MATERIAŁ EDUKACYJNY MIĘDZYNARODWE PRAWO HUMANITARNE. Materiał przeznaczony dla nauczycieli przysposobienia obronnego.

Transkrypt

1 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA 1 MATERIAŁ EDUKACYJNY MIĘDZYNARODWE PRAWO HUMANITARNE Materiał przeznaczony dla nauczycieli przysposobienia obronnego.

2 2 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA Szanowni Państwo, Oddajemy w Państwa ręce publikację zawierającą informacje z zakresu międzynarodowego prawa humanitarnego (MPH) oraz organizacji Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca, które mają pomóc w prowadzeniu i uatrakcyjnieniu lekcji przysposobienia obronnego dotyczących tej tematyki. Mamy nadzieję, że zawarte tutaj wiadomości oraz propozycje metod aktywizujących zostaną przez Państwa wykorzystane i będą stanowiły dla uczniów istotną pomoc w zapamiętaniu podstawowych zagadnień. Wydanie publikacji sfinansował Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża. Uznał on, że upowszechnianie wiedzy na temat prawa humanitarnego, zwłaszcza wśród młodzieży jest bardzo ważnym zadaniem w czasach niepokojów, napięć i konfliktów zbrojnych toczących się dziś na całym świecie. Dyskietkę opracowali: Krystyna Konczanin - metodyk Stanisław Kozłowski nauczyciel p.o. Marta Kuśmierska - ZG PCK Marta Marszang - Piszkiewicz ZG PCK Paweł Mikłaszewicz ZO PCK Elżbieta Mikos - Skuza - Uniwersytet Warszawski Joanna Nowakowska - Małusecka Uniwersytet Śląski Katarzyna Słaboń wolontariusz PCK Współpraca: Maciej Głogowski wolontariusz PCK Aneta Hołowczak - wolontariusz PCK Bartłomiej Kokoszka wolontariusz PCK Piotr Pawłowski wolontariusz PCK

3 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA 3 SPIS TREŚCI I CELE...4 II BLOK INFORMACYJNY...5 strona III MATERIAŁ DYDAKTYCZNY Czym jest międzynarodowe prawo humanitarne? Podstawowe reguły międzynarodowego prawa humanitarnego stosowane w konfliktach zbrojnych Dokumenty międzynarodowego prawa humanitarnego....8 A) Konwencje genewskie z 1949 roku....8 a) I i II konwencja genewska....9 b) III konwencja genewska....9 c) IV konwencja genewska d) Zasady ogólne wspólne dla czterech konwencji B) Protokoły dodatkowe z 1977 roku do konwencji genewskich a) Protokół dodatkowy I b) Protokół dodatkowy II c) Zasady ogólne, wspólne dla protokołów dodatkowych I i II z 1977 roku do konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r Inne dokumenty międzynarodowe współtworzące współczesne prawo humanitarne Przykłady naruszeń międzynarodowego prawa humanitarnego - kazusy Wielokulturowy wymiar prawa humanitarnego Odpowiedzialność za nieprzestrzeganie międzynarodowego prawa humanitarnego Cele i zadania Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca IV METODYKA...33

4 4 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA I CELE. Główne cele jakie postawiliśmy sobie opracowując materiał, który oddajemy w Państwa ręce, obejmują kształtowanie: wiedzy umiejętności postawy ucznia w zakresie międzynarodowego prawa humanitarnego. W zakresie wiedzy - uczeń powinien znać: pojęcie MPH, zadania MPH, podstawowe reguły MPH, nazwy podstawowych dokumentów MPH, cele i zadania Czerwonego Krzyża. W zakresie umiejętności - uczeń powinien umieć: samodzielnie rozwiązać proste kazusy, wskazać przykłady stosowania i naruszeń MPH (np. na podstawie informacji przekazywanych w mediach), podać przykłady ukarania za naruszenia prawa konfliktów zbrojnych. W zakresie postawy - uczeń powinien posiadać: świadomość postępowania w myśl zasad prawa humanitarnego, przekonanie o słuszności i uniwersalności zasad MPH. II BLOK INFORMACYJNY. Ośrodek Upowszechniania Międzynarodowego Prawa Humanitarnego (MPH) Zarządu Głównego Polskiego Czerwonego Krzyża mieści się w

5 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA 5 Warszawie przy ul. Mokotowskiej 14 pok. 512, tel. (0-22) wew. 239, fax (0-22) , pck@atomnet.pl, adres internetowy Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża w Genewie: Ośrodek zajmuje się wydawaniem ulotek, informatorów, broszur i podręczników z zakresu prawa humanitarnego, organizowaniem szkoleń tematycznych dla różnych grup odbiorców, tłumaczeniem i upowszechnianiem bieżących informacji o działalności Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża (MKCK) w rejonach konfliktów zbrojnych. Jedną z bardzo ważnych dziedzin aktywności Ośrodka jest też ochrona godła Czerwonego Krzyża, które często bywa przywłaszczane bądź nadużywane przez nieuprawnione osoby i instytucje. Ośrodek Upowszechniania MPH prowadzi także bibliotekę oraz wypożyczalnię kaset wideo. Proponowane przez nas wydawnictwa - książki, ulotki i broszury (w języku polskim) - mogące zainteresować uczniów szkół ponadpodstawowych i nauczycieli przysposobienia obronnego to: 1. Międzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych zbiór dokumentów red. Marian Flemming, 2. Podstawowe zasady konwencji genewskich i ich protokołów dodatkowych, 3. Umowy międzynarodowe o ochronie ofiar wojny red. Marian Flemming, 4. MCK wszystko o... Ilona Paczkowska, 5. Międzynarodowe prawo humanitarne Hans-Peter Gasser, 6. Wspomnienie Solferino Henry Dunant, 7. Czerwony Krzyż i Czerwony Półksiężyc- portret międzynarodowego Ruchu, 8. Zeszyty pedagogiczne Międzynarodowego Ruchu Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca, 9. Międzynarodowe prawo humanitarne: odpowiadamy na twoje pytania, 10. Zasady postępowania uczestników działań zbrojnych (kombatantów) - Pierwsza pomoc, 11. Streszczenie konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 roku i ich protokołów dodatkowych, 12. Godło, 13. Międzynarodowe prawo humanitarne musi być przestrzegane, 14. Co to jest Czerwony Krzyż?

