TARGOWISKO, STAN. 10, 11

Transkrypt

1

2

3 Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce TARGOWISKO, STAN. 10, 11 OSADNICTWO Z EPOKI KAMIENIA

4 Krakowski Zespół do Badań Autostrad Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Oddział w Krakowie Muzeum Archeologiczne w Krakowie Redaktorzy serii Jan Chochorowski Janusz Kruk Jacek Rydzewski Redaktor techniczny Joanna Kulczyńska Prace wykopaliskowe wykonywane były w ramach ogólnopolskiego programu ratowniczych badań archeologicznych na trasach budowy autostrad, finansowanego przez Generalną Dyrekcję Dróg Krajowych i Autostrad. Opiekę merytoryczną sprawował Krajowy Ośrodek Badań i Zabytków w Warszawie (obecnie Narodowy Instytut Dziedzictwa)

5 Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce TARGOWISKO, STAN. 10, 11 OSADNICTWO Z EPOKI KAMIENIA red. Albert Zastawny Krakowski Zespół do Badań Autostrad Kraków 2014

6 Copyright by Krakowski Zespół do Badań Autostrad Pracę do druku recenzował prof. dr hab. Janusz K. Kozłowski Redakcja serii Jan Chochorowski Janusz Kruk Jacek Rydzewski Redakcja tomu Janusz Kruk Skład komputerowy, redakcja techniczna, projekt okładki i stron tytułowych Joanna Kulczyńska Zdjęcie na okładce Robert Słaboński Tłumaczenia streszczeń na język angielski Aleksandra Sabat-Maj Dystrybucja i adres redakcji Krakowski Zespół do Badań Autostrad ul. Senacka Kraków ISBN: Druk i oprawa Wydawnictwo-Drukarnia Ekodruk s.c. Kraków Nakład: 500 egz.

7 SPIS TREŚCI Beata Grabowska, Bartłomiej Konieczny Wielokulturowy kompleks osadniczy na stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki, woj. małopolskie uwagi wprowadzające... 7 Summary: Multicultural settlement complex at site 10, 11 in Targowisko, Wieliczka district, Lesser Poland (Małopolskie voivodship) introductory remarks Jarosław Wilczyński Paleolityczne oraz mezolityczne wyroby kamienne ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Summary: Lithic artifacts dated to the Palaeolithic and Mesolithic from site 10, 11 in Targowisko, Wieliczka district Albert Zastawny, Beata Grabowska Materiały kultury ceramiki wstęgowej rytej ze st. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Summary: Materials of the Linear Band Pottery culture at site 10, 11 in Targowisko, Wieliczka district Beata Grabowska, Albert Zastawny Osada kultury malickiej na stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Summary: The settlement of the Malice culture at site 10, 11 in Targowisko, Wieliczka district Albert Zastawny, Beata Grabowska Materiały kręgu lendzielsko-polgárskiego i znaleziska późnoneolityczne ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Summary: Materials of the Lengyel-Polgár circle and Late Neolithic findings from site 10, 11 in Targowisko, Wieliczka district Jarosław Wilczyński Neolityczne materiały kamienne z wielokulturowego stanowiska 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Summary: The lithic materials dated to the Neolithic from the multicultural site 10, 11 in Targowisko, Wieliczka district Beata Grabowska Obiekty i materiały ceramiczne o nieustalonej chronologii i przynależności kulturowej, odkryte na stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Summary: Features and pottery materials of undetermined chronology and cultural attribution discovered at site 10, 11 in Targowisko, Wieliczka district

