne bariery dla rozwoju przedsiębiorczości w Polsce 189 kowych 16. Według rankingu Doing Business 2016, opłacanie podatków w 2014 r. przez polskie firmy wymagało siedmiu płatności, ale zajmowało aż 271 godzin, czyli o 10 godzin więcej niż średnia dla państw objętych badaniem oraz o 102 godziny więcej niż średnia dla państw należących do UE oraz EFTA 17. Niestabilność i złożoność polskiego prawa podatkowego ale także relatywnie szeroki zakres władzy dyskrecjonalnej i represyjny charakter administracji skarbowej czy krótkie vacatio legis 18 powodują wzrost niepewności 19, która hamuje działalność inwestycyjną oraz rozwój przedsiębiorczości. Niestabilne i niejasne prawo podatkowe zmusza przedsiębiorców do względnie częstego korzystania z interpretacji podatkowych 20 o podwyższając koszty prowadzenia działalności gospodarczej, zwłaszcza dla mniejszych podmiotów. 3. Bariery przedsiębiorczości wynikające z nieefektywnego stanowienia prawa Niestabilność prawa podatkowego jest przejawem szerszego problemu niskiej jakości procesu stanowienia prawa w Polsce. Po pierwsze, w Polsce występują zjawisko inflacji prawa. Jak wynika z raportu Biurokracja w Polsce. Raport 360, w 2014 r. Polska przyjęła 1749 aktów prawnych najwyższej rangi, czyli znaczniej więcej niż kilka lat temu i niż w innych krajach regionu. Oznacza to, że przedsiębiorcy chcący śledzić zmiany w prawie powieni spędzać codziennie ok. 3,5 godziny na czytanie przepisów 21. Nadprodukcja prawa w Polsce zwiększa niepewność wśród firm co do kosztów nowych regulacji, a także do tego, jak przedsiębiorcy powinni interpretować nowe przepisy i czy działają zgodnie z prawem. Wzrost niepewności hamuje działalność inwestycyjną i rozwój przedsiębiorstw. Po drugie, jakość prawa jest niska. Wynika to częściowo z ilości wprowadzanych nowych przepisów każdego roku, ale także z pośpiesznego tempa i sposobu ich wprowadzania w życie. Prawo jest często tworzone ad hoc, w sposób chaotyczny, który później skutkuje ciągłymi poprawkami w postaci nowelizacji. Konsultacje społeczne są często praktycznie pomijane lub prowadzone w nierzetelny sposób podobnie ocena skutków regulacji. Tymczasem badania empiryczne wskazują na pozytywny wpływ większej przejrzystości procesu stanowienia prawa 16 J. Oniszczuk, Podatki i inne daniny w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, wydawnictwo KIK, Warszawa 2001, s. 157 i n. 17 World Bank, op. cit., s A. Sieroń, Polski system podatkowy: diagnoza problemów oraz propozycja reformy, Ekonomia. Wrocław Economic Review, vol. 21, nr 1, s. 9 40, R. Higgs, Regime Uncertainty Why the Great Depression Lasted So Long and Why Prosperity Resumed after the War, The Independent Review, vol. I, nr 4, Deloitte, op. cit. 21 Grant Thorton, Biurokracja w Polsce. Raport 360, 2016, uploads/2016/01/raportbiurokracja_gt_pracodawcyrp.pdf, [data dostępu: r.].

191 190 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie i konsultowania projektów ustaw. Otwartość rządu i parlamentu w tym zakresie zmniejsza ryzyko korupcji i przechwycenia regulacji przez grupy interesu, a ponadto zwiększa jakość regulacji oraz poziom zaufania obywateli do rządu 22. ocena skutków regulacji (ang. regulation impact assessment) również zwiększa jakość regulacji oraz zmniejsza ich koszty 23. Dodatkowo ustawodawca często przewiduje krótkie vacatio legis, które przy częstych zmianach prawa nie zapewnia przedsiębiorcom wystarczająco dużo czasu na zapoznanie, zrozumienie i przygotowanie się do nowych regulacji. Po trzecie, polscy przedsiębiorcy oceniają proces stanowienia prawa oraz administrację rządową jako nieprzyjazną dla osób prowadzących działalność gospodarczą. Wskazują oni na zbyt szeroką dowolność interpretacyjną, niekompetencję i jednocześnie ograniczoną odpowiedzialność urzędników. Ponadto, przedsiębiorcy wskazują na represyjność administracji, zbyt dużą liczbę kontroli oraz nadmiernie rozbudowany system obligatoryjnej sprawozdawczości 24. Represyjność administracji jest powiązana ze stopniem skomplikowania przepisów prawnych. Niestabilne i niejasne prawo zwiększa motywację do prowadzenia działalności w szarej strefie oraz do działań nieuczciwych. Te zjawiska zaś skłaniają władzę do jeszcze większego rygoru administracji (np. aparatu skarbowego) oraz zwiększenia obciążeń podatkowych i zaostrzenia regulacji lub wprowadzenia nowych regulacji), prowadząi do błędnego koła. Warto w tym kontekście zauważyć, że w wielu krajach ogranicza się relacje o charakterze represyjnym bądy sankcyjny, na rzecz wzajemnego zaufania i tolerancji instytucji publicznych dla mniej znaczących uchybień ze strony przedsiębiorców 25. Wydaje się, że zmiana nastawienia ustawodawcy i administracji wobec osób prowadzących działalność gospodarczą mogłaby poprawić wzajemne relacje i zwiększyć zaufanie do państwa. 4. Bariery przedsiębiorczości wynikające z niesprawnego wymiaru sprawiedliwości Przeszkody w prowadzeniu działalności gospodarczej wynikające ze zmienności i niejasności prawa, w tym przepisów podatkowych, są pogłębiane przez nieefektywny wymiar sprawiedliwości (jednocześnie duża zmienność prawa przy- 22 D. Patrick, C. Kirkpatrick, Measuring Regulatory Performance. The Economic Impact of Regulatory Policy: A Literature Review of Quantitative Evidence, OECD Expert Paper, nr 3, 2012, s Ibid., s Business Centre Club, Bariery dla biznesu co poprawić w relacjach przedsiębiorców z instytucjami państwowymi, [data dostępu: r.], Warszawa R. Iniewski, Model podatkowy MŚP, projekt Świadomy Podatnik, Rada Podatkowa Lewiatan, Warszawa 2013.

192 Arkadiusz Sieroń Instytucjonalne bariery dla rozwoju przedsiębiorczości w Polsce 191 czynia się do niesprawności sądownictwa). Można nawet powiedzieć, że prawna obsługa procesów gospodarczych wciąż pozostaje słabym punktem polskiej transformacji ustrojowej 26. Zgodziliby się zapewne z taką opinią przedsiębiorcy, którzy wskazują na przewlekłe i kosztowne dochodzenie należności jako na istotną barierę przedsiębiorczości w Polsce 27. Istotnie, według rankingu Doing Business 2016 proces sądowy w sprawach gospodarczych kosztuje średnio 19,4 proc. wartości spornych należności oraz trwa aż 685 dni, czyli o prawie 147 dni dłużej niż średnia dla krajów OECD 28. Z tych powodów Polska w kategorii egzekwowanie umów (ang. enforcing contracts) zajęła w ostatniej edycji rankingu dopiero 55 miejsce. Długie postępowanie sądownicze (oraz komornicze) zwiększa ryzyko prowadzenia działalności gospodarczej w kraju, zmniejszając skłonność przedsiębiorstw do inwestowania. Badacze wskazują także, że niska jakość sądownictwa ogranicza poziom zaufania między kontrahentami, a także hamuje wzrost wielkości przedsiębiorstw oraz ich innowacyjności Bariery przedsiębiorczości wynikające z regulacji rynku pracy Przedsiębiorcy często wskazują także na przeszkody w prowadzeniu działalności gospodarczej związane z sytuacją na rynku pracy i jego otoczeniem instytucjonalnym, takie jak wysokie koszty pracy albo nieelastyczne prawo pracy (np. utrudnienia w rozwiązywaniu umów o pracę). W drugim rozdziale omówiliśmy problem klina podatkowego powiększającego koszty pracy, dlatego w tej części skupimy się na nieelastycznym prawie pracy. Trzeba jednak pamiętać, że barierą dla rozwoju przedsiębiorczości w Polsce związaną z rynkiem pracy jest także niedopasowanie strukturalne popytu i podaży na pracę 30, częściowo wynikające z niedostosowania oferty edukacyjnej do potrzeb rynku pracy. Według raportu Czarna Lista Barier dla rozwoju przedsiębiorczości 2015, nawet 80 proc. przedsiębiorców ma problemy ze znalezieniem pracowników o odpowiednich kwalifikacjach. Może to także świadczyć o nieefektywnym pośrednictwie pracy 31. Polska posiadała relatywnie restrykcyjne regulacje dotyczące ochrony zatrudnienia w 2013 r. Wskaźnik prawnej ochrony zatrudnienia na czas nieokreślony (ang. protection of permanent workers against individual and collective dismissals) wyniósł 2,39 i był wyższy niż średnia dla państw członkowskich OECD (2,29). 26 M. Bałtowski, M. Miszewski, Transformacja gospodarcza w Polsce, PWN, Warszawa 2006, s Konfederacja Lewiatan, op. cit. Zob. także np. Business Centre Club, op. cit. 28 World Bank, op. cit., s K. B. Kumar, R. G. Rajan, L. Zingales, What Determines Firm Size?, CRSP Working Paper, nr 496, USC Finance & Business Econ. Working Paper, nr 01-1, Kochmańska, op. cit., s Konfederacja Lewiatan, op. cit.