6 6 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA III MATERIAŁ DYDAKTYCZNY. 1. Czym jest międzynarodowe prawo humanitarne? Międzynarodowe prawo humanitarne (MPH) jest istotną częścią międzynarodowego prawa publicznego. Zawiera normy zmierzające do ochrony -w czasie konfliktu zbrojnego - osób, które nie uczestniczą w walce (osoby cywilne), albo z takich czy innych powodów przestały w niej uczestniczyć (ranni lub chorzy żołnierze, jeńcy wojenni). Międzynarodowe prawo humanitarne ogranicza również stosowanie metod i środków prowadzenia działań zbrojnych oraz chroni osoby i mienie, które mogą być zagrożone przez konflikt. Międzynarodowe prawo humanitarne: Zapewnia ochronę członkom personelu wojskowego, którzy nie uczestniczą w walce albo przestali w niej uczestniczyć, a także osobom cywilnym. Określa prawa i obowiązki stron walczących w trakcie prowadzenia walki; ogranicza zakres dozwolonych środków szkodzenia nieprzyjacielowi. Prawo humanitarne jest podstawą i nakazem działania Międzynarodowego Ruchu Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca. Czerwony Krzyż działa na rzecz rozwijania prawa humanitarnego i stoi na straży jego przestrzegania. Prawo humanitarne są to normy prawne przyjęte wspólnie przez państwa jako normy zwyczajowe oraz jako normy ujęte w formie umów międzynarodowych, są to reguły postępowania służące człowiekowi, zachowaniu jego godności, zdrowia i życia; mają one zastosowanie na całym świecie w czasie pokoju, podczas wojny a także w innych okolicznościach; zawarte są przede wszystkim w konwencjach genewskich (I - IV) z 12 sierpnia 1949 roku o ochronie ofiar wojny oraz w protokołach dodatkowych (I i II) z 1977 roku do tych konwencji. Prawo humanitarne: Nie ocenia przyczyn, skutków ani charakteru wojen. Niesie pomoc i chroni wszystkich ludzi.

7 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA 7 2. Podstawowe reguły międzynarodowego prawa humanitarnego stosowane w konfliktach zbrojnych: 1) Strony w konflikcie oraz członkowie sił zbrojnych (kombatanci) mają ograniczone prawo w doborze, stosowaniu metod i środków walki zbrojnej. Zabronione jest stosowanie zwłaszcza takich rodzajów broni oraz metod walki zbrojnej, które powodują zbędne cierpienia lub nadmierne straty w środowisku naturalnym. 2) Mając na uwadze ochronę ludności cywilnej i dóbr o charakterze cywilnym przed skutkami działań wojennych, strony konfliktu powinny zawsze odróżniać kombatantów od ludności cywilnej. Zarówno ludność cywilna, jak też poszczególne osoby cywilne nie powinny być przedmiotem ataków wojskowych; ataki mogą być skierowane wyłącznie na cele wojskowe. 3) Zabronione jest zabijanie lub ranienie przeciwnika poddającego się lub niezdolnego do walki. 4) Osoby wyłączone z walki oraz osoby, które nie uczestniczą bezpośrednio w działaniach zbrojnych, mają prawo do poszanowania ich życia i integralności fizycznej i psychicznej. Osoby te, we wszelkich okolicznościach i bez żadnych uprzedzeń powinny być chronione i traktowane humanitarnie. 5) Pojmani kombatanci (uczestnicy walki zbrojnej) oraz osoby cywilne, które są we władzy strony przeciwnej, mają prawo do poszanowania ich życia, godności, praw osobistych i przekonań. Należy ich chronić przed wszelkimi atakami gwałtu i represjami. Mają oni także prawo do wymiany korespondencji ze swoimi rodzinami oraz mogą korzystać z wszelkiej pomocy z zewnątrz. 6) Ranni i chorzy powinni być zbierani z pola walki i leczeni. Należną im ochronę i poszanowanie powinna zapewnić ta strona konfliktu, w której władzy się znajdują. Ochrona obejmuje także: personel medyczny i duchowny, zakłady lecznicze, środki transportu medycznego oraz sprzęt i materiały przeznaczone do użytku medycznego. Znakiem tej ochrony są czerwony krzyż i czerwony półksiężyc na białym tle, które także podlegają ochronie. 7) Każdej osobie przysługują podstawowe gwarancje sądowe. Nikt nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za czyn, którego nie popełnił. Niedozwolone są tortury fizyczne lub psychiczne, kary cielesne oraz traktowanie w sposób okrutny lub poniżający. Te reguły stanowią kwintesencję międzynarodowego prawa humanitarnego.

8 8 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA 3. Dokumenty międzynarodowego prawa humanitarnego. Współczesne międzynarodowe prawo humanitarne, zapoczątkowane zostało pierwszą konwencją genewską z 1864 roku. Rozwijało się ono etapami i często dopiero po wydarzeniach, podczas których byłoby bardzo przydatne uchwalano kolejne postanowienia, traktaty i protokoły. Stanowiły one odpowiedź na stale rosnące zapotrzebowanie na pomoc humanitarną, co z kolei wynikało z doskonalenia nowych rodzajów broni i występowania nowych typów konfliktów. Podczas pierwszej wojny światowej stosowano takie metody walki, które jeśli nawet nie były zupełnie nowe - po raz pierwszy były używane w tak szerokim zakresie. W tym kontekście można wymienić: zastosowanie gazu trującego, pierwsze bombardowania powietrzne, a także branie do niewoli setek tysięcy jeńców wojennych. Podczas drugiej wojny światowej zginęło tyle samo osób cywilnych co żołnierzy. Dla porównania należy zaznaczyć, że podczas pierwszej wojny światowej stosunek ten wynosił 1:10. Dlatego też na odbywającej się w Genewie 12 sierpnia 1949 r. konferencji dyplomatycznej uchwalono cztery konwencje, które stanowiły ogromny postęp w rozwoju prawa humanitarnego. Wraz z protokołami dodatkowymi z 1977 r. stały się one głównymi dokumentami międzynarodowego prawa humanitarnego. A) Konwencje genewskie z 1949 roku. Obowiązują: w każdym przypadku, gdy toczą się działania wojenne niezależnie od tego czy wojna została wypowiedziana czy nie, przewidują również konieczność stosowania pewnych podstawowych reguł humanitarnych w konfliktach wewnętrznych - zasada minimum humanitaryzmu została zawarta w art. 3 wspólnym dla wszystkich czterech konwencji genewskich; we wszelkich okolicznościach, bez względu na sposób określenia konfliktu zbrojnego przez jego uczestników (wojna obronna, napastnicza, sprawiedliwa bądź niesprawiedliwa itp.); wszystkie państwa, także wtedy, gdy jedno z państw zaangażowanych w konflikcie nie jest stroną konwencji; w przypadku okupacji, nawet gdy nie napotyka ona zbrojnego oporu.

9 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA 9 a) I i II konwencja genewska. I konwencja genewska O polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych. II konwencja genewska O polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków sił zbrojnych na morzu. Zasada: Uczestnicy działań zbrojnych wyłączeni z walki wskutek zranień lub choroby oraz rozbitkowie na morzu, jeżeli nie podejmują wrogich działań, powinni być szanowani i traktowani w sposób humanitarny. Postanowienia ogólne: ranni, chorzy i rozbitkowie korzystają z ochrony przewidzianej w prawie międzynarodowym, powinni być szanowani we wszelkich okolicznościach, leczeni oraz traktowani w sposób humanitarny, w przypadku dostania się w ręce nieprzyjaciela korzystają z ochrony należnej jeńcom, ludność cywilna oraz statki cywilne mają prawo nieść pomoc rannym, chorym i rozbitkom, formacje sanitarne oraz statki szpitalne podlegają ochronie i w żadnych okolicznościach nie mogą być atakowane, personel sanitarny i duchowny powinien być szanowany i chroniony; w razie wzięcia do niewoli korzysta co najmniej z ochrony przysługującej jeńcom, znak rozpoznawczy Czerwonego Krzyża lub Czerwonego Półksiężyca może być używany jedynie przez osoby upoważnione do niesienia pomocy rannym, chorym i rozbitkom (personel sanitarny i duchowny) oraz umieszczany na obiektach i sprzęcie przeznaczonym do tego celu. Jest to znak konwencyjny i podlega ochronie. b) III konwencja genewska. III konwencja genewska O traktowaniu jeńców wojennych. Zapewnia ona jeńcom podstawowe prawa humanitarne.

