Uzdrowiska karpackie w dobie transformacji społecznoekonomicznej

Transkrypt

1 Elżbieta Pitrus 50 Badania i podróże naukowe krakowskich geografów. Tom III. Uzdrowiska karpackie w dobie transformacji społecznoekonomicznej Polski Współcześnie, słowem używanym najpowszechniej w świecie i określającym uzdrowisko jest spa. Nazwa ta powstała od skrótu łacińskich słów solus per aqua oznaczających zdrowie lub uzdrowienie poprzez wodę. Uzdrowisko wedle definicji to obszar, na terenie którego prowadzone jest lecznictwo uzdrowiskowe, wydzielony w celu wykorzystania i ochrony znajdujących się na jego obszarze naturalnych surowców mineralnych, któremu został nadany status uzdrowiska (Ustawa o lecznictwie ). Ujmując to zagadnienie szerzej, można powiedzieć, że jest to obszar mający złoża naturalnych surowców leczniczych, dostęp do wody morskiej i klimat o właściwościach leczniczych (albo jeden z tych czynników) oraz zakłady i urządzenia lecznictwa uzdrowiskowego, jak również sprzyjające warunki środowiskowe i sanitarne, w którym prowadzone jest metodyczne leczenie określonych chorób oraz może być prowadzona działalność uzdrowiskowo-turystyczna (PN-Z-11000:2001 Uzdrowiska...). Uwzględniając wyżej wymienione czynniki lecznicze wyróżnia się uzdrowiska: wodolecznicze, balneologiczne (zdrojowiska); klimatyczne; borowinowe; nadmorskie (tallasoterapeutyczne); subterraneoterapeutyczne (lecznictwa podziemnego). Samo lecznictwo uzdrowiskowe jest zorganizowaną działalnością polegającą na jak najszerszym zapobieganiu chorobom i ich leczeniu przy wykorzystaniu właściwości leczniczych klimatu i krajobrazu (klimatoterapia), naturalnych zasobów leczniczych, tj. wody lecznicze, gazy lecznicze i peloidy (balneoterapia) oraz właściwości leczniczych morza (talassoterapia). W uzdrowiskach karpackich występują uzdrowiska borowinowe i balneologiczne, reprezentujące prawie wszystkie typy wód mineralnych (szczawy, solanki, wody siarczkowe i termalne) (ryc.1).

2 Jednostka podsla ska Jednostka slaska Jednostka magurska Okno tektoni czne w j. m agursk iej Jednostka skolsk a Utwor y miocenu Jednostk a du kielsko-grybowska flisz po dhalan ski P ieninsk i P as Skal kowy Tatry km Sz czawy strefy prz ejsciowej Sz czawy strefy centralnej Sz czawy w j. slaski ej Wody term alne (po w. 20 st. C) Solanki Wody siarczkowe Ryc.1. Uzdrowiska na tle budowy geologicznej Źródło: opracowanie własne, na podstawie: J. Kondracki J. (2000) W Polsce statut uzdrowiska posiadają 43 miejscowości z całego kraju, z czego aż 12 leży w Karpatach (tab.1). Ponadto istnieją miejscowości pretendujące do bycia uzdrowiskiem, a do takich należą: Wieliczka, Złockie, Komańcza, Rabe i Czarna Górna. Wyróżnia się także miejscowości potencjalnie uzdrowiskowe, do których kwalifikuje się około 20 miast i wsi z terenu Karpat, np.: Sól, Rycerka Górna, Zawoja, Szczawa, Ciężkowice, Łomnica, Tylicz, Wierchomla, Folusz, Lubatówka, Rudawka Rymanowska, Brzozów, Humniska, Cisna (Atlas uzdrowisk 1990). Zarówno w Polsce, jak i na świecie silna jest podbudowa naukowa i lobbystyczna uzdrowisk, a składa się na nią szereg organizacji uzdrowiskowych różnego charakteru i szczebla. Na świecie największe znaczenie mają związki uzdrowisk: The International Spa Association (ISPA) i Europejski Związek Uzdrowisk (ESPA) oraz instytucje badawcze: World Thermalism Organisation, World Hydrothermal Organisation, International Society of Spa Technics i medyczne: Międzynarodowa Federacja Leczenia Termalnego i Klimatycznego (FEMTEC). W Polsce ich odpowiednikami są: Polskie Towarzystwo Balneologii i Medycyny Fizykalnej oraz Unia Uzdrowisk Polskich, Izba Gospodarcza Uzdrowiska Polskie i Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych RP (SGU RP) 51