193 192 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Z kolei wskaźnik prawnej ochrony zatrudnienia (ang. regulation on temporary forms of employment) na czas określony wyniósł dla Polski 2,33, podczsas gdy średnia dla krajów należących do OECD 2,08. Im wyższy wskaźnik, tym mniej elastyczne przepisy 32. Wskaźnik swobody zatrudniania (ang. Labor Freedom Index) komponent wskaźnika wolności gospodarczej (ang. Index of Economic Freedom) obliczanego przez The Heritage Foundation w najnowszej edycji raportu wyniósł 58, czyli poniżej globalnej średniej wynoszącej 59,7. Tym samym Polska uplasowała się dopiero na 103 pozycji (na 184 analizowane państwa) pod względem wolności zatrudniania 33. Relatywnie wysoki stopień ochrony zatrudnienia może tłumaczyć długoterminowy charakter bezrobocia w Polsce, stosunkowo wysoką stopę bezrobocia wśród osób młodych o niskich kwalifikacjach, jak i istotny udział pracowników zatrudnionych na okres tymczasowy, na umowy cywilnoprawne bądź też w szarej strefie 34. Ponadto, sztywne prawo pracy oraz nadmiernie rozbudowane obowiązki administracyjne związane z zatrudnieniem redukują popyt na pracę, zmniejszają elastyczność firm i wypychają część z nich w szarą strefę. Restrykcyjne regulacje rynku pracy mogą także hamować proces powstawania nowych firm oraz rozwoju już istniejących, zmniejszając średnią wielkość przedsiębiorstw Bariery przedsiębiorczości wynikające z regulacji rynku produktów Regulacje rynku produktów również stanowią poważną przeszkodę w prowadzeniu działalności gospodarczej. Pod względem poziomu regulacji rynku produktów (ang. Product Market Regulations) Polska wypada znacznie powyżej średniej dla krajów należących do OECD. W rankingu na państwo o najmniejszym natężeniu regulacji rynku produktów Polska w 2013 r. zajęła dopiero 27 miejsce na 33 analizowane państwa. Silnie regulowane były zwłaszcza wolne zawody oraz przemysły sieciowe (szczególnie rynek gazu) 36. Nadmierne regulacje ograniczają konkurencję 37, enegatywnie wpływając na powstawanie nowych przedsiębiorstw oraz rozwój już istniejących, a w konsekwencji na poziom zatrudnienia, produk- 32 OECD, The OECD indicators on Employment Protection Legislation 2013, employment/emp/epl-data.xlsx, [data dostępu: r.], Heritage Foundation, 2016 Index of Economic Freedom, [data dostępu: r.], A. Sieroń, Polski rynek pracy i jego ewolucja. Diagnoza problemów oraz propozycje zmian, [w:] Kisperska-Moroń D., Pietras M. (red.), Problemy współczesnego rynku pracy, Wyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy w Katowicach, Katowice, 2016, s R. Fonseca, N. Utrero, Employment Protection Laws, Barriers to Entrepreneurship, Financial Markets and Firm Size, RAND Labor and Population Working Paper, nr 454, listopad, 2006, s Koske et al., op. cit. 37 Konkurencję w Polsce ogranicza także relatywnie duży zakres własności publicznej oraz wpływu państwa na działalność przedsiębiorstw zob. Koske et al., op. cit.

194 Arkadiusz Sieroń Instytucjonalne bariery dla rozwoju przedsiębiorczości w Polsce 193 tywność i PKB 38. Według niektórych szacunkó, deregulacja rynku produktów do poziomu średniej dla 5 najbardziej liberalnych gospodarek OECD zwiększyłoby poziom PKB o 10 proc. w 2060 r. w porównaniu do scenariusza bez deregulacji Pozostałe bariery Ze względu na ograniczoną objętość artykułu, nie omówiliśmy wszystkich barier prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce i skupiliśmy się na tych najważniejszych. Warto jednak wspomnieć, że w literaturze oprócz czynników niezależnych (bezpośrednio) od rządu, takich jak dostęp do finansowania, silna konkurencjay niski popyt wymienia się także takie przeszkody jak: przewlekły i nieefektywny proces upadłości oraz ograniczenia w zakładaniu firm. Przewlekly i kosztowny proces upadłości uniemożliwia szybką restrukturyzację (jest to ważne zwłaszcza w przypadku start-upów, które często upadają), utrudnia efektywną alokację zasobów (im dłużej trwa proces upadłości, tym dłużej czynniki produkcji pozostają w nierentownych podmiotach) oraz hamuje innowacje. Według raportu Doing Business 2016, proces taki trwa aż trzy lata, podczas gdy w krajach OECD średnio zajmuje on 1,7 roku 40. Dodatkowo wierzycielom udaje się uzyskać tylko 58,3 proc. wartości długu, czyli o 14 p.p. mniej niż średnio państwa OECD. Wspomniany raport wskazuje także, że w Polsce wciąż istotną barierą przedsiębiorczości jest rozpoczynanie działalności gospodarczej. Zajmuje to 30 dni i kosztuje 12,2 proc. PKB per capita, podczas gdy w krajach OECD zakładanie firmy trwa średnio 8,3 dnia oraz kosztuje 3,2 proc. PKB per capita. W konsekwencji w najnowszej edycji rankingu Polska zajęła dopiero 85 miejsce w tej kategorii 41. Bariery w zakładaniu przedsiębiorstw hamują powstawanie nowych firm,iprowadząc do niższej mobilności czynników produkcji oraz presji konkurencyjnej, a także zwiększając motywację do działania w szarej strefie. 8. Podsumowanie Podsumowując, w artykule przeanalizowaliśmy najważniejsze instytucjonalne bariery przedsiębiorczości w Polsce. Skupiliśmy się na tym typie przeszkód pro- 38 Zob. np. G. Nicoletti, S. Scarpetta, Regulation, Productivity, and Growth. OECD Evidence, Policy Research Working Paper, nr 2944, W. Wojciechowski, Regulacje rynku pracy i rynku produktów a wzrost gospodarki, prezentacja przedstawiona na Jesiennej Szkole Leszka Balcerowicza, r., upload/w_wojciechowski_regulacje_rynku_pracy_i_rynku_produktow_a_wzrost_gospodarczy.pdf, [data dostępu: r.], World Bank, op. cit., s Ibid., s Według tego raportu Polska wypada również słabo pod względem uzyskiwania pozwoleń budowlanych w ostatniej edycji uplasowała się ona w tej kategorii na 55 miejscu. Liczne biurokratyczne obciążenia oraz długie procedury zwiększają ryzyko i koszty inwestycji budowlanych, hamując rozwój przedsiębiorstw.

195 194 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie wadzenia działalności gospodarczej, ponieważ stanowią one najczęściej wymieniane problemy przez przedsiębiorców. Ponadto chcieliśmy wskazać na istotne rezerwy wzrostu gospodarczego w Polsce, które mogłyby zostać relatywnie łatwo i bezkosztowo uwolnione w wyniku zmniejszania liczby regulacji oraz zwiększania ich jakości. Według szacunków dokonanych na zlecenie Ministerstwa Gospodarki z 2010 r., suma rocznych obciążeń administracyjnych ponoszonych przez przedsiębiorców odpowiadała 6,1 proc. PKB, znacznie więcej niż w innych krajach UE 42. Warto jednak pamiętać, że dużo ważniejsze od bezpośrednich kosztów regulacji (np. wynikających z obowiązkowej sprawozdawczości, poświęconego czasu itd.) są pośrednie koszty regulacji, takie jak niższy poziom konkurencji, ograniczona możliwość rozwoju oraz wdrażania innowacji, wyższa niepewność i niższa skłonność do inwestycji, a także niższa elastyczność przedsiębiorstw do adaptacji do zmian w warunkach rynkowych 43. Najważniejsze bariery przedsiębiorczości w Polsce związane są z niefektywnym procesem stanowienia prawa (zwłaszcza przepisów podatkowych) oraz jego stosowania przez sądy. Ważnymi przeszkodami w prowadzeniu działalności gospodarczej w Polsce są również nadmierne regulacje krępujące biznes, w tym nieelastyczne prawo pracy oraz ograniczenia konkurencji na rynku produktów. Ograniczenie tych barier oraz bardziej stabilne otoczenie instytucjonalne (zwłaszcza obsługa prawna) działalności gospodarczej przyczyniłoby się do rozwoju przedsiębiorczości, pozytywnie kontrybuując do wzrostu gospodarczego. Tym samym niniejsza praca wpisuje się w nurt literatury dostrzegający ważne znaczenie reform strukturalnych dla wzrostu gospodarczego 44. Bibliografia Bałtowski M., Miszewski M., Transformacja gospodarcza w Polsce, PWN, Warszawa Business Centre Club, Bariery dla biznesu co poprawić w relacjach przedsiębiorców z instytucjami państwowymi, Bariery_przedsiebiorczosci_-_regulacje_i_biurokracja_-_sondaz_GfK_Polonia_dla_BCC.pdf, [data dostępu: r.], Warszawa Za: Łaszek et al., op. cit., s Swedish Agency for Growth Policy Analysis, The Economic Effects of the Regulatory Burden, nr 2010/14, Redukcja regulacji ograniczyłaby także wpływ grup interesu na gospodarkę zob. np. G. J. Stigler, The Theory of Economic Regulation, The Bell Journal of Economics and Management Science, vol. 2, nr 1, s. 3 21, Zob. np. International Monetary Fund, Structural Reforms and Macroeconomic Performance: Initial Considerations for the Fund, The Staff Report, listopad, Zmiany propodażowe wydają się niezbędne, biorąc pod uwagę wolne tempo wzrostu światowej gospodarki po kryzysie finansowym z lat oraz stan krajowych finansów publicznych i ograniczoną możliwość dalszej stymulacji fiskalnej.