8 Bernadeta Kufel-Diakowska Analiza mikroskopowa paleolitycznych wyrobów krzemiennych ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Summary: Microscopic analysis of Palaeolithic flint artifacts from site 10, 11 in Targowisko, Wieliczka district Jarosław Wilczyński Szczątki zwierząt plejstoceńskiej stepo-tundry wiązane z osadnictwem paleolitycznym na stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Summary: Remains of animals of the Pleistocene steppe-tundra registered at the Paleolithic settlement at site 10, 11 in Targowisko, Wieliczka district Anna Rauba-Bukowska Rozpoznanie składu mineralnego i petrograficznego mas ceramicznych kultury ceramiki wstęgowej rytej i kultury malickiej ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Summary: Mineralogical and petrographical identification of the ceramic fabrics of the Linear Band Pottery culture and the Malice culture, Targowisko 10, 11 sites, Wieliczka district Małgorzata Winiarska-Kabacińska Wyniki obserwacji traseologicznych zabytków krzemiennych z grobu kultury malickiej ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Summary: The results of traceological observations of artefacts from a burial of the Malice culture from site 10, 11 in Targowisko, Wieliczka district Maria Lityńska-Zając, Zofia Tomczyńska, Krystyna Wasylikowa, Katarzyna Cywa, Ewa Madeyska Pozostałości roślinne z obiektów neolitycznych na stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki Summary: Plant remains from the Neolithic features at the site 10,11 in Targowisko, Wieliczka district

9 Targowisko, stan. 10, 11. Osadnictwo z epoki kamienia, red. A. Zastawny Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków 2014, s Jarosław Wilczyński SZCZĄTKI ZWIERZĄT PLEJSTOCEŃSKIEJ STEPO-TUNDRY WIĄZANE Z OSADNICTWEM PALEOLITYCZNYM NA STAN. 10, 11 W TARGOWISKU, POW. WIELICKI W trakcie eksploracji obozowiska górnopaleolitycznego, odkrytego na stanowisku Targowisko 10, 11, w jego zachodniej części (stan. 10) natrafiono na nieliczne szczątki fauny plejstoceńskiej. Wystąpiły one w obrębie lessu warstwowanego, zawierającego liczne artefakty krzemienne. Zarówno szczątki kostne, jak i zabytki kamienne koncentrowały się wokół palenisk (ryc. 1). Pozycja stratygraficzna oraz planigrafia tego materiału świadczy o jego związku z istniejącym na tym miejscu krótkotrwałym obozowiskiem łowców górnopaleolitycznych (Wilczyński 2014). Wśród szczątków zwierzęcych odkrytych na stanowisku są pojedyncze izolowane zęby oraz zalegające w pozycji anatomicznej fragmenty szeregów zębowych (ryc. 2). Do obecnych czasów nie zachowały się żadne inne fragmenty szkieletu osiowego (np. czaszki) czy też kości długich. Na taki stan rzeczy wpływ miały właściwości geochemiczne osadu, w którym zalegały szczątki. Z powodu niszczącego działania kwasów humusowych stan odkrytych zębów był bardzo zły zachowane zostało jedynie szkliwo budujące korony zębów. Powodowało to trudności podczas wydobywania ich z osadu. Zły stan zachowania uniemożliwił dokładne oznaczenie znalezionych zębów. Z tego też powodu nie obliczono dla odkrytego zespołu fauny minimalnej liczby osobników, ani innych wskaźników powszechnie stosowanych w badaniach archeozoologicznych (Klein, Cruz-Uribe 1984; Lyman, 1994; Lasota-Moskalewska 2008). Można przypuszczać, że odkryte tu szczątki trafiły na stanowisko bądź w postaci całej tuszy, bądź z wybranymi częściami upolowanej zwierzyny. Pomimo bardzo złego stanu zachowania szczątków kostnych, omawiane stanowisko zajmuje szczególną pozycję wśród innych punktów osadniczych. W przypadku bowiem większości znanych stanowisk archeologicznych położonych na wschód od Wisły, szczątki fauny uległy całkowitemu rozkładowi. Zaznaczyć przy tym należy, że fakt ten nie dotyczy jedynie okresu paleolitu, ale również epok młodszych (Rook 1968; Kulczycka- Leciejewiczowa 1973). Na stanowisku Targowisko 10 zachowało się 14 zębów lub fragmentów łuków zębowych ssaków plejstoceńskich (tabela 1). Większość odkrytych szczątków należy do konia (Equus ferus.), jedynie pojedynczy fragment dolnego łuku zębowego oznaczono do renifera (Rangifer tarandus). Wszystkie odkryte na stanowisku w Targowisku szczątki zwierzęce wiązać możemy z działalnością łowiecką podejmowaną przez ludność zasiedlającą to obozowisko. Obecność łowców paleolitycznych na tym miejscu związana była z możliwością polowań na konie oraz renifery, co ułatwiała zapewne bliskość większej rzeki Raby. Równie ważnym czynnikiem sprzyjającym osadnictwu paleolitycznemu było występowanie w pobliżu obozowiska złóż dobrej jakości surowca krzemiennego, wykorzystywanego na tym stanowisku (Wilczyński 2009, 22). Obozowisko to najprawdopodobniej funkcjonowało jedynie przez bardzo krótki okres czasu, być może zaledwie kilka dni. Byłby to więc przykład obozowiska w typie butchering site, na którym obok udokumentowanej działalności związanej z obróbką surowca kamiennego, dokonywano obróbki tusz zwierząt upolowanych w okolicy.