3 Tab.1. Zestawienie uzdrowisk karpackich Uzdrowisko Typ leczniczy Typ orograficzny Iwonicz borowinowe podgórskie Krynica borowinowe górskie Muszyna wodolecznicze podgórskie Status 1578, ponownie 1836 XVI w., ponownie , ponownie 1956 Piwniczna borowinowe podgórskie 1931 Polańczyk wodolecznicze podgórskie 1974 Rabka wodolecznicze górskie 1864 Rymanów borowinowe podgórskie 1876 Szczawnica wodolecznicze podgórsko górskie przed 1858 Ustroń wodolecznicze podgórskie 1882 Wapienne borowinowe podgórskie XVII w., ponownie 1931 Wysowa borowinowe górskie 1814 Żegiestów wodolecznicze podgórskie 1846 Wskazania lecznicze (choroby układów), trawienia, narządów ruchu i reumatyczne krążenia, trawienia, moczowego, przemiany materii i kobiece i trawienia i trawienia, narządów ruchu i reumatyczne i krążenia i krążenia, narządów ruchu i reumatyczne narządów ruchu i reumatyczne i trawienia i trawienia Źródło: opracowanie własne 52

4 Współczesną sytuację uzdrowisk w Polsce można prześledzić m.in. z użyciem analizy SWOT, tj. metody badawczej pozwalającej na przeprowadzanie diagnozy stanu przedsiębiorstwa lub zjawiska. W jej wyniku powstaje dwuwymiarowa macierz obejmująca: silne strony, słabe strony, szanse i zagrożenia funkcjonowania uzdrowisk. Silnymi stronami naszych uzdrowisk są niewątpliwie ich położenie geograficzne i wynikające z niego naturalne zasoby środowiska, klimat i orografia, jak również różnorodność oferowanych profili leczniczych, wysokokwalifikowana kadra medyczna i nowoczesny sprzęt medyczny oraz konkurencyjność cenowa oferty uzdrowisk na rynku europejskim. Do słabości należą niewątpliwie sfery finansowania, zarządzania i marketingu działalności leczniczej, a także niewysoki standard infrastruktury uzdrowiskowej i jej dekapitalizacja, a w kilku przypadkach również nieuregulowane prawa własności gruntów i nieruchomości uzdrowiska oraz brak lub słaba znajomość języków obcych wśród pracowników. Największe szanse na rozwój działalności uzdrowiskowej są następstwem specyficznych procesów demograficznych i kulturowych zachodzących w społeczeństwach europejskich, do których należy: starzenie się społeczeństw, choroby cywilizacyjne, stres i notoryczne zmęczenie, moda na zdrowy styl życia, jak również szybko na świecie postępujący rozwój medycyny i technologii. W aspekcie Polski niezwykle ważnym wydarzeniem jest wejście do Unii Europejskiej i procesy rynkowe zachodzące od końca lat 80. tj. prywatyzacja, uregulowanie sytuacji prawno-politycznej państwa, napływ inwestycji zewnętrznych, procesy akredytacji i certyfikacji produktów i usług oraz tendencje do włączania obiektów uzdrowiskowych do międzynarodowych systemów rezerwacyjnych. Niemniej istnieje szereg zagrożeń, które mogą negatywnie wpłynąć na funkcjonowanie uzdrowisk. Największe niebezpieczeństwo wiąże się ze sfera prawno-polityczną w kraju, zobowiązaniami fiskalnymi przedsiębiorstw uzdrowiskowych, ogólnokrajową dekoniunkturą gospodarczą i wynikającym z niej bezrobociem strukturalnym, monopolizacją rynku świadczeń zdrowotnych przez NFZ, wzrastającą konkurencją uzdrowisk krajów sąsiednich i krajowych ośrodków odnowy biologicznej. Z geograficznego punktu widzenia dużym problemem jest 53