196 Arkadiusz Sieroń Instytucjonalne bariery dla rozwoju przedsiębiorczości w Polsce 195 Deloitte, EMEA Tax certainty survey. Survey on the Relationship with tax authorities throughout EMEA, [data dostępu: r.], Djankov S., McLiesh C., Ramalho R., Regulation and Growth, Working Paper, The World Bank, nr 40722, Eurostat, 2016, Main national accounts tax aggregates, ec.europa.eu/nui/show.do, ostatnia aktualizacja r., [data dostępu: r.]. Fonseca R., Utrero N., Employment Protection Laws, Barriers to Entrepreneurship, Financial Markets and Firm Size, RAND Labor and Population Working Paper, nr 454, listopad, Grant Thorton, Biurokracja w Polsce. Raport 360, -content/uploads/2016/01/raportbiurokracja_gt_pracodawcyrp.pdf, [data dostępu: r.], Heritage Foundation, 2016 Index of Economic Freedom, org/index/download, [data dostępu: r.], Higgs R., Regime Uncertainty Why the Great Depression Lasted So Long and Why Prosperity Resumed after the War, The Independent Review, vol. I, nr 4, Iniewski R., Model podatkowy MŚP, projekt Świadomy Podatnik, Rada Podatkowa Lewiatan, Warszawa International Monetary Fund, Structural Reforms and Macroeconomic Performance: Initial Considerations for the Fund, The Staff Report, listopad, Kantorowicz J., Żuk D., Wojciechowski W. (red.), Jak uwolnić przedsiębiorczość w Polsce?, Raport Forum Obywatelskiego Rozwoju, Warszawa Kochmańska M., Bariery rozwoju przedsiębiorczości małych i średnich firm, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Humanitas, nr 1, s , Konferedacja Lewiatan, Czarna Lista Barier dla rozwoju przedsiębiorczości 2015, [data dostępu: r.], Koske I., Wanner I., Bitteti R., Barbiero O., The 2013 update of the OECD s database on product market regulation: Policy insights for OECD and non-oecd countries, OECD Economics Department Working Papers, nr 1200, OECD Publishing. Kumar K. B., Rajan R. G., Zingales L., What Determines Firm Size?, CRSP Working Paper, nr 496, USC Finance & Business Econ. Working Paper, nr 01-1, Leoński W., Bariery funkcjonowania małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, Zeszyty Naukowe Wydziału Nauk Ekonomicznych Politechniki Koszalińskiej, nr 18, s , 2014.

197 196 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Łaszek A. et al., Następne 25 lat. Jakie reformy musimy przeprowadzić, by dogonić Zachód?, Forum Obywatelskiego Rozwoju, Warszawa Nicoletti G., Scarpetta S., Regulation, Productivity, and Growth. OECD Evidence, Policy Research Working Paper, nr 2944, OECD, The OECD indicators on Employment Protection Legislation 2013, oecd.org/employment/emp/epl-data.xlsx, [data dostępu: r.], OECD, Taxing wages 2016, OECD Publishing, wages-2016-en, [data dostępu: r.], Oniszczuk J., Podatki i inne daniny w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, wydawnictwo KIK, Warszawa Patrick D., Kirkpatrick C., Measuring Regulatory Performance. The Economic Impact of Regulatory Policy: A Literature Review of Quantitative Evidence, OECD Expert Paper, nr 3, 2012, s Sieroń A., Polski system podatkowy: diagnoza problemów oraz propozycja reformy, Ekonomia. Wrocław Economic Review, vol. 21, nr 1, s. 9 40, Sieroń A., Polski rynek pracy i jego ewolucja. Diagnoza problemów oraz propozycje zmian, [w:] Problemy współczesnego rynku pracy, D. Kisperska-Moroń, M. Pietras (red.), Katowice, Wyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy w Katowicach, Katowice, 2016, s Swedish Agency for Growth Policy Analysis, The Economic Effects of the Regulatory Burden, nr 2010/14, Starczewska-Krzysztofek M., Bariery rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, Infos, nr 4 (28), Stigler G. J., The Theory of Economic Regulation, The Bell Journal of Economics and Management Science, vol. 2, nr 1, s. 3 21, Sustainable Governance Indicators 2015, Performance/Economic_Policies/Taxes/Tax_System_Complexity, [data dostępu: r.], Wojciechowski W., Regulacje rynku pracy i rynku produktów a wzrost gospodarki, prezentacja przedstawiona na Jesiennej Szkole Leszka Balcerowicza, r., rynku_produktow_a_wzrost_gospodarczy.pdf, [data dostępu: r.], World Bank, Doing Business 2016: Measuring Regulatory Quality and Efficiency, World Bank, Washington, D.C World Economic Forum, Global Competitiveness Report , Geneva 2015.

198 Arkadiusz Sieroń Instytucjonalne bariery dla rozwoju przedsiębiorczości w Polsce 197 Ziemba M., Świeszczak K., Bariery rozwoju podmiotów z sektora MSP ze szczególnym uwzględnieniem możliwości pozyskania kapitału obcego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Finanse. Rynki Finansowe. Ubezpieczenia, nr 64, t. 1 Zarządzanie wartością przedsiębiorstwa, s , Streszczenie Celem pracy jest wskazanie i opisanie najważniejszych barier instytucjonalnych rozwoju przedsiębiorczości w Polsce. Artykuł skupia się na formalnych normach prawnych, ponieważ stanowią one dominujący zbiór przeszkód w prowadzeniu krajowej działalności gospodarczej. Praca ma charakter przede wszystkim teoretyczny, niemniej analizę przeprowadzono w oparciu o dostępne dane empiryczne. Wykorzystuje ona metodę analizy i krytyki piśmiennictwa (w tym literatury, raportów i badań ankietowych) oraz wnioskowanie. Na podstawie przeprowadzonej analizy autor dochodzi do wniosku, że najważniejsze bariery przedsiębiorczości w Polsce związane są z nieefektywnym procesem stanowienia oraz egzekucji prawa. Ograniczenie tych oraz innych omówionych barier wraz z reformami zwiększającymi stabilność otoczenia instytucjonalnego działalności gospodarczej przyczyniłoby się do rozwoju przedsiębiorczości, pozytywnie kontrybuując do wzrostu gospodarczego. Autor zwraca również uwagę na koszty regulacji, zwłaszcza te pośrednie, oraz dowodzi, że w Polsce występują istotne rezerwy wzrostu gospodarczego, które mogłyby zostać relatywnie łatwo i bezkosztowo uwolnione w wyniku zmniejszania liczby regulacji działalności gospodarczej oraz zwiększania ich jakości. Słowa kluczowe: przedsiębiorczość, regulacje, instytucje Summary The aim of this paper is to examine the most important institutional barriers to entrepreneurship in Poland. The article focuses on legal obstacles, as they are the dominant type of barriers to business in that country. The article is mainly theoretical, but presented considerations are illustrated by the relevant empirical data. It uses a critical appraisal of literature, including reports and surveys, and reasoning. Based on the analysis, the author concludes that the most important barriers to entrepreneurship in Poland are associated with the inefficient process of creation and enforcement of law. The reduction of these and other barriers discussed in the paper, as well as reforms increasing the institutional stability of business activity, would positively contribute to the development of entrepreneurship and economic growth. The article also draws attention to regulatory costs, especially the indirect ones, and argues that the Poland s economic growth could be accelerated by merely deregulation and smarter regulations. Keywords: entrepreneurship, regulations, institutions

199

200 mgr Wioleta Gaweł Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Umowy śmieciowe wpływ na długookresowy wzrost i zatrudnienie Civil law contracts the long-term impact on growth and employment Rosnąca ilości umów cywilnoprawnych zawieranych na polskim rynku pracy w obszarze zatrudnienia ma ogromny wpływ na kształtowanie się warunków pracy jak i całych struktur organizacyjnych przedsiębiorstw. 1 Ponadto zwiększenie ich popularności sprzyja nadużyciom, wskazują na to kontrole Państwowej Inspekcji Pracy 2. Umowy te wpisują się w panujący nurt wszechobecnej elastyczności. Doprowadziła ona do ogromnej niepewności, gdzie pracownik nie wie czy jutro będzie jeszcze potrzebny dla swojego pracodawcy, a właściwie najczęściej zleceniodawcy. Pomimo, że pracownicy mają większą swobodę na tzw. umowach śmieciowych, niż będąc zatrudnieni na umowach o pracę, to też towarzyszy im większa obawa przed utratą pracy. Z drugiej strony taka polityka obraca się również przeciwko samemu pracodawcy, który często nie może liczyć na lojalność zleceniobiorcy i na jego zaangażowanie w rozwój firmy, to prowadzi do zwiększenia rotacji. Na to jednak pracodawcy posiadają pewne rozwiązanie wpisane w strukturach organizacyjnych przedsiębiorstw. Polega ono na budowaniu struktur tak, aby zmniejszać liczbę pracowników kluczowych, a zwiększać zatrudnienie osób o kompetencjach łatwych do znalezienia na rynku pracy 3. Pracownicy natomiast nie mają takiego prostego rozwiązania na zwiększenie swojego poczucia bezpieczeństwa poprzez stabilność zatrudnienia. W pewnym sensie osoby zatrudnione na umowach cywilnoprawnych do krótkich zadań, prostych prac na okres wzmożonego zapotrzebowania na pracę, stanowią tak naprawdę grupę bezrobotnych, których okres braku pracy przerywany jest krótkimi pracami, nie przypominającymi stałego zatrudnienia. Ten skrót myślowy argumentowany jest tym, że ich 1 Kowalski J. K., Umowy śmieciowe w Polsce: umowy cywilnoprawne coraz bardziej powszechne, Źródło: coraz_bardziej_powszechne, Dostęp: r. 2 Państwowa Inspekcja Pracy, Źródło: Dostęp: r. 3 Weick K. E., Management of Organizational Change among Loosely Coupled Elements, [w:] Change in Organizations, P. Goldman (red.), Jossey Bass, San Francisco 1982, s