10 10 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA Zasada: Wzięcie do niewoli jest formą wyłączenia z walki zbrojnej jej uczestników. Jeniec jest we władzy państwa nieprzyjacielskiego (zatrzymującego), a nie osób lub oddziałów, które go pojmały. Z chwilą ustania powodów zatrzymania w niewoli oraz po faktycznym ustaniu działań zbrojnych jeńcy powinni być zwolnieni. Status jeńca - uprawnienia i obowiązki: w razie wzięcia do niewoli jeniec zobowiązany jest jedynie podać swoje nazwisko i imiona, datę urodzenia, stopień wojskowy oraz numer posiadanej legitymacji; jeniec nie ma obowiązku wierności wobec mocarstwa zatrzymującego, za próbę ucieczki z niewoli może być karany tylko dyscyplinarnie; jeńcy mają prawo do poszanowania ich czci, godności osobistej i wyznania, do warunków bytowania i wyżywienia zapewniających im zachowanie zdrowia i dobrej kondycji psychicznej, do wymiany korespondencji z najbliższymi i do praktyk religijnych; nie mogą być karani za czyny nie zabronione; jeńcy nie mogą być wykorzystywani do działań zbrojnych ani zatrudniani do prac niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia, obozy jenieckie powinny być zlokalizowane w bezpiecznej odległości od strefy walki; jeniec nie może zrzec się samodzielnie uprawnień przysługujących mu z mocy konwencji, w tym statusu jeńca. c) IV konwencja genewska. IV konwencja genewska O ochronie osób cywilnych podczas wojny. Zapewnia ochronę ludności cywilnej w czasie działań zbrojnych oraz podczas okupacji wojennej (wojskowej). Otacza szczególną ochroną dzieci, kobiety, osoby starsze i upośledzone. Zasada: Osoby cywilne będące we władzy strony przeciwnej, mają we wszelkich okolicznościach prawo do poszanowania ich osoby, honoru, praw rodzinnych i praktyk religijnych, zwyczajów i obyczajów. Żadne zarządzenie władz okupacyjnych nie może pozbawić ludności terytorium okupowanego praw zagwarantowanych przez konwencję.

11 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA 11 Konwencja zabrania: zmuszania, bądź nakłaniania ludności cywilnej do służby wojskowej w siłach zbrojnych przeciwnika; przymusowego przesiedlania ludności cywilnej z terytoriów okupowanych; deportacji lub przesiedlania własnej ludności cywilnej na terytorium okupowane. Konwencja zobowiązuje: do zapewnienia ludności cywilnej podstawowego minimum warunków egzystencji (bytowania i wyżywienia); do traktowania jej w sposób humanitarny; do otoczenia szczególną opieką osób potrzebujących pomocy; do poszanowania dóbr i urządzeń niezbędnych ludności cywilnej do przetrwania. d) Zasady ogólne, wspólne dla czterech konwencji: Konwencje mają zastosowanie we wszelkich okolicznościach, gdy tylko istnieje konflikt zbrojny. W przypadku wojny domowej należy co najmniej zachować podstawowe zasady humanitarne. Zakazuje się w każdym czasie i w każdym miejscu brania zakładników, egzekucji bez legalnego wyroku, tortur, podobnie jak wszelkiego traktowania okrutnego lub poniżającego. Zakazane jest stosowanie aktów zemsty w stosunku do osób chronionych konwencjami. Nikt nie może być zmuszany do rezygnacji ani nie może dobrowolnie zrezygnować z ochrony przyznanej przez konwencje. Osoby chronione powinny zawsze móc korzystać z opieki mocarstwa opiekuńczego (państwo neutralne obowiązane do ochrony ich interesów) oraz opieki Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża. B) Protokoły dodatkowe z 1977 roku do konwencji genewskich. a) Protokół dodatkowy I dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych: zabrania atakowania ludności cywilnej,

12 12 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA zabrania atakowania szpitali i innych urządzeń służących opiece nad rannymi i chorymi, zabrania dokonywania ataków, które nie są skierowane przeciwko określonym celom wojskowym oraz niszczenia dóbr niezbędnych do przetrwania ludności, zabrania stosowania w walce metod i środków powodujących długotrwałe i poważne szkody w środowisku naturalnym, określa sytuację prawną organizacji i instytucji obrony cywilnej podczas konfliktów zbrojnych, stanowi uzupełnienie postanowień czterech konwencji genewskich z 1949 roku. b) Protokół dodatkowy II dotyczący ochrony ofiar niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych: obowiązuje strony konfliktu toczącego się wewnątrz jednego państwa, upoważnia do niesienia pomocy osobom poszkodowanym, zapewnia im prawa humanitarne i jest uzupełnieniem zasady minimum humanitaryzmu zawartej w art. 3 wspólnym dla czterech konwencji genewskich z 1949 roku. c) Zasady ogólne, wspólne dla protokołów dodatkowych I i II z 1977 r. do konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r.: stanowią rozwinięcie postanowień konwencji genewskich (I IV); zapewniają w większym niż dotychczas stopniu ochronę ofiarom międzynarodowych konfliktów zbrojnych; zapewniają ochronę ofiarom konfliktów zbrojnych niemiędzynarodowych (wewnętrznych), jednak zakres tej ochrony jest nadal mniejszy, niż w konfliktach międzynarodowych; wraz z konwencjami genewskimi tworzą system prawny międzynarodowej ochrony ofiar konfliktów zbrojnych. Zasada: Strony konfliktu są ograniczone w stosowaniu metod i środków szkodzenia nieprzyjacielowi.