5 niska dostępność komunikacyjna uzdrowisk górskich i ich oddalenie od aglomeracji i rynków zbytu. We współczesnej dobie ogromne znaczenie maja media, w którym to zakresie niekorzystnie przedstawia się image uzdrowisk. Historycznie rzecz ujmując, najbardziej dynamiczne zmiany dotyczą przemian form własności uzdrowisk. Przed rokiem 1939 istniały w Polsce uzdrowiska prywatne (należące do osób fizycznych, towarzystw lekarskich lub instytucji ubezpieczeniowych), państwowe (w liczbie sześciu: Burkut, Busko, Ciechocinek, Druskienniki, Krynica i Szkło), komunalne (m. in. Otwock i Piwniczna) i uzdrowiska mające charakter dobra publicznego (Zakopane i Zaleszczyki) (Legutko 2001). Po II wojnie światowej, w roku 1948, przymusowo znacjonalizowano majątek wszystkich polskich kurortów i utworzono z niego 26 oddziałów Państwowych Przedsiębiorstw Uzdrowiskowych (PPU). W okresie transformacji ustrojowej pojawił się problem odzyskania zawłaszczonego majątku i koniecznych przekształceń. W stosunku do dziewięciu uzdrowisk zgłoszono, po roku 1990, roszczenia reprywatyzacyjne. Ważne, że aż 66% tych przedsiębiorstw leży w Karpatach (Krynica-Żegiestów, Rabka, Rymanów, Iwonicz, Szczawnica i Wysowa). Spadkobiercy mogli wystąpić z roszczeniem odzyskania majątku do sądu albo przyjąć propozycję samorządów lokalnych dzierżawienia wcześniej własnych nieruchomości od gminy lub osób trzecich. Do chwili obecnej zreprywatyzowano uzdrowisko Szczawnica, które wróciło do rąk spadkobierców - rodziny Stadnickich. Nieco później, bo w latach , w procesy przemian własnościowych włączyły się samorządy terytorialne, m. in. miasta Szczawnica i Krynica. Proces komunalizacji został sfinalizowany jedynie w przypadku uzdrowiska Wapienne, pozostającego obecnie w gestii gminy Sękowa. Na przełomie lat 1998/1999 Ministerstwo Skarbu dokonało komercjalizacji państwowych przedsiębiorstw uzdrowiskowych i powołało do istnienia 17 spółek akcyjnych i 9 spółek z ograniczoną odpowiedzialnością. Rozpoczęły one działalność jako jednoosobowe spółki Skarbu Państwa. Przeprowadzona komercjalizacja była pierwszym etapem prywatyzacji pośredniej (kapitałowej). Dwa lata później Ministerstwo Skarbu wyraziło zgodę na podjęcie działań prywatyzacyjnych wobec 10 spółek. Ostatecznie działania te uruchomiono dla siedmiu uzdrowisk uznanych za najlepiej przygotowane do zmiany 54

6 formy własności, w tym dla Iwonicza Zdroju i Krynicy (Informacja o wynikach ). Udało się sprywatyzować tylko jedną spółkę (Uzdrowisko Nałęczów S.A.). Pozostałe procesy prywatyzacyjne wstrzymano, a prywatyzacji Uzdrowiska Iwonicz S.A. zaniechano w związku z roszczeniami reprywatyzacyjnymi. Najnowsze doniesienia z Ministerstw Skarbu, Gospodarki i Zdrowia mówią o podziale pozostałych uzdrowisk na trzy grupy. W bezpośrednim procesie prywatyzacyjnym ma zostać sprzedane m.in. uzdrowisko Wysowa. Drugą grupę będą stanowiły uzdrowiska skonsolidowane w jeden podmiot gospodarczy, o charakterze zbliżonym do holdingu, których akcje trafią do oferty publicznej na giełdzie. Ostatnia grupa to dziewięć Uzdrowisk Narodowych, wyłączonych z prywatyzacji (Kozińska 2006). System dystrybucyjny oferty uzdrowisk składa się z trzech członów, do których należy sprzedaż za pośrednictwem: Narodowego Funduszu Zdrowia (NFZ), organizacji socjalnych (ZUS, PFRON, KRUS) i wreszcie sprzedaży wolnorynkowej (ryc.2). Ryc.2.a i b. Struktura sprzedaży usług uzdrowiskowych w latach 1999 (a) i 2001 (b) A B 15% 8% % 6% % 58% 9% 70% NFZ ZUS Wolny rynek Dopłaty NFX ZUS Wolny rynek Dopłaty Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Najwyższej Izby Kontroli W Narodowym Funduszu Zdrowia leczenie uzdrowiskowe przysługuje każdemu ubezpieczonemu w wymiarze 21 dni raz na 2 lata. Skierowanie na takie leczenie wystawia lekarz ubezpieczenia zdrowotnego, natomiast kwalifikowaniem pacjentów zajmują się 55