201 200 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie przyszłość jest niepewna, a same przychody w umów cywilnoprawnych często nie są wystarczające na utrzymanie. Polityka zatrudnienia firmy gloryfikujących umowy cywilnoprawne dąży do maksymalizacji zysków przedsiębiorstwa i jego stabilnej pozycji z utrzymaniem niewielkiego nakładu stałych pracowników. Z drugiej jednak strony pojawia się pytanie czy będzie możliwy wzrost gospodarczy pomimo malejącej liczby osób zatrudnionych w oparciu o umowy o pracę, a zatrudnianiu tylko dorywczo na umowach cywilnoprawnych pozostałych pracowników. Zgodnie z wcześniejszym rozumowaniem osoby pozostające w relacjach zleceniodawca zleceniobiorca nie mogą zostać uznane za pracowników, podkreśla to sam fakt, że wszelkie regulacje w tym zakresie zawiera kodeks cywilny, a nie prawo pracy. W krótkim okresie minimalizowanie kosztów pracy może okazać się dla przedsiębiorstw korzystne z punktu widzenia rozwoju. Długoterminowo jednak może pojawić się szereg problemów wynikających z takiej polityki, które nie tylko zatrzymują rozwój przedsiębiorstwa ale wpłyną negatywnie na całą gospodarkę, spowalniając lub też hamując wzrost gospodarczy. Podobnie kształtuje się sytuacja w przypadku hipotezy, która przyrównuje osoby na umowach cywilnoprawnych do osób bezrobotnych. Patrząc krótkoterminowo umowy takie rozpatrywane są często jako jedyna szansa na zarobek mowa o zatrudnieniu w tym przypadku to o wiele za dużo. Nasilanie się takiego zjawiska niesie za sobą nieuchronne ryzyko ukrywania w ten sposób ogromnej skali bezrobocia. Niestabilność i niepewność warunków gospodarczych skłania przedsiębiorców do poszukiwania coraz to nowych rozwiązań, które pozwolą im zmniejszyć koszty swojej działalności przy zachowaniu dotychczasowej efektywności. Stąd pojawiły się zmiany w strukturach zatrudnienia wielu przedsiębiorstw 4. Do niedawna najbardziej popularny był stały model zatrudnienia. Dominowały w nim umowy zawierane na czas nieokreślony. Cechą charakterystyczną tego modelu są wysokie koszty rekrutacji i selekcji, a także wysokie koszty późniejszych szkoleń i rozwoju zawodowego. Kapitałochłonne również były same świadczenia wynagrodzeń i zwolnienia, które wiązały się z odprawą. Całkowitym przeciwieństwem zaprezentowanego modelu jest zmienny model zatrudnienia. Charakterystyczne dla niego jest założenie minimalnego zatrudnienia, a rozszerzanie zatrudnienia poprzez elastyczne formy zatrudnienia. Określany jest mianem przyszłościowego, gdzie pracownicy są zatrudniani okresowo. Podejmuje on również aspekt przerzucenia rekrutacji na zewnętrzne agencje. Ostatnim modelem zatrudnienia jest model mieszany, który łączy cechy dwóch wcześniej zaprezentowanych 5. Coraz więcej podmiotów odchodzi od tradycyjnego modelu stałego zatrudnienia na rzecz bardziej elastycznych form, które będą dla nich bezpieczniejsze 4 Red. Krupski R., Elastyczność organizacji, Wyd. UE we Wrocławiu, Wrocław 2008, s Nahotko S., Zarządzenie kosztami pracy w przedsiębiorstwie działającym w otoczeniu bezrobocia, Scientific Publishing Group, Gdańsk 2005, s

202 Wioleta Gaweł Umowy śmieciowe wpływ na długookresowy wzrost i zatrudnienie 201 i jako koszt szybsze do odcięcia w przypadku niekorzystnych zmian na rynku. Modele stosowane przez pracodawców opierają się na segmentacji rynku pracy. Koncepcja ta wyklucza jednorodność rynku pracy, na którym oferowane jest podobne wynagrodzenie za podobną pracę. Stanowi ona o tym, że istnieją różne warunki awansu, możliwości rozwoju, a także odmienny poziom samej gwarancji zatrudnienia 6. Segmentacja powoduje ograniczenie mobilności pomiędzy poszczególnymi segmentami wytyczonymi na rynku pracy. Pojawiają się stanowiska na których wynagrodzenie jest relatywnie wyższe i stabilność zatrudnienia jest większa oraz przeważająca większość stanowisk, gdzie zatrudnienie jest bardzo elastyczne 7. Zawierane tutaj są krótkie umowy, najczęściej cywilnoprawne, a sami pracownicy często pracują dla kilku pracodawców. Powstał szereg modeli przedstawiających struktury firm w których pojawiają się elastyczne elementy. Do takich modeli zaliczmy przykładowo organizację koniczynę, której autorem jest Handy C. Zakłada ona istnienie trzech grup zatrudnionych: kluczowi specjaliści zatrudnieni wewnątrz organizacji, specjaliści zatrudnieni na zewnątrz oraz pracownicy zatrudniani tylko gdy wzrasta zapotrzebowanie w przedsiębiorstwie. Jak nie trudno wywnioskować, organizacja przyszłości zakłada powiększanie trzeciej grupy pracowników, a zmniejszanie pierwszej i drugiej 8. Podobnie nowy model struktury zatrudnienia pracowników przedstawił Sekuła Z. Podzielił on zatrudnionych na rdzeń, który stanowią kluczowi pracownicy w przedsiębiorstwie, następną grupą są pracownicy zasobowi o powtarzalnych kompetencjach, łatwi do zastąpienia i pracownicy peryferyjni potrzebni w przypadku realizowania działalności pozapodstawowej 9. Ciekawa koncepcja zatrudnienia została przedstawiona przez Edvinsson L. i Malone M. Struktura przez nich skonstruowana jest na kształt oka byka. Najmniejszy, centralny punkt struktury stanowi źrenica, którą tworzą osoby pracujące w biurze. Są to główni pracownicy powiązani z przedsiębiorstwem na stałe. Kolejną grupą są telepracownicy czy też pracownicy wędrowni, którzy to sami decydują o miejscu pracy. Ostatnią grupę stanowią korporacyjni cyganie, których swobodnie możemy określić freelancerami, ponieważ pracują dorywczo, wykonując konkretne zadania 10. Każda z przedstawionych struktur odchodzi od inwestycji w cały kapitał ludzki, a koncentruje się na kluczowych jednostkach. Pierwszą obawą jaka pojawia się w tym wypadku jest niezadowolenie osób realizujących zadania przedsiębiorstwa wobec nierówności warunków jakie zapewnia przedsiębiorstwo. Umowy cywilno- 6 Bąk E., Elastyczne formy zatrudnienia, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2006, s.6. 7 Kryńska E., Mobilność zasobów pracy w wybranych teoriach rynku pracy, [w:] Mobilność zasobów pracy, E. Kryńska (red.), Wyd. IPiSS, Warszawa 2000, s Handy Ch., Wiek przezwyciężonego rozumu, Wydawnictwo Business Press, Warszawa 1998, s Sekuła Z., Planowanie zatrudnienia, Oficyna Ekonomiczna, Wrocław 2001, s Edvinsson L., Malone M., Kapitał intelektualny, PWN, Warszawa 2001, s

203 202 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie prawne do których zaliczamy: umowę zlecenia, umowę o dzieło i umowę agencyjną nie zapewniają szeregu udogodnień jakie są wpisane w umowę o pracę. Umowy śmieciowe dotychczas były wygodne dla pracodawców, którzy unikali opłacania składek na ubezpieczenie społeczne, to też przyczyniło m.in. się do ich popularności. Jednak zgodnie z nowelizacją ustawy o ubezpieczeniach społecznych z 2014 roku, zwalczony zostanie proceder z korzystania z tzw. zbiegów ubezpieczeń społecznych jak również zmniejszy się proceder związany z wykorzystywaniem umów cywilnoprawnych zamiennie z umowami o pracę 11. Zmiany te mają poprawić przede wszystkim sytuację pracujących na umowach cywilnoprawnych, którzy postrzegali często siebie jako gorszą grupę. Osoby te można określić pojęciem prekariuszy, które stworzył Guy Standing. Określa się nim osoby, które nie posiadają stałej pracy, podejmują różnego typu krótkotrwałe zlecenia oraz nie posiadają pewnego wynagrodzenia z miesiąca na miesiąc 12. Najpopularniejszą ze śmieciówek jest umowa zlecenie. Określa ją art. 734 par. 1 kodeksu cywilnego, mówiąc że w jej ramach zleceniobiorca dokona czynność prawną lub faktyczną dla zleceniodawcy. Cechą charakterystyczną umowy zlecenie jest to, że zawierana jest w celu wykonania konkretnej czynności prawnej lub faktycznej z zastrzeżeniem, że jej wynik jest prawdopodobny. Z punktu widzenia pracowniczego w przypadku umowy o pracę, łatwiej jest dochodzić swoich praw wynikających z kodeksu pracy, niż w przypadku umowy zlecenie, regulowanej przez kodeks cywilny. Kolejną umową cywilnoprawną jest umowa o dzieło. Celem jej jest stworzenie dzieła, które w momencie podpisywania umowy nie istniało, a ma być jej rezultatem. Może ono mieć zarówno charakter materialny jak i niematerialny. Zasadniczą wadą dla wykonawcy takiej umowy jest fakt, że odpowiada on za wady stworzonego dzieła. Trzecią formową umowy cywilnoprawnej, która zyska na znaczeniu w ostatnich latach jest umowa agencyjna. Stanowi ona szczególny rodzaj umowy gdzie przyjmującym zlecenie jest przedsiębiorca. Cała istota oszczędności jaką zauważyli tutaj pracodawcy jest fakt że składki opłaca sobie sam agent i są one niższe w odniesieniu do tych zaistniałych w przypadku umowy o pracę 13. Umowa o dzieło oraz umowa zlecenie w przeciwieństwie od umowy o pracę są umowami starannego działania. Dają one mniejsze poczucie bezpieczeństwa chociażby z tego względu, że nie ma przy nich możliwości korzystania z płatnych urlopów wypoczynkowych czy innych świadczeń zarezerwowanych w prawie pracy. Argumentem stającym w ich obronie jest twierdzenie, że pozwalają na wynegocjowanie korzystniejszego wynagrodzenia dzięki oszczędności kosztów. To 11 Bankier.pl Źródło: Dostęp: Standing G., The Precariat. The New Dangerous Class, Bloomsbury Academics, London and New York 2011, s Wickowski P. (red.), Umowy śmieciowe, Dzienniki Gazeta Prawna, Warszawa 2012, s