10 JAROSŁAW WILCZYŃSKI Ryc. 1. Planigrafia szczątków zwierzęcych wiązanych z osadnictwem górnopaleolitycznym odkrytych na stanowisku Targowisko 10, 11, pow. wielicki Fig. 1. Horizontal distribution pattern of animal remains connected with the Upper Palaeolithic settlement discovered at site 10, 11, in Targowisko, Wieliczka district Próbując porównać odkryty na stanowisku w Targowisku 10 zespół fauny plejstocenskiej z innymi późnopaleolitycznymi stanowiskami z terenu południowej Polski natrafiamy na pewne trudności. Wynikają one z niewielkiej liczby stanowisk późnopaleolitycznych, na których obecne byłyby szczątki zwierzęce. Kolejną trudnością jest brak bezpośrednich dat radiowęglowych określających bezwzględny wiek osadnictwa występującego na danym stanowisku. Bardzo szczątkowe dane posiadamy dla stanowisk epigraweckich z terenu Polski. Na dwóch największych stanowiskach wiązanych z tym osadnictwem (Piekary IIa oraz Kraków Spadzista warstwa 5), odkryto nieliczny materiał kostny (Morawski 1992; Wilczyński 2007). Ze stanowiska w Piekarach posiadamy zaledwie kilka odłamków ciosu mamuciego oraz pojedyncze kości renifera. Bardziej skomplikowana sytuacja występuje na stanowisku Kraków Spadzista. Ze względu na działanie intensywnych procesów postdepozycyjnych (zwłaszcza soliflukcji), trudno jednoznaczne określić na ile nieliczne szczątki fauny plejstoceńskiej występujące w spągu warstwy 5 są związane z osadnictwem epigraweckim, a na ile należą one do horyzontu graweckiego, występującego w warstwie 6. Na podstawie przeprowadzonej analizy kamiennego materiału zabytkowego można stwierdzić, że osadnictwo to nie było już związane z polowaniami 580

11 Szczątki zwierząt plejstoceńskiej stepo-tundry wiązane z osadnictwem paleolitycznym na stan. 10, 11 w Targowisku Ryc. 2. Targowisko, stan. 10, 11, pow. wielicki. Fragment łuku zębowego renifera (Rangifer tarandus) w trakcie eksploracji. Fot. J. Wilczyński Fig. 2. Targowisko, site 10, 11, Wieliczka district. Fragment of a dental arch deriving from a reindeer (Rangifer tarandus) during exploration. Photo by J. Wilczyński Ryc. 3. Targowisko, stan. 10, 11, pow. wielicki. Górny drugi oraz trzeci ząb trzonowy konia (Equus ferus). Fot. P. Wojtal Fig. 3. Targowisko, site 10, 11, Wieliczka district. The second and third upper molar tooth of a horse (Equus ferus). Photo by P. Wojtal Ryc. 4. Targowisko, stan. 10, 11, pow. wielicki. Dolny ząb przedtrzonowy renifera (Rangifer tarandus). Fot. P. Wojtal Fig. 4. Targowisko, site 10, 11, Wieliczka district. Lower premolar tooth of a reindeer (Rangifer tarandus). Photo by P. Wojtal 581