13 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA Inne dokumenty międzynarodowe współtworzące współczesne prawo humanitarne r. Konwencja o zakazie doskonalenia, produkowania i przechowywania broni bakteriologicznych (biologicznych) i toksycznych oraz o ich zniszczeniu r. Konwencja o zakazie lub ograniczeniu używania pewnych broni konwencjonalnych, które mogą być uważane za powodujące nadmierne cierpienia lub za posiadające niekontrolowane skutki. Obejmuje ona: I Protokół - o niewykrywalnych odłamkach. II Protokół - o zakazie lub ograniczeniu używania min - pułapek i innych podobnych urządzeń III Protokół - o zakazie lub ograniczeniu używania broni zapalających r. Konwencja o zakazie doskonalenia, produkowania, przechowywania i używania broni chemicznych oraz ich zniszczeniu r. Protokół dotyczący oślepiających broni laserowych (protokół IV [nowy] do konwencji z 1980 r.) r. Wprowadzenie zmian do protokołu o zakazie lub ograniczeniu używania min, min-pułapek i innych podobnych urządzeń (protokół II [zmieniony] do konwencji z 1980 r.) r. Konwencja o zakazie używania, przechowywania, produkowania i przekazywania min przeciwpiechotnych oraz ich zniszczeniu. Są bronie tak odrażające, że ich stosowanie po prostu nie może być dopuszczalne. Straszliwe skutki gazu trującego w pierwszej wojnie światowej doprowadziły do zakazu stosowania tej broni w 1925 roku. Podstępny oślepiający laser dołączył do tej listy w 1996 roku. Istnieje jednak broń, która wywołuje nieopisane ludzkie cierpienia, a która nadal jest stosowana. Tą bronią są miny przeciwpiechotne, najtrwalsze ze wszystkich rodzajów broni używanych w czasie wojny. Przeciwpiechotne miny lądowe są często kładzione na oślep i działają jeszcze długo po zakończeniu konfliktu. Oznacza to, że ofiarami stają się nie tylko żołnierze, korzystający najczęściej z rozwiniętego wsparcia medycznego, lecz również cywile, którzy w tym konflikcie nie brali żadnego udziału, zwłaszcza kobiety i dzieci. Dorosły często przeżywa wybuch miny, choć zazwyczaj zostaje kaleką. Dzieci mają o wiele mniejsze szanse, bo ich ciała jako mniejsze i bliższe punktu

14 14 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA wybuchu są bardziej narażone na poważne obrażenia. Jednak to nie koniec cierpienia. Następstwa wybuchu miny lądowej mogą sięgać daleko poza samą ofiarę. Poważne kalectwo i wstrząs psychiczny, jakie są skutkiem wybuchu oznaczają, że te dzieci będą wymagały opieki przez wiele lat. Dziecko, które doznało obrażeń w wieku dziesięciu lat, w ciągu swego dalszego życia będzie potrzebowało około 25 protez. Ich koszt wyniesie 3 tysiące dolarów, a to wielka suma w krajach gdzie ludzie zarabiają miesięcznie zaledwie 10 dolarów. Ironia polega na tym, że na każdą usuniętą minę przypada 20 nowo rozmieszczonych. W Afganistanie lądowa mina przeciwpiechotna ciężko raniła 7-letnią dziewczynkę Gulbibi pasącą stado owiec. Po czterech dniach dziecko zmarło na skutek odniesionych obrażeń. W Kambodży mały Pen Peng wyszedł z domu, żeby upolować kilka żab. Wybuch miny poważnie zranił jego samego i pięciu kolegów oraz zabił 13- letniego brata. W Salwadorze troje dzieci bawiło się koło gospodarstwa. Jedno z nich nadepnęło na minę: fragmenty ciał rozrzucone były w promieniu 30 metrów od miejsca eksplozji. Dzieci miały 4, 6 i 8 lat. 70 osób cywilnych na całym świecie codziennie pada ofiarą min przeciwpiechotnych. Dlatego Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża cały czas wzywa do całkowitego zakazu stosowania, składowania, produkcji i przekazywania min przeciwpiechotnych. Nie można pozwolić, by broń, która codziennie rani lub zabija bezbronnych ludzi nadal dokonywała masakry. Podpisanie traktatu ottawskiego w dniach 3-4 grudnia 1997 roku było kamieniem milowym w kampanii na rzecz zakazu stosowania min przeciwpiechotnych. 123 kraje zadecydowały wspólnie o uwolnieniu świata od tej zdradzieckiej broni. Ale samo złożenie podpisu nie wystarczy. Żeby traktat ottawski był naprawdę skuteczny musi stać się obowiązującym prawem w krajach, które go podpisały i które tym samym będą ograniczone jego postanowieniami. Traktat ottawski jest rezultatem ważnego procesu, mobilizującego opinię publiczną oraz wielką liczbę organizacji, agencji międzynarodowych i rządów w obliczu kryzysu humanitarnego. Pokazuje zarazem, że wobec ogromnych cierpień ludzkość nie jest ani bezsilna ani niezdolna do osiągnięcia konkretnych rezultatów. Jego postanowienia powinny stać się prawem uniwersalnym. Polska nadal pozostaje w grupie krajów, które podpisały lecz nie ratyfikowały traktatu ottawskiego. Należy podkreślić, że traktat ten wszedł w życie 1 marca 1999 roku i tym samym stał się prawem obowiązującym, choć jeszcze nie o charakterze powszechnym.

15 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA Przykłady naruszeń międzynarodowego prawa humanitarnego kazusy. Przedstawiamy kilka kazusów związanych z naruszeniami MPH. Niektóre wzięte z życia, inne fikcyjne. Mimo iż pierwsze z nich dotyczą czasów już odległych, stanowią nadal doskonały przykład działań niezgodnych z prawem humanitarnym. Mamy nadzieję, że będą one pomocne w prowadzeniu zajęć. I kazus W dniu 1 września 1939 roku pracownicy Poczty Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku zorganizowali obronę budynku tej poczty i bronili jej przed nacierającymi oddziałami policji gdańskiej i innymi uzbrojonymi formacjami. Po wyczerpaniu możliwości obrony pozostali przy życiu pocztowcy poddali się. Pytanie: Jaki status prawny służył obrońcom poczty, którzy znaleźli się we władzy nieprzyjaciela? Odpowiedź: W związku z tym, że był to konflikt o charakterze międzynarodowym, rozwiązania należy szukać w postanowieniach konwencji genewskich (KG) z 1949 roku. Co prawda nie obowiązywały one w 1939 r., ale ówczesne normy międzynarodowe (zawarte w regulaminie haskim z 1907 r.) były bardzo podobne. Zgodnie z art. 13 pkt. 6 I KG, art. 13 pkt. 6 II KG oraz art. 4. A pkt. 6 III KG ludność terytorium nie okupowanego, która przy zbliżaniu się nieprzyjaciela chwyta spontanicznie za broń, aby stawić opór wojskom inwazyjnym, a nie miała czasu zorganizować się w regularne siły zbrojne, jeżeli jawnie nosi broń i przestrzega praw i zwyczajów wojennych podlega ochronie. Ta grupa zwana jest lévé en masse, a jej członkom przysługuje - w razie schwytania - status jeńców wojennych. Zatem sposób, w jaki Niemcy potraktowali obrońców Poczty Gdańskiej (38 osób rozstrzelano, 2 osoby zginęły w obozach koncentracyjnych) był absolutnie nielegalny. II kazus W dniu 17 września 1939 r. wojska radzieckie dokonały inwazji na Polskę. W jej wyniku pojmano tysiące polskich żołnierzy. Polskie naczelne dowództwo nakazało niestawianie oporu zbrojnego inwazyjnym wojskom radzieckim. Pytanie: Jaki był prawnomiędzynarodowy status polskich żołnierzy we władzy wojsk ZSRR? Odpowiedź:

16 16 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA Rzecz jasna, że obecny stan prawa wskazywałby na III KG z 1949 roku o traktowaniu jeńców wojennych. Jednakże, w 1939 roku zastosowanie miały postanowienia IV Konwencji Haskiej z 1907 roku o prawach i zwyczajach wojny lądowej oraz regulaminu do niej, a zwłaszcza jego art. 3. Stanowi on, że: zbrojne siły stron wojujących mogą składać się z walczących i niewalczących. W razie zagarnięcia ich przez nieprzyjaciela zarówno tym, jak i tamtym przysługuje prawo bycia traktowanym jako jeńcy wojenni. Nie miał wówczas znaczenia fakt, czy ZSRR był stroną tej konwencji, gdyż normy w niej zawarte uznane zostały za normy zwyczajowe, a więc wiążące wszystkie państwa. III kazus 20 stycznia 1991 roku, telewizja iracka pokazała żołnierzy sił powietrznych wojsk koalicyjnych w wojnie przeciwko Irakowi, którzy znaleźli się w irackiej niewoli. Niektórzy z nich wypowiadali się krytycznie o podjęciu działań zbrojnych przeciwko Irakowi. Rząd USA zaprotestował przeciwko publicznemu pokazywaniu jego żołnierzy. Pytanie: Czy publiczne występowanie jeńców wojennych jest dopuszczalne: a. jeśli jest dobrowolne? b. jeśli jest rezultatem nacisków? Odpowiedź: Publiczne wystąpienie amerykańskich jeńców wojennych miało dla strony irackiej oczywiście znaczenie propagandowe. Bez znaczenia jest tu ewentualna dobrowolność owego wystąpienia. Art. 13 III KG mówi m.in., że: jeńcy wojenni powinni być stale chronieni, zwłaszcza przed każdym aktem gwałtu lub zastraszenia, przed zniewagami i ciekawością publiczną. Wynika stąd, że tak w przypadku dobrowolności, jak i sytuacji będącej rezultatem nacisków, w myśl wyżej cytowanego artykułu, publiczne wystąpienie jeńców wojennych jest niedopuszczalne. Jeńcy bowiem podlegają ochronie, której zapewnienie należy do obowiązków państwa zatrzymującego. Ponadto jeniec nie może zrzec się swoich praw, a więc strona iracka nie powinna była dopuścić nawet do dobrowolnego pokazania się jeńców w irackiej telewizji. Można też dyskutować kwestię lojalności jeńców wobec państwa swojej przynależności, lecz ten problem należy już do zagadnień nie regulowanych konwencjami genewskimi, a pozostających w gestii prawa wewnętrznego każdego państwa. IV kazus W konflikcie zbrojnym w Bośni Hercegowinie w ręku każdej ze stron wojujących znaleźli się członkowie sił zbrojnych przeciwnika.

17 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA 17 Pytanie: Jak powinny postępować wobec nich władze, w których mocy znaleźli się ci ludzie? a)władze państwa bośniackiego co do ujętych Serbów i Chorwatów, mieszkańców Bośni Hercegowiny? b) Dowództwo sił powstańczych co do żołnierzy sił rządowych? c) Władze bośniackie co do żołnierzy nowej Jugosławii i Chorwacji (wojsk regularnych tych państw)? d) Władze wszystkich stron co do ujętych najemników, przybyłych z różnych państw także pozaeuropejskich? Odpowiedź: Konflikt w byłej Jugosławii, a zwłaszcza w Bośni-Hercegowinie, należał do jednych z najtrudniejszych do zakwalifikowania. Nie był on bowiem ani stricte międzynarodowy, ani wewnętrzny, stąd jego charakter - w prawie międzynarodowym - określa się jako mieszany. Każdy więc z postawionych problemów należy rozpatrzyć oddzielnie. a) W tym przypadku mamy do czynienia z konfliktem niemiędzynarodowym, a więc w pierwszym rzędzie zastosowanie znajdzie tu art. 3 wspólny dla wszystkich czterech konwencji genewskich z 1949 roku. Jego postanowienia mają charakter zwyczajowy, stąd bez znaczenia jest, czy Bośnia-Hercegowina podpisała i ratyfikowała konwencje genewskie. Z drugiej strony wiadomym jest, że państwo to jest stroną nie tylko KG, ale też i dwóch protokołów dodatkowych z 1977 roku (PD) do tych konwencji. Dlatego też rozwiązania należy szukać w treści Protokołu Dodatkowego II, który dotyczy ochrony ofiar niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych. Jego art. 5 mówi o traktowaniu osób pozbawionych wolności z powodów związanych z konfliktem zbrojnym. Władze państwa bośniackiego są postanowieniami tego artykułu prawnie związane. b) Druga sytuacja jest podobna do pierwszej, bowiem tu także mamy do czynienia z konfliktem wewnętrznym. Sytuacji prawnej nie zmienia okoliczność, że dotyczy to postępowania powstańców wobec zatrzymanych żołnierzy sił rządowych., dlatego też zastosowanie znajdzie tutaj zasada wzajemności w traktowaniu. c) Odnośnie trzeciego przypadku, rozwiązanie problemu jest oczywiste, gdyż mamy tu do czynienia z klasycznym przykładem konfliktu o charakterze międzynarodowym. Zastosowanie więc znajdzie tu III KG z 1949 roku o traktowaniu jeńców wojennych. Art. 3 KG jest bowiem adresowany do każdej ze stron w konflikcie, a nie tylko do strony rządowej. Podobnie skonstruowany jest PD II - zapewnia ochronę wszystkim osobom dotkniętym przez konflikt zbrojny, zatem nie tylko ofiarom po stronie powstańczej. Co więcej, z jego ust.1 wyraźnie

18 18 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA wynika, że protokół ten obowiązuje w takich konfliktach, w których wszystkie strony są w stanie stosować jego postanowienia. d) Sytuacja prawna najemników została wyraźnie uregulowana w art. 47 PD I z 1977 roku. Tak więc ta grupa wojujących (podobnie jak szpiedzy) nie podlega ochronie ze strony prawa międzynarodowego w tym sensie, że najemnik nie może otrzymać statusu kombatanta (czyli członka regularnych sił zbrojnych strony wojującej), ani - w razie zatrzymania - statusu jeńca wojennego. Nie ulega jednak wątpliwości, że nawet najemnicy powinni być traktowani humanitarnie, jak każda istota ludzka. Co więcej, nie każdy obcokrajowiec, który bierze udział w konflikcie zbrojnym, jest najemnikiem. Zdarzają się również ochotnicy walczący nie dla pieniędzy, lecz ze względów ideowych, religijnych itp. Takim osobom przysługuje status jeniecki (por. art. 47 I PD i art. 47 pkt.2). V kazus W czasie zamieszek na okupowanym Zachodnim Brzegu Jordanu dochodzi do ostrych starć między wojskiem i policją Izraela a Arabami. Władze Izraela dokonują licznych aresztowań uczestników zamieszek i demonstracji. Pytanie: Jak w świetle prawa humanitarnego mogą postępować władze okupacyjne wobec rozruchów na okupowanych terytoriach? Jaki status przysługuje zatrzymanym bojownikom arabskim? Odpowiedź: Wszelkie kwestie związane z okupacją wojenną uregulowane są w IV konwencji genewskiej z 1949 roku o ochronie osób cywilnych podczas wojny. Władze okupacyjne są zobowiązane do zapewnienia porządku i bezpieczeństwa na terytorium, na którym tymczasowo sprawują władzę. Natomiast ludność tam zamieszkująca ma status ludności cywilnej, w tym także - wspomniani w kazusie - bojownicy arabscy. Szczególna sytuacja powstałaby jednak, gdyby bojownicy ci spełniali warunki z art. 4.A pkt. 1, 2, 3 i 6 III KG i art. 43 PD I, a więc byli członkami regularnych sił zbrojnych strony w konflikcie (co w przypadku okupacji wojennej raczej nie wchodzi w rachubę) albo byli członkami ruchu oporu przy spełnieniu warunków z art. 4.A pkt. 2 III KG. Można jeszcze dodać, że państwo okupacyjne może wprowadzić odpowiednie przepisy karne, aby utrzymać porządek i bezpieczeństwo, w tym również zapobiec ewentualnym zamieszkom, ukarać winnych ich wywołania czy też biorących w nich udział (art. 64 i 66 IV KG). Jednak w stosunku do osoby postawionej przed sądem muszą być zapewnione wszelkie gwarancje procesowe (zob. art IV KG).