204 Wioleta Gaweł Umowy śmieciowe wpływ na długookresowy wzrost i zatrudnienie 203 czy rzeczywiście tak jest trudno jednak miarodajnie weryfikować. W swoim założeniu zarówno umowa o dzieło jaki zlecenie dają swobodę polegającą na wykonywaniu pracy bez narzuconych ram czasowych i przestrzennych. W rzeczywistości jednak to wygląda inaczej i trudno wyobrazić sobie brak narzuconych ram czasowych i przestrzennych dla pracownika restauracji. Koszty pracy stanowią istotną rolę w określaniu wysokości wynagrodzeń przez pracodawcę. Dlatego temat ich zmniejszania jest wciąż żywy i budzi wiele kontrowersji. Samo wynagrodzenie to nic innego jak pieniężny ekwiwalent za wykonaną pracę 14. Składnikami kosztów pracy są natomiast: wynagrodzenia osobowe, wszelkiego rodzaju dodatkowe wynagrodzenia dla pracowników w skali rocznej, wszelkie wynagrodzenia wynikające z umowy zlecenia czy umowy o dzieło, różnego rodzaju honoraria, wydatki związane z doskonaleniem i kształceniem, koszt zmiany kwalifikacji, koszt delegacji służbowych, wydatki na bezpieczeństwo i higienę pracy, koszty zakładowego funduszu świadczeń socjalnych, różne świadczenia o charakterze rzeczowym jak również mogą to być wydatki na dojazdy do pracy. Najbardziej dyskusyjne w przypadku umów śmieciowych są składki na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i wypadkowe płacone przez pracodawcę, łącznie ze składkami na Fundusz Pracy i Funduszem Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych 15. Porównując koszty pracy w 2013 i 2014 roku wzrosły one w 22 państwach Unii Europejskiej, a tylko w sześciu krajach spadły. W Polsce koszty te zwiększyły się o 3,8% przy średnim wzroście w UE o 1,1%. W latach koszt pracy w Polsce wzrósł o 75%. W dalszym jednak ciągu w porównaniu do innych krajów UE, Polska ma jeden z niższych kosztów pracy na poziomie 8,4 EUR w przeliczeniu na 1 godzinę pracy na pracownika. Niższe koszty odnajdujemy jedynie na Łotwie, Litwie, w Rumunii i Bułgarii. Warto również zwrócić uwagę na pozapłacowe koszty płacy, które w Polsce kształtują się na poziomie 18,7% 16. Pomimo, że w odniesieniu do UE w Polsce koszty pracy nie są na wysokim poziomie to dyskusja medialna wokół nich ciągle jest na nowo stymulowana. Warto spojrzeć jeszcze na drugą stronę tego zjawiska, mianowicie korzyści przedstawiane osobom, które w relacjach pracodawca pracownik zawierają umowy cywilnoprawne. Okazuje się, że nie do końca doceniana jest elastyczność i swoboda dzięki takiej formie zatrudnienia. Zgodnie z danymi GUS 80,2% osób pracowało na umowie cywilnoprawnej z nie własnego wyboru. Najbardziej niekorzystnie dla pracownika sytuacja ta kształtowała się w przypadku umów zlecenie gdzie 84,3% nie miało wyboru innej formy zatrudnienia. Patrząc na kryterium wiekowe, najwięcej umów cywilnoprawnych zawiera grupa lat, a tuż po nich o osoby 14 Nahotko S., Zarządzenie kosztami pracy w przedsiębiorstwie działającym w otoczeniu bezrobocia, Scientific Publishing Group, Gdańsk 2005, s Główny Urząd Statystyczny, Koszty pracy w gospodarce narodowej 2012, Warszawa 2013, s Ministerstwo Gospodarki, Przedsiębiorczość w Polsce, Warszawa 2015, s

205 204 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie w wieku 60 lat i więcej 17. Widząc takie dane ciężko dać się przekonać korzyściom wynikającym z wolności zatrudnienia. Osoby podejmujące prace niekoniecznie chcą wpisywać się w ten nurt niepewnej przyszłości. Stąd nasuwa się wniosek, że sama popularyzacja umów cywilnoprawnych podyktowana jest jedynie chęcią zmniejszenia kosztów przez pracodawcę, a nie realnymi korzyściami dla osób wykonujących pracę. Większość umów śmieciowych zawierana jest na krótki okres 18. Daje to pozorne złudzenie zatrudnienia, które dla bezrobotnego poza koniecznością wyrejestrowania się z Urzędu Pracy, często nie przynosi innych konsekwencji wynikających z podjęcia pracy. Wynagrodzenie jest bardzo niskie, a zatrudnienie tylko chwilowe. Prowadzi to też do wielu problemowych sytuacji, kiedy osoby po krótkich okres pracy na umowach cywilnoprawnych nie rejestrują się ponownie jako osoby bezrobotne, licząc z nadzieją na kolejną umowę, a tym samym są pozbawione ubezpieczenia zdrowotnego. Takie balansowanie szczególnie widoczne jest w pracach sezonowych, gdzie zwiększone zapotrzebowanie na prace kończy się zwiększeniem umów cywilnoprawnych na krótki czas. Ponadto dochodziło do sytuacji kiedy osoby podejmujące pracę z tytułu umów cywilnoprawnych nadal zasilały oficjalne rejestry osób bezrobotnych. Skala ta znacznie zmniejszyła się wraz z wprowadzeniem początkiem roku 2013 roku systemu ewuś. Pomimo promowania go jako systemu, który ułatwia weryfikację ubezpieczenia dla samego pacjenta jak i placówki medycznej znalazł też drugie zastosowanie. Mianowicie uwidocznił zbiegi tytułów ubezpieczeń, przez to z ZUS napływały dużo dynamiczniej informacje o takich zbiegach do Urzędów Pracy. W wyniku tego osoby, które pomimo zawarcia umowy cywilnoprawnej ciągle figurowały jako bezrobotne zostały automatycznie wykluczone z grupy bezrobotnych. Zbyt dużym uogólnieniem jest stwierdzenie, że takie działanie doprowadziło do zmniejszenia mierzonej stopy bezrobocia, jednak należy podkreślić, że ZUS nie publikuje danych statystycznych mówiących o wyeliminowanych zbiegach ubezpieczeń z tytułu zawierania umów śmieciowych przez bezrobotnych. Nie ulega również wątpliwości, że dzięki systemowi ewuś dziś dużo prościej jest monitorować zbiegi tytułów ubezpieczeń. W konsekwencji problem posiadania krótkoterminowej umowy cywilnoprawnej i jednoczesne pozostawanie w rejestrze osób bezrobotnych w Polsce jest o wiele mniej prawdopodobny. Problem umów śmieciowych jest zatem o wiele większy i jego wpływ na wzrost gospodarczy jest w tym przypadku niewidoczny w wskaźnikach makroekonomicznych. Zgodnie z danymi Eurostatu na koniec 2015 roku bezrobocie w Polsce wynosiło 7,1%. Na wysokim poziomie wciąż kształtuje się bezrobocie pośród ludzi młodych w wieku od 15 do 24 lat. W roku 2012 wynosiło 26,5%, natomiast w czwar- 17 Główny Urząd Statystyczny, Pracujący w nietypowych formach zatrudnienia, Warszawa 2016, s Źródło: Dostęp: r.

206 Wioleta Gaweł Umowy śmieciowe wpływ na długookresowy wzrost i zatrudnienie 205 tym kwartale 2014 roku już 22% 19. Nadal jest to bardzo wysoki poziom i warto przypomnieć, że w tym przedziale wiekowym najczęściej zawierane są umowy cywilnoprawne. Zgodnie z danymi GUS na koniec 2014 roku stopa bezrobocia wynosiła 11,4%. Natomiast w roku 2012 i 2013 kształtowała się na poziomie 13,4%, gdzie wzrosła od 2012 roku z poziomu 12,5% 20. W klasycznej ekonomi wzrost gospodarczy przekłada się na zwiększenie zatrudnienia. Jak podaje GUS w szybkim szacunku poziom PKB na koniec IV kwartału 2015 roku wyniósł 3,9%. Zarówno w roku 2014 jak i 2015 wskaźnik ten utrzymuje się powyżej 3% 21. Zgodnie z danymi GUS poziom PKB w cenach bieżących od 2009 roku ma trend wzrostowy. Od poziomu ,1mln w 2009 roku do ,1mln na koniec 2014 roku 22. Optymistyczne są również prognozy dla Polski. Agencja ratingowa Fitch Ratings prognozuje wzrost PKB w roku 2016 i 2017 na poziomie 3,5%. Swoją prognozę uzasadnia spadkiem bezrobocia w listopadzie 2015 do 7,2% oraz niską inflacją, która w tym samym miesiącu wynosiła -0,5% 23. Prognozy dla Polski zgodnie z przytoczonymi wskaźnikami są bardzo optymistyczne. Pamiętać jednak należy, że PKB nie jest wskaźnikiem doskonałym. Odnosząc się do umów cywilnoprawnych wydaje się, że jest coraz większe zapotrzebowanie na prace i zawieranie ich powoduje spadek bezrobocia i zgodnie z klasycznym nurtem ekonomii powodem tego jest wzrost PKB. Obserwacje rynku pracy pokazują, że ta korelacja nie zawsze jest obecna. Przykładowo w przypadku spadku wzrostu gospodarczego nie zawsze następuje zwiększenie bezrobocia. Związane jest to z tym, że przedsiębiorcy chcą zatrzymać wykwalifikowany personel podejmują decyzję by przeczekać trudny czas w gospodarce. Podobnie możemy mieć do czynienia ze wzrostem, który niekoniecznie niesie za sobą zwiększenie zatrudnienia z tzw. wzrostem bezzatrudnieniowym. Istotne podkreślenia jest tutaj prawo Okuna, zgodnie z którym zależność pomiędzy wzrostem gospodarczym, a spadkiem bezrobocia nie wynosi jeden do jednego. Dokładniej ujmując 1% w wzroście gospodarczym wpływa na spadek bezrobocia w wymiarze 0,3%. Natomiast odwrócenie tej zależności pokazuje, że 1% wzrostu bezrobocia niesie za sobą 3% strat na wzroście gospodarczym Eurostat, Unemployment statistics, Źródło: index.php/unemployment_statistics, Dostęp: r. 20 Główny Urząd Statystyczny, Stopa bezrobocia w latach , Żródło: gov.pl/obszary-tematyczne/rynek-pracy/bezrobocie-rejestrowane/stopa-bezrobocia-wlatach ,4,1.html, Dostęp: r. 21 Główny Urząd Statystyczny, Szybki szacunek produktu krajowego brutto za IV kwartał 2015 r., Warszawa 2016, s Główny Urząd Statystyczny, Rachunki kwartalne produkty krajowego brutto w latach , Warszawa 2015, s Money.pl, Źródło: -utrzyma-sie-na,212,0, html, Dostęp: r. 24 Khemraj T., Madrick J., Semmler W., Okun s Law and Jobless Growth, Schwartz Center for Economic Policy Analysis, 3/2006, s. 4.