12 JAROSŁAW WILCZYŃSKI na mamuty, ani z występującym tu nagromadzeniem kości mamucich. Nastawione ono było w głównej mierze na eksploatację miejscowego surowca krzemiennego, czemu służyć miała założona w tym miejscu pracownia krzemieniarska (Wilczyński 2007, 91). Wśród nielicznych późnopaleolitycznych stanowisk południowej Polski, które dostarczyły materiału kostnego, możemy również wymienić pojedyncze stanowiska magdaleńskie. Są nimi takie stanowiska otwarte, jak Klementowice Kolonia, Dzierżysław oraz Wilczyce. Niestety stanowiska magdaleńskie, które ze względu na swoją lokalizację w okolicach Krakowa byłyby najbardziej interesujące dla powyższych rozważań, tj. Brzoskwinia, czy Wołowice, nie dostarczyły żadnych materiałów organicznych w postaci zębów czy kości zwierzęcych (Dagnan-Ginter 1975; Sobczyk 1993). Ze stanowiska w Klementowicach Koloni pochodzą nieliczne szczątki konia, głównie są to zęby, fragmenty czaszki oraz kości długich. Należą one do co najmniej dwóch osobników i noszą bezpośrednie ślady działalności ludzkiej związane z dzieleniem tuszy (Wiśniewski et al. 2012, 318). Niestety jak dotąd nie udało się uzyskać bezpośredniej daty radiowęglowej dla tego osadnictwa. Liczniejszy oraz bardziej zróżnicowany zespół fauny uzyskano ze stanowiska magdaleńskiego w Dzierżysławiu, z którego pochodzą najmłodsze szczątki mamuta znane z ziem polskich, datowane na 13180±60 BP (Wojtal 2007, 139). Wśród zwierząt, na jakie polowała grupa zamieszkująca to stanowisko, wymienić możemy mamuta, renifera oraz konia. Pozostałe kości odkryte na tym stanowisku, należące do świni, bydła oraz kozy lub owcy związane są z młodszymi epizodami osadniczymi. Na tym tle wyraźnie wyróżnia się stanowisko w Wilczycach, datowane na około 12 tys. lat temu (BP), gdzie odkryto niezwykle bogatą oraz zróżnicowaną faunę późnoplejstoceńską, na którą składają się szczątki mamuta, nosorożca włochatego, konia, renifera, lisa polarnego, niedźwiedzia brunatnego, jak również drobniejszych zwierząt np. ptaków czy gryzoni (Bratlund 1999, 104). Wpływ na to miały panujące tu bardzo korzystne warunki glebowe, które pozwoliły na zachowanie się tak licznego materiału organicznego. Jako osobne zagadnienie należy rozpatrywać stanowiska jaskiniowe: Jaskinię Deszczową (Nadachowski red. 2000), Jaskinię Maszycką (Kozłowski red. 1996), Jaskinię Zawaloną w Mnikowie (Alexandrowicz et al. 1992) czy Schronisko w Zalasie (Bocheński et al. 1985), z których znamy liczniejszy oraz dobrze zachowany materiał paleontologiczny, związany z osadnictwem epigraweckim oraz magdaleńskim. W przypadku stanowisk jaskiniowych trzeba jednak pamiętać, że odnajdywany tu materiał kostny posiada swą specyfikę związaną z odmiennymi warunkami geologicznymi oraz różnymi procesami towarzyszącymi powstawaniu nagromadzenia szczątków kostnych, w którym swój udział miały także zwierzęta. W sposób zasadniczy odróżnia to obozowiska jaskiniowe od stanowisk otwartych. Opisana fauna ze stanowiska Targowisko 10 dobrze nawiązuje do podobnie datowanych zespołów faunistycznych znanych z innych otwartych stanowisk, położonych na północ od Karpat, które zasiedlone zostały po maksimum zlodowacenia. Zauważalną różnicą jest brak w Targowisku szczątków mamuta, które spotkamy zarówno na starszych stanowiskach epigraweckich (np. Piekary), jak również na stanowiskach późnomagdaleńskich (Dzierżysław oraz Wilczyce). Jak można przypuszczać, jest to wynik ściśle określonych zadań, jakie zamieszkująca to miejsce grupa miała do wykonania, a związanych z uzupełnieniem zapasu surowca krzemiennego oraz uzyskaniem skór zwierzęcych. Na słabe zróżnicowanie fauny reprezentowanej na stanowisku Targowisko 10 z pewnością miała również wpływ krótkotrwałość tego osadnictwa oraz niezwykle niekorzystne warunki glebowe powodujące zupełne rozłożenie substancji organicznych. Jednak pomimo złego stanu zachowania i szczupłości odkrytego tu materiału paleontologicznego, szczątki z tego stanowiska uznać możemy za bardzo interesujące i niezwykle pomocne w lepszym zrozumieniu funkcji, jaką stanowisko to pełniło w przeszłości. Literatura Alexandrowicz S.W., Drobniewicz B., Ginter B., Kozłowski J.K., Madeyska T., Nadachowski A., Pawlikowski M., Sobczyk K., Szyndlar Z. Wolsan M Excavations in the Zawalona Cave at Mników (Cracow Upland, southern Poland), Folia Quaternaria 63, Bocheński Z., Ginter B., Kozłowski J.K., Mook G.W., Muszyński M., Nadachowski A., Stworzewicz E., Szyndlar Z Badania osadów schronisk podskalnych w Zalasie koło Krakowa, Folia Quaternaria 56,