19 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA 19 VI kazus Po zakończeniu w 1991 r. działań zbrojnych na Bliskim Wschodzie w ręku każdej ze stron byli jeńcy wojenni. Pytanie: Kiedy ci jeńcy powinni być zwolnieni? Dokąd powinni być odesłani (do jakiego kraju)? Odpowiedź: Zgodnie z art. 118 III KG jeńcy powinni być zwolnieni niezwłocznie po zakończeniu działań wojennych. Przepisy tego artykułu oraz art. 119 dokładnie określają zasady zwolnienia i repatriacji jeńców wojennych. Oczywiście regułą jest, że jeńcy powinni być przeniesieni do swojego własnego kraju, ale z drugiej strony nie można ich do takiego powrotu zmusić. W takiej sytuacji powstaje zatem pytanie, jaki jest ich status po opuszczeniu obozu jenieckiego. Otóż, nie ma żadnych wątpliwości, że nie są oni już dłużej traktowani jako jeńcy wojenni. Przysługuje im natomiast prawo ubiegania się o status uchodźcy. VII kazus Państwa Industrii i Gardenii toczą między sobą wojnę. Złapany w czasie ucieczki jeniec, podoficer armii Industrii, zostaje osądzony przez sąd wojenny Gardenii. Postanowieniem tego sądu podoficer zostaje skazany na karę śmierci przez rozstrzelanie. Wyrok zostaje wykonany. Pytanie: Czy Gardenia pogwałciła postanowienia międzynarodowego prawa humanitarnego? Odpowiedź: Odpowiadając na postawione pytanie trzeba najpierw sobie uświadomić, że jeniec wojenny ma niepisane prawo do ucieczki z obozu. W niektórych kodeksach wojskowych można wręcz znaleźć zapis o obowiązku dokonania próby ucieczki przez żołnierza, który został schwytany w czasie walk przez stronę przeciwną. Dlatego też prawo humanitarne nie uznaje takiej ucieczki za przestępstwo, które podlegałoby odpowiedzialności karnej przed sądem, lecz za wykroczenie, za które jeniec może ponieść karę tylko dyscyplinarną. Tym bardziej więc niemożliwe jest - według międzynarodowego prawa humanitarnego - skazanie złapanego w trakcie ucieczki jeńca na karę śmierci. Wyraźnie stanowią o tym art III KG z 1949 roku. Trzeba więc uznać, że Gardenia rażąco pogwałciła MPH.

20 20 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA VIII kazus Między państwami Aluxu i Belandii toczy się konflikt zbrojny. Po wygranej przez siły lądowe Aluxu potyczce pomiędzy regularnymi oddziałami wojskowymi walczących ze sobą stron pozostaje wielu zabitych i ciężko rannych z obu stron. Dowódca oddziału państwa Aluxu podejmuje decyzję o udzieleniu pomocy lekarskiej najpierw wszystkim rannym żołnierzom armii Aluxu, a później zezwala dopiero na opatrzenie rannych państwa Belandii. Pytanie: Czy postępowanie takie jest zgodne z prawem humanitarnym? Odpowiedź: Prawo humanitarne nakłada na strony będące w konflikcie obowiązek zbierania rannych i chorych oraz traktowanie ich w sposób humanitarny bez żadnego rozróżnienia. Oznacza to, że personel medyczny ma obowiązek udzielania pomocy w pierwszej kolejności tym osobom, które jej najbardziej - z punktu widzenia medycznego - potrzebują, bez względu na ich przynależność państwową. Wyraźnie stanowi o tym art. 12 I KG w ustępie 3: Tylko nagłość z punktu widzenia lekarskiego może upoważnić do dania pierwszeństwa w kolejności udzielania pomocy. Tak więc, postępowanie dowódcy oddziału państwa Aluxu było niezgodne z prawem humanitarnym. IX kazus Podczas wojny w Bośni Hercegowinie miały miejsce masowe egzekucje dokonywane m.in. przez oddziały Serbów bośniackich na cywilnej ludności muzułmańskiej. Jeden z takich żołnierzy Drażen Erdemović został postawiony przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym dla byłej Jugosławii, mającym za zadanie osądzenie winnych naruszeń międzynarodowego prawa humanitarnego popełnianych w byłej Jugosławii. Żołnierz ten tłumaczył swoje czyny wykonywaniem rozkazów dowództwa. Pytanie: Czy zwalnia go to, a jeśli tak, to w jakim stopniu, od odpowiedzialności przed trybunałem międzynarodowym? Odpowiedź: Na państwach - stronach KG ciąży obowiązek ścigania wszelkich naruszeń prawa humanitarnego, a zwłaszcza tych o charakterze najpoważniejszym. Obowiązek ten zawarty jest w postanowieniach każdej z czterech konwencji genewskich z 1949 roku (zob. art I KG, art II KG, art III KG, art IV KG). Uzupełnieniem dla nich są postanowienia art PD I. Jednakże ogólną zasadę dotyczącą odpowiedzialności za zbrodnie wojenne i odnoszącą się do sytuacji opisanej w kazusie można znaleźć w prawie