207 206 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Bezzatrudnienowy wzrost gospodarczy sklasyfikowali Bhorat H. i Oosthuizen M., wyróżniając trzy różne formy. Pierwsza z nich mówi o sytuacji gdy przy wzroście gospodarczym nie mamy do czynienia ze wzrostem zatrudnienia lub też jego ujemnym poziomem. Druga sytuacja ma miejsce gdy za wzrostem gospodarczym nie nadąża dostosowanie siły roboczej i skutkuje to bezrobociem. Trzecia forma natomiast to sytuacja gdy przy wzroście gospodarczym mamy do czynienia ze spadkiem bezrobocia jednak nie na zadowalającym poziomie 25. Takie przedstawienie zależności pomiędzy wzrostem gospodarczym pokazuje, że ułatwienie zatrudniania pracodawcom poprzez umowy cywilnoprawne niekoniecznie wpłynie pozytywnie na wzrost gospodarczy. Należy również ciągle pamiętać o w dużej mierze krótkoterminowości tego rozwiązania i braku kontynuacji w dłuższym okresie. Bezzatrudnieniowy wzrost gospodarczy pojawia się, gdy wzrost gospodarczy jest na takim samym poziomie jak podaż pracy, a wydajność pracy rośnie szybciej niż wzrost gospodarczy. Może to spowodować zmiany ceny kapitału i pracy, oraz idący za tym wzrost inwestycji w sektory kapitałochłonne 26. Wiele problemów przysparza również sam wskaźnik PKB, który poddawany jest krytyce za swoje niedoskonałości. PKB przypisywane są dwie grupy zarzutów, pierwsza mówi o braku precyzji w pomiarach, a druga odnosi się do tego, że sam wskaźnik nie mierzy tego co najważniejsze, a mianowicie nie odnosi się do dobrobytu człowieka, który powinien być dla rządzących najważniejszy. Wskaźnik ten mierzy zagregowaną wartość finalnych dóbr i usług. Natomiast rozróżnienie dóbr finalnych od pośrednich jest bardzo nieostre, przez to nie obejmuje produkcji, która nie przechodzi przez rynek. Podobnie jest z szara strefą, która tutaj siłą rzeczy nie może być uwzględniona. Problematyczna jest również kwestia cen dóbr i usług przechodzących przez rynek. Ceny aktywów niekoniecznie są adekwatne do ich faktycznej wartości, stwarza to iluzję wzrostu. Problemem również jest to, że w cenach dóbr nie są uwzględniane negatywne efekty zewnętrzne, takie jak szkody środowiskowe czy hałas. Powoduje to problem z tzw. antydobrami. Przykładowo coraz większe korki zwiększają zapotrzebowanie na paliwo, czy też wzrost przestępczości przynosi większe nakłady na służby bezpieczeństwa, jak i podwyższa koszty więziennictwa. Jeszcze bardziej problematyczne są dobra, które nie mają ceny rynkowej 27. PKB ma ogromny problem z wycenieniem usług, przez to nie uchwyci dokładnie wartości pracy pielęgniarki czy informatyka. Niepoliczalne wartości mogą zostać dodane do PKB w sposób arbitralny jednak określenie wartości za godzinę do niektórych zawodów jest nieadekwatne, jak pod- 25 Bhorat H., Oosthuizen M., Evolution of the Labour Market , [w:] Poverty and Policy in Post-Apartheid South Africa, H. Bhorat, R. Kanboor, Cape Town: Human Science Research Council 2006, s Altman M., Jobless or Job Creating Growth? Some preliminary thoughts, TIPS/ DPRU Annual Forum, 2003, s Parkiet.pl, Źródło: Dostęp: r.

208 Wioleta Gaweł Umowy śmieciowe wpływ na długookresowy wzrost i zatrudnienie 207 kreślił Kevin Kelly. Wskaźnik nie uwzględnia również pracy w domu jak i usług darmowych, które mimo wszystko generują koszty. W ekonomii rozróżniamy pojęcie wzrostu gospodarczego będącego pojęciem określającym wzrost narodowego bogactwa, odnoszącego się do sfery mierzalnej. Obok tego pojęcia funkcjonuje również rozwój gospodarczy, który jest procesem transformacji gospodarek. Pojęcie to bierze pod uwagę nie tylko aspekty ilościowe ale również jakościowe 28. Jeszcze szersze pojęcie stanowi rozwój społeczno-gospodarczy. Oznacza on korzystne zmiany zachodzące w gospodarkach pod względem ilościowym, jakościowym, a także strukturalnym i społecznym 29. Wskaźnikiem rozwoju społeczno-gospodarczego jest HDI. Stanowi on syntetyczna miarę opartą na średniej trzech wskaźników, które bierze pod uwagę. Pierwszym z nich jest zdrowie, oceniana jest tutaj średnia długość życia. Drugim wskaźnikiem jest edukacja, brany jest tutaj pod uwagę analfabetyzm, a także współczynnik skolaryzacji. Natomiast trzecim wskaźnikiem jest PKP per capita. Pomimo dosyć szczegółowego podejścia, to HDI nie obejmuje wszystkich elementów istotnych w koncepcji rozwoju ludzkiego. Związane jest to z tym, że nie wszystkie cechy można mierzyć, a z drugiej strony nie do wszystkich z nich są dostępne dane, to również utrudnia proces konstrukcji idealnego wskaźnika. Wskaźnik posiada własne kryteria klasyfikacji na kraje: słabo, średnio i wysoko rozwinięte. W granicach 0-0,5 kraj jest słabo rozwinięty, od 0,501 do 0,8 kraj jest średnio rozwinięty, od 0,801 do 1 kraj należy do wysoko rozwiniętych 30. Wskaźnik HDI kształtował się w Polsce w 2014 roku na poziomie 0,843 i od 2010 roku utrzymuje się powyżej 0,8, zgodnie z klasyfikacją stanowi to o przynależności do krajów wysoko rozwiniętych 31. Pracodawcy coraz częściej sięgają po umowy cywilnoprawne, licząc na oszczędność kosztów i szybki zysk. Cały szereg podmiotów gospodarczych funkcjonujących w Polsce ma ogromny problem z perspektywą długoterminową. Pracodawcy ciężko objaśnić, że traci na lojalności i zaangażowaniu pracownik, skoro wie, że bezrobocie jest wysokie i zawsze chętnych do pracy znajdzie. Stąd pojawia się trend tworzenie podziału pracy w przedsiębiorstwie tak, by nie było problemu z szybkim zaadaptowaniem nowego pracownika. Pracodawcy nie straszna jest rotacja skoro nie generuje wysokich kosztów. W tym całym mechanizmie oszczędności przedsiębiorców dosyć manipulacyjnym wydaje się przedstawienie umów śmieciowych jako bardziej elastycznych i odpowiadających potrzebom młodych ludzi. Badania GUS jednoznacznie pokazały, że osoby w wieku lat nie mają wyboru odnośnie formy zatrudnienia, a nawet więcej umowa śmieciowa jest je- 28 The New Encyclopædia Britannica, Micropedia, 15th Edition, Vol. 4, Encyclopædia Britannica, Inc., Chicago 2003, s Cieślik E., Wybrane alternatywne sposoby mierzenia poziomu rozwoju gospodarczego, [w:] Eculibrium, Balcerzak A. P. (red.), 2008, s UNDP, W trosce o pracę Raport o Rozwoju Społecznym Polska 2004, Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju, Warszawa 2004, s. I II. 31 UNDP, Źródło: Dostęp: r.

209 208 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie dyną umową jaką oferuje im rynek pracy. Wciąż dominuje trend krótkich umów i jednorazowych zleceń, stąd też umowy cywilnoprawne nie zapowiadają długotrwałego zatrudnienia. Wyjątkiem mogą tu być umowy zawierane na pracę stacjonarną w określonych godzinach pracy, tylko tutaj pojawia się pytanie czy taka umowa powinna być zawiera w myśl kodeksu cywilnego czy też powinien już to być stosunek pracy w oparciu o umowę o pracę. Zastanawiające jest jak zmieni się ten proceder po wprowadzeniu składek od umów cywilnoprawnych. Z racji, że osoby pracujące na słynnych umowach śmieciowych często wcześniej posiadały status osoby bezrobotnej i najczęściej wracają do niego po zakończeniu umowy, bardzo wyraźnie widać, jak umowy śmieciowe wpływają na pomiar bezrobocia rejestrowanego. Umowy te wykluczają z rejestru osoby bezrobotne dla krótkich i mało płatnych zleceń. Ciężko zatem powiedzieć, że taka osoba ma prace, jak nawet kodeks pracy jej nie obejmuje. Zasadniczym pytaniem jest czy dzięki taki umowom gospodarka ma szansę na długotrwały rozwój. Bardziej nowoczesne struktury i efektywniejsza praca zdają się to uzasadniać. Utrzymywanie się jednak takiego trendu w dłuższym okresie może już nie być takie optymistyczne. Specjalizacja w nowoczesnych strukturach spowoduje zwiększanie się umów cywilnoprawnych, jak wcześniej zostało to określone ukrywaniem bezrobocia. Możliwe, że niezadowolenie społeczne zatrzyma ten proceder, chodź większą moc mają tutaj obostrzenia wobec umów cywilnoprawnych. W dłuższym okresie taka sytuacja może spowodować zubożenie społeczeństwa i mniejsze zapotrzebowanie na dobra i usługi, oraz idący za tym osłabiony zostanie wzrost gospodarczy. Umowy śmieciowe niosą za sobą szereg pozytywnych następstw, jak chociażby możliwość zarobku dla osób w trudnej sytuacji finansowej tylko ciągle jest to rozwiązanie krótkoterminowe. Pozostaje pytanie co stanie się z gospodarką gdy osoby pracujące przez większość życia na umowach śmieciowych dotrą do wieku emerytalnego. Bibliografia Pozycje książkowe i artykuły: Altman M., Jobless or Job Creating Growth? Some preliminary thoughts, TIPS/ DPRU Annual Forum, Bąk E., Elastyczne formy zatrudnienia, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa Bhorat H., Oosthuizen M., Evolution of the Labour Market , [w:] Poverty and Policy in Post-Apartheid South Africa, H. Bhorat, R. Kanboor, Cape Town: Human Science Research Council Cieślik E., Wybrane alternatywne sposoby mierzenia poziomu rozwoju gospodarczego, [w:] Eculibrium, Balcerzak A. P. (red.), 2008.