7 Wojewódzkie Komisje Lecznictwa Uzdrowiskowego. Ubezpieczony ponosi koszty dojazdu na leczenie uzdrowiskowe oraz częściową odpłatność za wyżywienie i zakwaterowanie w sanatoriach uzdrowiskowych, bezpłatny jest natomiast pobyt dzieci i młodzieży (do lat 18) oraz dorosłych w szpitalach uzdrowiskowych. Leczenie kuracjuszy skierowanych przez ZUS odbywa się w ramach tzw. prewencji rentowej ZUS. Rehabilitacja obejmuje osoby zagrożone całkowitą lub częściową niezdolnością do pracy albo pobierające rentę okresową, a rokujące odzyskanie zdolności do pracy zarobkowej. Podobnie Centra Rehabilitacji Rolników KRUS (Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego) prowadzą rehabilitację leczniczą rolników. Pobyt i leczenie uzdrowiskowe jest wówczas bezpłatne i określone wewnętrznymi zasadami KRUS. W wolnorynkowej sprzedaży oferty uzdrowiskowej charakterystyczne są pakiety wypoczynkowe z fakultatywnymi zabiegami leczniczymi, obejmujące minimum 14-dniowe pobyty, zróżnicowane ze względu na rodzaj zakwaterowania i leczenia. Do najczęściej proponowanych form zalicza się: pobyty lecznicze, wczasy wypoczynkowe (także z programem odnowy biologicznej), turnusy kondycyjno-odchudzające, rehabilitacyjno-rekreacyjne, weekendowe oraz świąteczno-sylwestrowe, kolonie, zimowiska, zielone szkoły, szkolenia i konferencje i świadczenie typowych usług hotelowych. Głównymi kanałami sprzedaży rynkowej ofert uzdrowiskowych jest sprzedaż we własnym zakresie (m.in. poprzez prasę, internetowe systemy rezerwacyjne, targi) oraz przez biura podróży (np. Vital-Tour, Holidays, Elba, Euro Pol Tour, Glob, Arizona, Retman). Największym problemem polskiej gospodarki w okresie transformacji jest bezrobocie. W uzdrowiskach przybiera ono najczęściej postać bezrobocia strukturalnego, wynikającego z wcześniejszej monokulturowości zatrudnienia. Wspomniana monokulturowość była wymuszona przez prawo (ograniczenia lokalizacji określonych rodzajów działalności gospodarczej w uzdrowiskach i ich najbliższym otoczeniu). W ciągu pierwszych trzech lat od wprowadzenia gospodarki rynkowej zatrudnienie w uzdrowiskach spadło o 25%. Należy wspomnieć, że w uzdrowiskach drzemie ogromny potencjał pracy, a doświadczenia krajów europejskich pokazują, że jedno miejsce pracy utworzone w lecznictwie uzdrowiskowym generuje aż 7 miejsc pracy w usługach pokrewnych. 56