21 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA 21 zwyczajowym, a dokładniej w zasadach norymberskich sformułowanych na podstawie Karty i Wyroku Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze. Jedna z tych zasad (nr 4) stanowi, że: Działanie na rozkaz rządu lub przełożonego nie zwalnia od odpowiedzialności w płaszczyźnie prawa międzynarodowego, lecz ta okoliczność może wpłynąć na złagodzenie kary, jeżeli wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości. Reguła ta została powtórzona w art.7 pkt. 4 statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego dla byłej Jugosławii. Takie złagodzenie mogłoby mieć miejsce na przykład w przypadku, gdyby bezpośrednio grożono sprawcy zbrodni, że jeśli danego czynu nie popełni, to on albo jego najbliżsi pozbawieni zostaną życia. Nadal jednak nie zwalnia go to od odpowiedzialności karnej. X kazus Pomiędzy państwami A i B toczy się konflikt zbrojny. W oddziale wojskowym państwa A zdekonspirowany zostaje szpieg państwa B. Po postępowaniu przed doraźnym sądem wojskowym zostaje on rozstrzelany. Pytanie: Czy działanie państwa A stanowi pogwałcenie prawa humanitarnego? Odpowiedź: Podobnie jak najemnikom, tak i szpiegom nie przysługuje ochrona ze strony prawa humanitarnego. Nie mogą więc oni uzyskać - w razie schwytania - statusu jeńca wojennego (zob. art. 46 PD I z 1977 roku wzorowany na utrwalonych zasadach wyrażonych m. in. w Regulaminie Haskim z 1907 r.). Szpiegostwo może być i jest traktowane jako działanie przestępcze. Istnieje więc możliwość postawienia przed sądem (także wojskowym, co jest przypadkiem najczęstszym) osoby oskarżonej o akty szpiegowskie. Nie jest wykluczone, że postępowanie sądowe będzie miało charakter uproszczony, zwłaszcza jeśli toczy się konflikt zbrojny. Nie wolno jednak, w żadnym wypadku, pozbawiać oskarżonego gwarancji procesowych, takich jak np. prawo do obrony. Tylko jeśli proces przeprowadzony zostanie rzetelnie, na państwie nie będzie ciążył zarzut o naruszenie prawa międzynarodowego, w tym też prawa humanitarnego, w którego dokumentach także wielokrotnie formułowane są zasady rzetelnego procesu (np. Rozdział III Sankcje karne i dyscyplinarne III KG, art IV KG). Co zaś do samej kary, to oczywiście jej wysokość zależy od uregulowań prawa państwa, w którym toczy się postępowanie. Nie ma prawnych przeszkód, by za szpiegostwo czy też inne ciężkie przestępstwa przewidziana była kara śmierci. Nie może jednak ona być orzeczona arbitralnie, a tylko po uczciwie przeprowadzonym procesie. Prawo wyłącza też wykonanie tej kary co do niektórych kategorii osób, jak np. kobiet w ciąży (art PD I) lub wręcz orzeczenie jej w stosunku do osób, które w chwili popełnienia czynu nie przekroczyły 18 roku życia (np. art PD I).

22 22 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA 6. Wielokulturowy wymiar prawa humanitarnego. Wielokulturowość to często dziś spotykane pojęcie używane jest dla określenia oczywistego faktu: oto istnieją na świecie różne kultury, języki i obyczaje, a szybko rozwijający się system komunikowania ułatwia nawiązywanie kontaktów między ludźmi oddalonymi nieraz od siebie o tysiące kilometrów. Podejście wielokulturowe (zwane też interkulturowym) oznacza po prostu, że liczą się rozmaite wartości kultury, także te odmienne od uznawanych przez nas, i że we wszelkich działaniach z zakresu upowszechniania (również idei czerwonokrzyskiej) powinniśmy używać właściwego języka, zrozumiałego dla ludzi, do których się zwracamy. Na polu działalności humanitarnej ma to szczególne znaczenie. Międzynarodowe prawo humanitarne (MPH) w dzisiejszym kształcie wynika bowiem ze skodyfikowania pewnych bardzo starych tradycji, zasad i obyczajów, które wyrażały normy obowiązujące w różnych kulturach i religiach. Kodyfikacja ta jednak została dokonana w stosunkowo wąskim kręgu kulturowym europejskiego zachodniego społeczeństwa drugiej połowy XIX wieku. Nawet późniejszy rozwój MPH, przynajmniej do roku 1949 (tj. ustanowienia konwencji genewskich o ochronie ofiar wojny) dokonywał się nadal w tych samych ramach. Powiązanie MPH z oryginalnymi zwyczajami i źródłami tradycji jest dziś mało widoczne, zwłaszcza w tych kulturach, do których docierało ono zawsze z zewnątrz. A to w efekcie prowadzić może do skrajnych reakcji, takich jak odrzucenie obcych wartości. Warto zatem pamiętać, że międzynarodowe prawo humanitarne opiera się na uniwersalnych normach i wartościach, które znaleźć można we wszystkich religiach i wszystkich kulturach wywodzących się z głębi dziejów ludzkości. Trzeba te korzenie odnaleźć i pokazać, że owe wartości trwają nadal. Doświadczenia Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża (MKCK) wynikające z działań prowadzonych na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w krajach południowej Afryki oraz Ameryki Środkowej potwierdzają, że każde przesłanie aby mogło stać się zrozumiałym i akceptowanym musi być dostosowane do pojęć miejscowego społeczeństwa. Całego społeczeństwa, a nie tylko jego elit intelektualnych wykształconych często na zachodnich uniwersytetach. Oznacza to, że należy brać pod uwagę np. afrykańską tradycję ustną czy muzyczne gusty ludności południowoamerykańskiej.

23 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA 23 Przez minionych dwadzieścia lat lista takich działań, uwzględniających wzory kulturowe różnych społeczności, bardzo się poszerzyła. Na przykład: w Zambii piosenki czerwonokrzyskie oparte o popularne melodie ludowe; w Salwadorze i Peru teatrzyki lalkowe; dramaty sceniczne napisane i wystawiane przez uchodźców w Tajlandii; komiksy wydawane w wielu krajach; w Afganistanie radiowe opery mydlane bazujące na miejscowych legendach; w Burundi ukazywanie zasad postępowania w oparciu o przysłowia ludowe; w Egipcie kalendarze wykonane przez miejscowych artystów opatrzone fragmentami Koranu; w krajach kaukaskich ilustrowane kalendarze z cytatami autorów narodowych i wiele, wiele innych. Wspólnym motywem tych wszystkich przedsięwzięć jest podkreślenie wartości humanitarnych zawartych w lokalnej kulturze oraz korzystanie ze środków przekazu bliskich zainteresowanym odbiorcom. Innymi słowy chodzi o możliwie jak najbliższe dotarcie do wzorów kulturowych tych ludzi. Gdy trafiamy do ich wyobraźni, odwołujemy się do ich przysłów, nasze przesłanie staje się o wiele bardziej wiarygodne. Gdy korzystamy z lokalnej tradycji czy z pomocy miejscowych przywódców religijnych, którzy mówić będą o wartościach humanitarnych efekt będzie podobny: przesłanie stanie się wiarygodne i możliwe do zaakceptowania.