13 Szczątki zwierząt plejstoceńskiej stepo-tundry wiązane z osadnictwem paleolitycznym na stan. 10, 11 w Targowisku Bratlund B The faunal remains from Wilczyce, (w:) B.V. Eriksen & B. Bratlund (red.), Recent studies in the Final Palaeolithic of the European plain, Stockholm, Cyrek K., Nadachowski A., Madeyska T., Bocheński Z., Tomek T., Wojtal P., Miękina B., Lipecki G., Garapich A., Rzebik- Kowalska B., Stworzewicz B., Wolsan M., Godawa J., Kościów R., Fostowicz-Frelik Ł., Szyndlar Z Excavation in the Deszczowa Cave (Central Poland) Cave sediments of the Częstochowa Upland, Central Poland, Folia Quaternaria 71, Dagnan-Ginter A Wielokulturowa pracownia krzemieniarska w Wołowicach, pow. Kraków, Sprawozdania Archeologiczne 27, 11 25, Kraków. Klein R.G., Cruz-Uribe K The Analysis of Animal Bones from Archaeological Sites. Univ. of Chicago Press, Chicago. Kozłowski S.K. (ed.) 1996 The Magdalenian family from Maszycka Cave, Jahrbuch der Romisch-Germaniche Zentralmuseum in Mainz z. 2. Mainz, Kulczycka-Leciejewiczowa A Wczesnoneolityczne osadnictwo w dorzeczu Raby, (w:) J. Machnik (red.), Z badań nad neolitem i wczesną epoką brązu w Małopolsce, 19 64, Wrocław. Lasota-Moskalewska A Archeozoologia. Ssaki, Warszawa. Lyman L Vertebrae Taphonomy. Cambridge University Press, Cambridge. Morawski W Kompleks stanowisk paleolitycznych w Piekarach Prądnik, (w:) J. Lech, J. Partyka (red.), Prace i materiały muzeum im. Prof. Władysława Szafera, , Ojców. Rook E Osady kultur z cyklu wstęgowych w Targowisku, pow. Bochnia, Materiały Archeologiczne 9, , Kraków. Sobczyk K The late palaeolithic flint workshop at Brzoskwinia Krzemionki near Kraków, Kraków. Wilczyński J The gravettian and epigravettian lithic assemblages from Kraków-Spadzista B+B1: dynamic approach to the technology, Folia Quaternaria 77, Targowisko a new Late Glacial site in southern Poland, Eurasian Prehistory 6, Paleolityczne oraz mezolityczne wyroby kamienne ze stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki, (w:) A. Zastawny (red.), Targowisko, stan, 10, 11. Osadnictwo z epoki kamienia, Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, 21 61, Kraków. Wiśniewski T., Mroczek P., Rodzik J., Zagórski P., Wilczyński J., Nývltová Fišáková M. Wojtal P On the periphery of the Magdalenian World. An openair site in Klementowice (Lublin Upland, Eastern Poland), Quaternary International C, Zooarchaeological studies of the Late Pleistocene sites in Poland, Kraków. Jarosław Wilczyński Remains of animals of the Pleistocene steppe-tundra registered at the Paleolithic settlement at site 10, 11 in Targowisko, Wieliczka district Summary In the course of exploration at the Upper Palaeolithic campsite discovered at site 10, 11 in Targowisko, not numerous remains of Pleistocene fauna were registered. They appeared within stratified loess containing numerous flint artefacts. Both bone remains and flint artefacts were concentrated around hearths (Fig. 1). The stratigraphic position and horizontal distribution of these materials prove their connection with a short-term campsite of the Upper Palaeolithic hunters existing here (Wilczyński 2014). Among animals remains discovered at the site, there were single teeth and fragments of dental arches situated in anatomical position (Fig. 2). Any other fragments of skeleton (for example: deriving from a skull) or of long bones (os longus) have not preserved up to now. This state of things results from geochemical qualities of sediments where discussed remains were found. Due to destructive activity of humic acids, the state of teeth preservation was really poor, barely tooth enamel composing dental coronas preserved. It caused difficulties during extraction of bones out of sediments. The poor state of found teeth preservation made any exact determination impossible. On that account, we were not able to determine 583