210 Wioleta Gaweł Umowy śmieciowe wpływ na długookresowy wzrost i zatrudnienie 209 Edvinsson L., Malone M., Kapitał intelektualny, PWN, Warszawa Handy Ch., Wiek przezwyciężonego rozumu, Wydawnictwo Business Press, Warszawa Khemraj T., Madrick J., Semmler W., Okun s Law and Jobless Growth, Schwartz Center for Economic Policy Analysis, 3/2006. Krupski R. (red.), Elastyczność organizacji, Wyd. UE we Wrocławiu, Wrocław Kryńska E., Mobilność zasobów pracy w wybranych teoriach rynku pracy, [w:] Mobilność zasobów pracy, E. Kryńska (red.), Wyd. IPiSS, Warszawa Ministerstwo Gospodarki, Przedsiębiorczość w Polsce, Warszawa Nahotko S., Zarządzenie kosztami pracy w przedsiębiorstwie działającym w otoczeniu bezrobocia, Scientific Publishing Group, Gdańsk Wickowski P. (red.), Umowy śmieciowe, Dzienniki Gazeta Prawna, Warszawa Sekuła Z., Planowanie zatrudnienia, Oficyna Ekonomiczna, Wrocław Standing G., The Precariat. The New Dangerous Class, Bloomsbury Academics, London and New York The New Encyclopædia Britannica, Micropedia, 15th Edition, Vol. 4, Encyclopædia Britannica, Inc., Chicago UNDP, W trosce o pracę Raport o Rozwoju Społecznym Polska 2004, Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju, Warszawa Weick K. E., Management of Organizational Change among Loosely Coupled Elements, [w:] Change in Organizations, P. Goldman (red.), Jossey Bass, San Francisco Raport i dane statystyczne: Główny Urząd Statystyczny, Koszty pracy w gospodarce narodowej 2012, Warszawa Główny Urząd Statystyczny, Pracujący w nietypowych formach zatrudnienia, Warszawa Eurostat, Unemployment statistics, Źródło: Główny Urząd Statystyczny, Stopa bezrobocia w latach , Żródło: stat.gov.pl/obszary-tematyczne/rynek-pracy/bezrobocie-rejestrowane/stopa- -bezrobocia-w-latach ,4,1.html. Główny Urząd Statystyczny, Szybki szacunek produktu krajowego brutto za IV kwartał 2015 r., Warszawa Główny Urząd Statystyczny, Rachunki kwartalne produkty krajowego brutto w latach , Warszawa 2015.

211 210 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Źródła internetowe: Kowalski J. K., Umowy śmieciowe w Polsce: umowy cywilnoprawne coraz bardziej powszechne, Źródło: polsce_umowy_cywilnoprawne_coraz_bardziej_powszechne. Państwowa Inspekcja Pracy, Źródło: komunikaty-biezace/69948,kontrole-umow-cywilnoprawnych-w-2015r-.html Money.pl, Źródło: -pkb-polski-utrzyma-sie-na,212,0, html. Bankier.pl Źródło: ZUS-u-od-kilku-umow-zlecenia-od-2016-roku html. e-prawnik, Źródło: Parkiet.pl, Źródło: UNDP, Źródło: Streszczenie Elastyczność zatrudnienia stała się standardem. Istnieje szereg argumentów przemawiających za tym rozwiązaniem. Szersze spojrzenie unaocznia jednak interesy pracodawców w takim rozwiązaniu. Coraz rzadziej możemy mówić o zatrudnieniu, a nowoczesne struktury przedsiębiorstw dążą do zwiększania dysproporcji w wynagrodzeniach. Takie zmiany mają istotny wpływ na wzrost całej gospodarki. Praca natomiast ma wpływ na kształtowanie się społeczeństw i to tutaj można upatrywać się konsekwencji trendu elastyczności zatrudnienia. Słowa kluczowe: umowy cywilnoprawne, zatrudnienie, wzrost gospodarczy, elastyczność Summary Employment flexibility has become a standard. There are a number of arguments for this solution. Highlights the broader view, however, the interests of employers in this solution. Less and less we can talk about employment and modern business structure tend to increase disparities in pay. Such changes have a significant impact on the growth of the entire economy. Work on the other hand has an impact on the development of societies and it is here can be traced to the consequences of the trend of employment flexibility. Keywords: civil contracts, employment, economic growth, flexibility

212 mgr Justyna Kłobukowska Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Anioły biznesu jako źródło finansowania działalności społecznie odpowiedzialnych przedsiębiorstw Business angels as a source of financing activities socially responsible companies 1. Wprowadzenie Problem wpływu działalności gospodarczej na środowisko naturalne jak i jakość życia społeczeństw poruszany jest coraz częściej w różnych kręgach. Podejmowanie jakiejkolwiek aktywności nierozłącznie związane jest z zużywaniem zasobów naturalnych, oddziaływaniem na atmosferę, kontaktem z innymi ludźmi, zarówno kooperantami i społecznością lokalną. Profil, zasięg czy też wielkość przedsiębiorstwa nie ma w tej kwestii znaczenia. Jako integralny element gospodarki zobowiązane jest ono do stymulowania jej wzrostu. Ten z kolei, nie może odbywać się kosztem otoczenia i dostępności zasobów środowiska naturalnego dla przyszłych pokoleń. Są to fundamenty rozwoju zrównoważonego. Myślenie perspektywiczne towarzyszące prowadzącym działalność gospodarczą musi być wspierane odpowiednimi źródłami finansowymi. Ich brak uniemożliwia w pełni realizację strategii społecznej odpowiedzialności biznesu (Corporate Social Responsibility, CSR). W związku z nowym podejściem do prowadzenia biznesu jakim jest CSR, poprzez rozszerzanie kryteriów podejmowania decyzji biznesowych o aspekty społeczne i środowiskowe zmieniają się potrzeby finansowe przedsiębiorstw. Z drugiej strony uczestnicy rynku finansowego otwierają się na nowe możliwości inwestowania kapitału. Oferta kredytowa banków wzbogacana jest o kredyty ekologiczne, a na rynku kapitałowym tworzone są indeksy giełdowe dedykowane spółkom społecznie odpowiedzialnym lub emitowane są obligacje społeczne. Nowe rozwiązania poszukiwane są w obszarze alternatywnych źródeł finansowania, do których należą m.in. aniołowie biznesu. Celem niniejszego artykułu jest przeanalizowanie roli aniołów biznesu w finansowaniu działalności społecznie odpowiedzialnych przedsiębiorstw. Jego

213 212 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie realizacja będzie opierać na przedstawieniu koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu, wyznaczeniu aspektów działalności CSR realizowanej przez przedsiębiorstwa oraz scharakteryzowaniu aniołów biznesu. Rezultatem badań będzie porównanie motywów i preferencji anioła biznesu inwestującego w standardowe przedsiębiorstwo, a takie, które uwzględnia kryteria CSR. 2. Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw nowy wymiar przedsiębiorczości Popularna maksyma głosi, że najważniejsze jest to, co dzieje się w przedsiębiorstwach, w dynamice ich rozwoju, racjonalności działania, strukturach kosztów, stopniu nastawienia na przedsiębiorcze i konkurencyjne działania rynkowe, poszukiwaniu nowych wartości uwzględnienia nowych związków i zależności dyktowanych przez zmieniający się świat 1. Przedsiębiorstwa wyznaczają kierunki zmian gospodarczych, wdrażają innowacje, budują przewagi konkurencyjne na różnych rynkach 2. Obserwacja ich działalności dużo mówi badaczom o ewolucji struktury i kierunków, w których podąża biznes, ale też często wskazują na zasady, jakimi kierują się przedsiębiorcy. Słusznym jest kojarzenie przedsiębiorczości z aktem wysiłku zarówno jednostek oraz grup społecznych, które dążą do realizacji postawionych celów biznesowych 3. To oznacza, że wszelkie efekty wymierne podejmowanej działalności w postaci maksymalizacji zysku, maksymalizacji obrotów i poprawy poziomu życia nie dzieją się w próżni, ale w szeroko rozumianym otoczeniu ekonomicznym, technologicznym, kulturowym, prawnym, itd. Relacja pomiędzy charakterystyką przedsiębiorstwa a wzrostem gospodarczym, tak jak pokazano na schemacie 1, wymaga uwzględnienia determinant rozwoju przedsiębiorczości. 1 M. Strużycki, Przedsiębiorstwo uwarunkowania zmian w zarządzaniu, [w:] Przedsiębiorstwo przedsiębiorczość rynek, A. Skowronek-Mielczarek (red.), Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2003, s L. Dziawgo, Społeczna odpowiedzialność biznesu jako czynnik konkurencyjny na współczesnym rynku kapitałowym, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia, Szczecin 2009, s G. Gołębiowski, Przedsiębiorczość a czynniki społeczno-kulturowe, Problemy Zarządzania, Wydział Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, 2/2008 (20), s. 28.