8 Niekorzystna sytuacja finansowo-ekonomiczna jest w dużej mierze niezależna od przedsiębiorstw uzdrowiskowych, a wynika z systematycznego obniżania nakładów na lecznictwo uzdrowiskowe, indywidualnej polityki uzdrowiskowej w poszczególnych oddziałach NFZ, różnorodności standardów kontraktowania i rozliczania usług przez NFZ, konieczności prowadzenia osobnych negocjacji z każdym oddziałem NFZ i jednorocznych kontraktów (braku możliwości planowania długoterminowego). Dodatkowo wzrasta poziom należności oraz spada płynność finansowa powodowana nieterminową regulacją zobowiązań przez NFZ. Przedsiębiorstwo jest w kilku przypadkach zobowiązane do wykonywania zadań na rzecz lokalnej społeczności, np. utrzymywania infrastruktury niezwiązanej bezpośrednio z usługami leczniczymi oraz finansowania inwestycji rozpoczętych przed rokiem 1999 (przez Skarb Państwa). Zmiany polityki pieniężnej i fiskalnej państwa zaowocowały wzrostem stawek podatku od nieruchomości (o 300%), opłat z tytułu eksploatacji zasobów leczniczych i za korzystanie ze środowiska. Zmniejszenie nakładów finansowych budżetu państwa na działalność uzdrowisk stworzyło szereg problemów. W latach finanse przeznaczane na ochronę zdrowia systematycznie malały lecznictwo uzdrowiskowe straciło wówczas około 20% funduszy budżetowych. Jeszcze w roku 1998 na lecznictwo uzdrowiskowe przeznaczano kwotę 383 mln PLN, co w przeliczeniu stanowi 4,0-4,5% obecnego budżetu Narodowego Funduszu Zdrowia. Od roku 1999 nakłady te zaczęły drastycznie spadać stanowią od 0,81% do 2,34% (średnio 1,45%) środków finansowych będących w dyspozycji NFZ. Dodatkowo, jak już wspomniano, zmieniły się formy opodatkowania działalności uzdrowiskowej, często w sposób niespójny. Przykładowo, w zakresie wszystkich podatków oprócz VAT uzdrowiska są traktowane jako przedsiębiorstwa produkcyjne. W przypadku podatku VAT lecznictwo uzdrowiskowe zaliczono do działalności zwolniony z podatku. W wyniku tego zabiegu firmy nie mogą odliczyć różnicy między należnym a naliczonym podatkiem VAT. Nie inaczej jest z podatkiem od nieruchomości. Do roku 1999 wszystkie zakłady opieki zdrowotnej, tak jak inne przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, obowiązywała niższa stawka podatku od nieruchomości, wynosząca 30% stawki bazowej. Po komercjalizacji uzdrowiska objęto 57

9 stawkami dla podmiotów prowadzących działalność gospodarczą, co oznacza wzrost podatku o 300% w przeciągu 2 lat. Inny charakter ma kwestia taksy uzdrowiskowej, która jest opłatą za oferowane i wykorzystywane przez przyjezdnych urządzenia gminy. Płatnikami taksy są turyści, kuracjusze i inne osoby przebywające w gminie, niebędące stałymi mieszkańcami (np. posiadacze drugich domów). W Polsce taksa obowiązywała od momentu wprowadzenia pierwszej ustawy o uzdrowiskach (tj. od roku 1922) do roku 1992, kiedy zabroniono jej pobierania. Po interwencjach samorządów lokalnych taksę przywrócono, aczkolwiek na bardzo niskim poziomie, który nie gwarantuje pokrycia kosztów obsługi infrastruktury uzdrowiskowej. Jest to jeden z najistotniejszych problemów współistnienia przedsiębiorstw i gmin uzdrowiskowych. Najczęściej zagadnienie koegzystencji wymienionych instytucji są powodowane nieścisłościami w przepisach prawnych nakładających na gminy szereg obowiązków, bez sprecyzowania źródeł finansowania tych dodatkowych zadań. Gminy uzdrowiskowe wykonują nadprogramowe zadania ze środków przewidzianych na zaspokojenie potrzeb własnych mieszkańców, co jest sprzeczne z ustawą o samorządzie gminnym i konstytucją. Polskie uzdrowiska, by sprostać rosnącym wymaganiom rynku, muszą wprowadzić rynkowe zasady działania. Dziedziną wymagającą najszybszych zmian jest sfera promocji i dystrybucji usług uzdrowiskowych oraz powiązane z nimi procesy akredytacji i certyfikacji. O tym jak wielkie znaczenie ma image uzdrowiska informuje tabela 2, ukazująca preferencje potencjalnych kuracjuszy (wg NFZ) deklarujących uzdrowisko do którego chcieliby pojechać. Najpopularniejsze są uzdrowiska od dawna znane i popularne. Jak ważna jest świadomość posiadania statutu uzdrowiska przez miejscowość, widać na przykładzie Sopotu, który jest bardzo rzadko wybierany. Powód? Wielu Polaków nie wie, że Sopot jest uzdrowiskiem. W świetle poruszanych zagadnień ważne jest ukazanie miejsca turystyki uzdrowiskowej w życiu kurortów. Gaworecki (2000) definiuje turystykę zdrowotną jako świadome i dobrowolne udanie się na pewien okres poza miejsce zamieszkania, w czasie wolnym od pracy, w celu regeneracji ustroju dzięki aktywnemu wypoczynkowi fizycznemu i psychicznemu. Do innych form turystyki uprawianej w uzdrowiskach należy: turystyka wypoczynkowa (wczasy, kolonie, zimowiska, pobyty weekendowe, zielone szkoły, inne stacjonarne formy wypoczynku), 58