14 JAROSŁAW WILCZYŃSKI a minimal number of individuals as well as any other indicants commonly used in archaeo-zoological research (Klein, Cruz-Uribe 1984; Lyman 1994; Lasota-Moskalewska 2008). We may suppose that remains registered at the site had been transported there either in the form of carcass or with other fragments of a quarry. Despite the poor state of preservation of these remains, the site in question still deserves a special position among other settlement points just because of their presence taking into consideration a fact that in case of the majority of known archaeological sites located to the west of the Vistula river basin, remains of fauna were completely decomposed. It should be emphasized that such a situation does not concerns only the Paleolithic but also younger periods (Rook 1968; Kulczycka-Leciejewiczowa 1973). At site 10 in Targowisko, 14 teeth or fragments of dental arches deriving from Pleistocene mammals were registered (Table 1). The majority of discovered remains derives from a horse (Equus ferus), only a single fragment of the lower dental arch derives from a reindeer (Rangifer tarandus). All animal remains discovered at the site in Targowisko can be linked with hunting activities performed by the community settling this camp site. The presence of Palaeolithic hunters here may be connected with horses and reindeers hunting what was easier due to the proximity of a larger river the Raba River. The other equally important factor conductive to Palaeolithic settlement was the presence of outcrops of good quality flint in the close vicinity of the site (Wilczyński 2009, 22). This camp site had been existing here for a very short period of time, perhaps for only a few days. Then it would be an example of a campsite of butchering site type where apart from documented activities connected with processing of lithic raw material, the processing of carcasses of animals hunted nearby was as well performed. Tabela 1. Zwierzęce szczątki kostne wiązane z osadnictwem górnopaleolitycznym odkryte na stanowisku Targowisko 10, 11, pow. wielicki Table 1. Animal bone remains connected with the Upper Palaeolithic settlement discovered at site 10, 11 in Targowisko, Wieliczka district 584