24 24 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA 7. Odpowiedzialność za nieprzestrzeganie międzynarodowego prawa humanitarnego. Jednym z głównych zarzutów stawianych międzynarodowemu prawu humanitarnemu i skuteczności jego regulacji jest brak odpowiednich mechanizmów, dzięki którym każdy, kto dopuści się złamania tego prawa poniesie karę. Nie jest to prawdą, a świadczą o tym zarówno wydarzenia z historii jak i z ostatnich lat. Pierwsza, najbardziej znana sprawa ukarania za naruszenie prawa wojny pochodzi z XV wieku, kiedy to postawiono przed sądem Petera von Hagenbacha. W 1474 roku Hagenbach został mianowany przez Karola Łysego, diuka Burgundii, gubernatorem Breisach. Zgodnie z instrukcjami Karola Łysego, Hagenbach zaprowadził rządy terroru, za co po ustąpieniu Burgundczyków z tych terenów stanął przed sądem. Trybunał powołany przez władze Breisach oraz innych miast, uznał von Hagenbacha winnym brutalnego obchodzenia się z mieszkańcami Breisach i skazał go na śmierć przez ścięcie. W 1865 roku, po wojnie secesyjnej w Stanach Zjednoczonych, komendant obozu dla jeńców wojennych w Andersonville, kpt. Henry Wirz został oskarżony o akty przemocy oraz spowodowanie śmierci więźniów Unii, w związku z czym sąd skazał go na najwyższy wymiar kary. Ogrom zniszczeń i strat, jakie przyniosła I wojna światowa, zmusiły uczestników konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 roku do przedsięwzięcia kroków, które doprowadziłyby do ukarania sprawców przestępstw wojennych. Zaproponowano utworzenie specjalnego trybunału międzynarodowego, którego zadaniem byłoby osądzenie osób winnych popełnienia zbrodni wojennych. Tego rodzaju propozycja nie została w pełni zaakceptowana, chociaż należy podkreślić, że Traktat Wersalski przewidywał pociągnięcie do odpowiedzialności cesarza niemieckiego Wilhelma II. Okazało się to jednak niemożliwe ze względu na stanowisko rządu holenderskiego, który odmówił wydania cesarza. Nie utworzono także międzynarodowego trybunału. Wkrótce po II wojnie światowej podjęte zostały zarówno prawne jak i polityczne środki, mające na celu określenie odpowiedzialności za przestępstwa wojenne. W rezultacie rządy Wielkiej Czwórki: Francji, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Związku Radzieckiego podpisały 8 sierpnia 1945 roku w Londynie porozumienie w przedmiocie ścigania i karania głównych przestępców wojennych Osi Europejskiej. Do porozumienia dołączono Kartę Międzynarodowego Trybunału Wojskowego. Dokumenty te stały się podstawą, przeprowadzonych w Norymberdze, procesów głównych zbrodniarzy wojennych, które odbyły się pomiędzy 20 listopada 1945 a 1

25 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA 25 października 1946 roku. 24 przywódców hitlerowskich zostało postawionych w stan oskarżenia na pierwszej sesji Trybunału, która miała miejsce w Berlinie 18 października 1945 roku. W tym samym okresie utworzono Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu. Zadaniem tego trybunału było osądzenie japońskich zbrodniarzy wojennych, których proces trwał od 29 kwietnia 1946 roku do 12 listopada 1948 roku. Aktami oskarżenia objęto 28 osób. Oba międzynarodowe trybunały wojskowe sądziły tylko głównych zbrodniarzy wojennych. Wielu podejrzanych o zbrodnie wojenne stanęło przed sądami krajowymi państw, w których zbrodnie te zostały popełnione lub przed sądami niemieckimi. Zastosowane przez Trybunał Norymberski i Tokijski reguły odnoszące się do ścigania zbrodniarzy wojennych po II wojnie światowej były i są przedmiotem wielu dyskusji. Sama idea oczywiście nigdy nie była kwestionowana, lecz sposób, w jaki to uczyniono, ograniczając się jedynie do przeprowadzenia procesów zbrodniarzy należących do państw Osi. Uwolniono tym samym od odpowiedzialności zarówno zbrodniarzy radzieckich, którzy byli sprawcami mordów nie tylko na polskich jeńcach wojennych oraz prześladowań ludności cywilnej na wschodnich terenach Rzeczpospolitej Polski anektowanych przez ZSRR, jak i przestępców innych państw koalicji antyhitlerowskiej. Kwestionowano także podstawy prawne niektórych rozstrzygnięć. Faktem jednak pozostaje, że trybunały te wniosły istotny wkład w rozwój prawa międzynarodowego, a zwłaszcza prawa konfliktów zbrojnych. Zasady sformułowane w porozumieniu wielkich mocarstw i w Karcie Trybunału Norymberskiego, zwane zasadami norymberskimi, są częścią powszechnego prawa międzynarodowego. Nie były to jednak normy nowe, lecz potwierdzenie istniejących już ogólnych zasad prawnych. Przyczyniły się one też do rozwoju prawa wojny w kwestii odpowiedzialności za jego nieprzestrzeganie. Zasady Norymberskie stwierdzały co następuje: 1. Każdy, kto dopuszcza się zbrodni międzynarodowej, ponosi za to odpowiedzialność i karę. 2. Jeżeli prawo krajowe nie przewiduje kary za popełnienie zbrodni międzynarodowych, to ta okoliczność nie zwalnia od poniesienia odpowiedzialności osoby, która takiej zbrodni się dopuściła. 3. Jeżeli zbrodnię międzynarodową popełniła osoba działająca jako głowa państwa lub funkcjonariusz publiczny, to ta okoliczność nie zwalnia jej od odpowiedzialności międzynarodowej i nie zmniejsza wymiaru kary. 4. Działanie na rozkaz rządu lub przełożonego nie zwalnia od odpowiedzialności w płaszczyźnie prawa międzynarodowego, lecz ta

26 26 MATERIAŁ EDUKACYJNY MPH POLSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA okoliczność może wpłynąć na złagodzenie kary, jeżeli wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości. 5. Oskarżony, który popełnił zbrodnię międzynarodową, ma prawo do bezstronnego i rzetelnego procesu. 6. Zbrodniami międzynarodowymi są: zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie przeciwko ludzkości i zbrodnie wojenne, zdefiniowane w Karcie Trybunału Norymberskiego. 7. Zbrodnię międzynarodową stanowi uczestnictwo w dokonaniu każdej z wymienionych w punkcie 6 zbrodni. Zasady norymberskie rozwijane były w wielostronnych umowach międzynarodowych, wśród których wymienia się: Konwencję w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 1948 roku. Cztery konwencje genewskie o ochronie ofiar wojny z 1949 roku. Konwencję o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości z 1968 roku. Konwencję o zwalczaniu i karaniu zbrodni apartheidu z 1973 roku. Protokół dodatkowy I z 1977 roku do konwencji genewskich z 1949 roku dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych. Protokół dodatkowy II z 1977 roku do konwencji genewskich z 1949 roku dotyczący ochrony ofiar niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych. Od zakończenia II wojny światowej stale toczy się wiele konfliktów zbrojnych, zarówno o charakterze międzynarodowym jak i wewnętrznym. Popełniane są też zbrodnie wojenne. Można podać przypadki, choć prawdopodobnie nie tak liczne jak należałoby oczekiwać po ilości popełnianych naruszeń, kiedy przestępcy wojenni pociągani byli do odpowiedzialności przez sądy krajowe. Jednym z najbardziej znanych przykładów drastycznych pogwałceń prawa wojny i w konsekwencji ukarania (a raczej próby ukarania) winnych ich popełnienia, jest sprawa rzezi dokonanej przez oddział amerykański w marcu 1968 roku na mieszkańcach wioski My Lai w Południowym Wietnamie. Ofiarami okazali się starcy, kobiety i dzieci. Na ławie oskarżonych zasiadło 46 osób, wśród których głównymi oskarżonymi za ten masowy mord na ludności cywilnej byli dwaj dowódcy porucznik William L. Calley i kapitan Ernest L. Medina. Amerykański sąd wojskowy, który rozpatrywał sprawę nie zdołał jednak wyjaśnić wszystkich okoliczności masakry i w związku z tym skazano tylko porucznika Calley a.