10 specjalistyczna (piesza, rowerowa, narciarska, wodna, itp.), kulturowa (w miejscach historycznych) i ostatnio coraz częściej turystyka kongresowa. Tab.2. Preferencje kuracjuszy Miejsce Uzdrowiska wybierane przez kuracjuszy najczęściej najrzadziej 1. Kołobrzeg Wapienne 2. Krynica Sopot 3. Ciechocinek Swoszowice 4. Polanica Konstancin 5. Ustroń Augustów 6. Iwonicz Jedlina 7. Lądek Solec 8. Świnoujście Przerzeczyn 9. Ustka Rymanów 10. Szczawnica Goczałkowice Źródło: Hazuka W. (1999) Uwaga: uzdrowiska karpackie wyróżniono grubą czcionką Ścisłe przenikanie się funkcji leczniczych i turystycznowypoczynkowych w uzdrowiskach niejednokrotnie nabiera cech nieporozumień (Ptaszycka 1999). Środowiska medyczne zdecydowanie przeciwstawiają się planom rozwoju turystyki na większą skalę. Diametralnie odmienne stanowisko prezentują przedstawiciele samorządów terytorialnych, turystyki, organizacji skupiających uzdrowiska, lokalni przedsiębiorcy, usługodawcy i mieszkańcy zainteresowani rozwojem uzdrowisk. Dowodzą, że rozwój turystyki generuje przedsiębiorczość, miejsca pracy, dodatkowe dochody, wpływa na poprawę infrastruktury i popularności. Jednocześnie niesie 59

11 zapotrzebowanie na inne usługi (transport, handel, usługi specjalistyczne, rozrywka). Stanowi mechanizm samo napędzający się. Wyjściem naprzeciw zapotrzebowaniom rynku byłoby rozpropagowanie polskich uzdrowisk jako ośrodków kompleksowych usług medyczno-kosmetycznych i zamienienie części sanatoriów w tzw. najbardziej poszukiwane na rynku kliniki beauty and wellness. Literatura: Atlas uzdrowisk polskich, 1990, PPWK, Warszawa-Wrocław. Gaworecki W., 2000, Turystyka, PWE, Warszawa. Hazuka W., 1999, Aspekty prawne lecznictwa uzdrowiskowego, [w:] Boruszczak M. (red.), Turystyka uzdrowiskowa - stan i perspektywy: I międzynarodowa konferencja naukowa Jastrzębia Góra, : zbiór materiałów pokonferencyjnych, Gdańsk. Informacja o wynikach kontroli przekształceń własnościowych zakładów lecznictwa uzdrowiskowego, 2002, NIK, Warszawa. Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa). Kozińska K., 2006, Osiem uzdrowisk może trafić na giełdę, Puls Biznesu, 30 marca Legutko P., 2001, Kto przejmie majątek polskich uzdrowisk?, Nowe Państwo, 21. PN-Z-11000:2001 Uzdrowiska terminologia, klasyfikacja i wymagania ogólne z dnia 7 marca 2001, PKN, Warszawa. Ptaszycka-Jackowska D., 1999, Lecznictwo uzdrowiskowe a turystyka, Turyzm, 1. Ustawa z dnia 28 lipca 2005 roku o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych. 60