214 Justyna Kłobukowska Anioły biznesu jako źródło finansowania działalności społecznie Schemat 1. Ramy przedsiębiorczych zachowań Źródło: R. Thuirk, S. Wennekers, L. M. Uhlaner, Entrepreneurship and economic performance: a macro perspective, EIM Small Business Research and Consultancy, 2002, za: G. Gołębiowski, Przedsiębiorczość a czynniki społeczno-kulturowe, Problemy Zarządzania, Wydziała Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, 2/2008 (20), s. 28. Szerokie spojrzenie na uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości umożliwia zaobserwowanie punktów wspólnych pomiędzy prowadzeniem działalności gospodarczej, a wypełnianiem dobrowolnych, ale moralnie zasadnych obowiązków wobec interesariuszy przedsiębiorstwa. Są nimi zarówno pracownicy firmy, jej klienci, dostawcy i inni kooperanci, jak również lokalne społeczności i środowisko naturalne. Takie spojrzenie jest potwierdzane orientacją koncepcji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw. Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw (CSR) definiowana jest wielorako. Można ją traktować jako zobowiązanie danej organizacji do włączania aspektów społecznych i środowiskowych w proces podejmowania decyzji oraz wzięcie odpowiedzialności za jej skutki 4. Komisja Europejska zwraca uwagę na dobrowolne podejmowanie tej problematyki w działalności gospodarczej i w stosunkach z zainteresowanymi stronami 5. Systematyzujące podejście prezentuje międzynarodowa norma ISO Społeczna odpowiedzialność biznesu traktowana jest jako odpowiedzialność organizacji za wpływ jej decyzji i działań (produkty, serwis, procesy) na społeczeństwo i środowisko. W pełni przejrzysta i etyczna postawa wpływa na 6 : zrównoważony rozwój, zdrowie i dobrobyt społeczeństwa, odpowiadanie oczekiwaniom formułowanym przez interesariuszy, 4 Ministerstwo Gospodarki, (data dostępu: r.) 5 Green Paper for Promoting an European Framework for Corporate Social Responsibility, Commission of the European Communities, Bruksela Odpowiedzialna firma, (data dostępu: r.).

215 214 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie prowadzenie działalności gospodarczej zgodnie z prawem i międzynarodowymi standardami, podejmowanie spójnych dla całego przedsiębiorstwa decyzji oraz uwzględnianie ich we wszystkich wewnętrznych i zewnętrznych inicjatywach. Wśród najważniejszych obszarów społecznej odpowiedzialności należy wymienić 7 : działania skierowane do pracowników (relacji z nimi), działania na rzecz środowiska naturalnego, działania wycelowane w rynek (uczciwe praktyki rynkowe), działania adresowane do społeczeństwa (zaangażowanie społeczne i rozwój). Pomimo wielu inicjatyw na rzecz otoczenia zewnętrznego, przedsiębiorstwo osiąga w wyniku takiego prowadzenia biznesu wiele korzyści, które można rozpatrywać zarówno w wymiarze materialnym jak i niematerialnym. Pozytywny wizerunek przedsiębiorstwa kształtowany jest wraz każdą kolejną podejmowaną inicjatywą. To z kolei wpływa na poziom reputacji przedsiębiorstwa i budowę zaufania, którym obdarzają go klienci, dostawcy, społeczność lokalna, a także obecni i potencjalni kapitałodawcy. Wdrażanie społecznie odpowiedzialnych praktyk stanowi wartość dodaną do działalności podstawowej przedsiębiorstw i może wyróżniać go spośród przedsiębiorstw pochodzących z tego samego sektora. Tak więc może on stanowić istotny czynniki w budowaniu przewagi konkurencyjnej na rynku. Wartość dla firmy stanowi strategiczne podejście do społecznej odpowiedzialności, a nie jednorazowe, incydentalne zdarzenie podejmowane w celu osiągnięcia rozgłosu. Relację pomiędzy wartością społeczną i wartością dla firmy w układzie kartezjańskim prezentuje schemat 2. Istotnym jest podejmowanie kroków w celu raportowania takich działań. Zasadne jest łączenie sprawozdania finansowego ze sprawozdaniem z wyników pozaekonomicznych. Dzięki raportowaniu zintegrowanemu wszyscy interesariusze mają pełny obraz działania firmy na różnych polach jej aktywności. 7 A. Paliwoda-Matiolańska, Odpowiedzialność społeczna w procesie zarządzania przedsiębiorstwem, C. H. Beck., Warszawa 2014, s

216 Justyna Kłobukowska Anioły biznesu jako źródło finansowania działalności społecznie Schemat 2. Model efektywności programów CSR Źródło: S. Wierciński, CSR jako przedsięwzięcie biznesowe, Master of Business Administration, 2/2011 (112), Akademia Leona Koźmińskiego, Warszawa 2011, s Realizowane projekty z zakresu społecznej odpowiedzialności zwiększają efektywność społeczno-biznesową oraz budują przewagę konkurencyjną przedsiębiorstw. Liczne korzyści motywują do przedefiniowania celów biznesowych poprzez rozszerzenie ich o cele społeczne i środowiskowe. Może to być również element przyciągający zainteresowanych tymi kwestiami inwestorów. 3. Anioły biznesu jako inwestorzy wspierający przedsiębiorstwa na początkowym etapie rozwoju Przedsiębiorstwa poszukujące kapitału na założenie lub rozwój swojej działalności mają kilka możliwości jej finansowania. Tradycyjnie poszukują środków finansowych w gronie najbliższych, instytucji bankowych lub starają się o dofinansowanie z środków pochodzących z funduszy europejskich, grantów bądź innych instytucji wspierających rozwój przedsiębiorczości. Pozyskanie kapitału w wyniku emisji akcji lub obligacji jest opcją dla przedsiębiorstw w fazie stabilnego wzrostu lub ekspansji. Pozytywnie należy oceniać przykłady wspierania przedsiębiorstw na niepublicznym rynku kapitałowym przez fundusze venture capital/private equity. Rynek kapitałowy jednak nie spełnia jednej ze swoich najważniejszych funkcji, a mianowicie dostarczyciela kapitału, w przypadku potrzeb finansowych przedsiębiorstw na wczesnym etapie swojego rozwoju. Ogromną rolę odgrywa wsparcie nieformalnego inwestora indywidualnego w osobie anioła biznesu. Wypełnia on lukę kapitałową, która pojawia się na wczesnym etapie po założeniu działalności gospodarczej (schemat 3).

217 216 Prawno-ekonomiczne szanse i bariery rozwoju przedsiębiorczości w Polsce i Europie Schemat 3. Finansowanie działalności gospodarczej a luka kapitałowa Źródło: opracowanie własne. Anioł biznesu to najczęściej osoba z doświadczeniem właścicielsko-menedżerskim, posiadająca kapitały nadwyżkowe, które chce zainwestować w przedsiębiorstwo w początkowej fazie rozwoju. Tego typu inwestor indywidualny sprawuje, poza wsparciem finansowym, opiekę merytoryczną, nadzorczą oraz uczestniczy w procesie decyzyjnym. Bierze on czynny udział w działaniach podejmowanych przez firmę, w różnych jej aspektach. Wielokrotnie warunkiem korzystania z pomocy finansowej anioła biznesu jest zaakceptowanie jego obecności i wpływu na decyzje firmy 8. W związku z pełnieniem funkcji doradczej często pochodzi on z obszaru geograficznego bliskiego lokalizacji doinwestowywanej przez niego firmy. To pozwala mu na częstą obecność w siedzibie przedsiębiorstwa i pełne zaangażowanie w proces zarządzania. Środowisko aniołów biznesu nie należy do jednorodnych 9. W związku z indywidualnym podejściem, motywami oraz sposobami realizacji funkcji dostarczyciela kapitału, różnorakie są przesłanki, jak również sposoby wypełniania przez nich swoich obowiązków. Bardzo często kojarzeniem zainteresowanych stron zajmują się specjalnie utworzone w tym celu sieci aniołów biznesu. Pełnią one 8 J. Kłobukowska, Możliwości wykorzystania różnych form finansowania kapitałowego w zakładaniu i prowadzeniu firm spin off/out, [w:] Spin off, spin out jako instrument budowania przedsiębiorczości akademickiej oraz stymulowania innowacyjności regionu, A. P. Balcerzak, M. Moszyński (red.), Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddział w Toruniu, Toruń 2011, s K. Brzozowska, Business angels na rynku kapitałowym: motywacje, inwestowanie, efekty, Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa 2008, s. 45.

218 Justyna Kłobukowska Anioły biznesu jako źródło finansowania działalności społecznie rolę pośrednika pomiędzy przedsiębiorstwami poszukującymi kapitału i aniołami, którzy są zorientowani na współpracę zgodnie z ich profilem inwestycyjnym. Przedsiębiorstwa, które ubiegają się o wsparcie anioła biznesu podlegają mniej lub bardziej szczegółowej selekcji. Często musi to być ściśle określona branża lub etap rozwoju. Wśród kryteriów, które stawiane są przedsiębiorstwu przez aniołów biznesu należy wymienić: początkowy etap rozwoju przedsiębiorstwa, zakwalifikowanie do sektora małych i średnich przedsiębiorstw, pochodzenie z branży nowoczesnych technologii lub innych innowacyjnych sektorów, duży potencjał wzrostu, ukierunkowanie na rosnący rynek zbytu (również w skali międzynarodowej), forma prawna spółki akcyjnej lub gotowość do jej założenia, zmotywowany właściciel i kadra pracownicza z wizją rozwoju, zorientowanie na osiągnięcie sukcesu, posiadanie prawa własności intelektualnej lub przemysłowej. Aniołowie biznesu szczególnie zainteresowani są rozwojowymi branżami 10, takimi jak informatyka i telekomunikacja, biotechnologia. Fundusze, które są w stanie zainwestować sięgają od 50 tysięcy do kilku milionów złotych. Popularność poszczególnych sektorów według liczby podpisywanych umów w Europie w 2015 r. prezentuje wykres 1. Wyk. 1. Inwestycje aniołów biznesu w Europie według sektora w 2015 r. (% umów) 3% 2% 3% 1% 5% 1% 6% 9% 7% 10% 3% ICT Mobilne (mobile) Przemysł kreatywny Biotechnologia i nauki o życiu 37% Opieka zdrowotna/technologia medyczna Inwestowanie z wpływem Energia Ochrona środowiska naturalnego Sprzedaż i dystrybucja Finanse i usługi biznesowe Logistyka i transport Produkcja (manufacturing) 13% Inne 10 European Early Stage Market Statistics Fueling Europe s Growth, The European Trade Association for Business Angels, Seed Funds, and other Early Stage Market Players, May 2016, eban.org/wp-content/uploads/2016/06/early-stage-market-statistics-2015.pdf