mgr inż. Dariusz Janik* mgr inż. Dariusz Juszyński* Streszczenie

Transkrypt

1 mgr inż. Dariusz Janik* mgr inż. Dariusz Juszyński* Metodyka określania zagrożenia sejsmicznego przy uwzględnieniu modelu wielowarstwowego Metoda Wykresu Sytuacyjnego wraz z proponowaną skalą oceny geotomografii górniczej SOG15. Streszczenie Artykuł przedstawia możliwości wykorzystania geomechanicznego modelu wielowarstwowego [1] do określania zagrożenia sejsmicznego w kopalniach węgla kamiennego. Celem wprowadzenia nowej Metody Wykresu Sytuacyjnego (MWS) jest zwiększenie dokładności wyznaczania stref charakteryzujących się wysokim prawdopodobieństwem wystąpienia wstrząsów wysokoenergetycznych. Autorzy wprowadzają również skalę oceny geotomografii górniczej - skalę SOG15, za pomocą której została przeprowadzona ocena geotomografii dla wybranego wyrobiska ścianowego. Abstract The article presents the possibilities of using multilayer geomechanical model to predent seismic hazard in coal underground mines. The target to enter new Situation Graph Method (SGM) is increasing the accuracy of determining areas with high probability of high-energy seismic events. The authors also introduce a rating scale for seismic tomography - scale SOG15 by which was carried out evaluation of seismic tomography for one coal longwall. Słowa kluczowe: geofizyka, zagrożenia naturalne, sejsmika, górnictwo Key words: geophysics, natural hazards, seismic, mining * mgr inż. Dariusz Janik, mgr inż. Dariusz Juszyński - AGH Akademia Górniczo- Hutnicza, Wydział Górnictwa i Geoinżynierii, Katedra Górnictwa Podziemnego, Al. A. Mickiewicza 30, Kraków, djanik@agh.edu.pl

2 Wstęp Zagrożenie sejsmiczne w kopalniach węgla kamiennego zalicza się do jednych z najbardziej katastrofogennych zagrożeń naturalnych. Ponadto często jest to zagrożenie dominujące, z uwagi na małą przewidywalność czasowo-skutkową. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat metodyka określania zagrożenia sejsmicznego zmieniła nieco swoje podeście. Rozwój metod geofizycznych pozwolił na ich coraz szersze zastosowanie w kopalniach węgla kamiennego. Rozważaną metodą jest prześwietlenie górnicze. Biorąc pod uwagę coraz lepszą korelacje metod geofizycznych do określania zagrożenia sejsmicznego, sugeruje się by na jej podstawie weryfikować dobór profilaktyki oraz strefy szczególnego zagrożenia tąpaniami w wyrobiskach górniczych. Metody geofizyczne nie posiadają jeszcze tak wielkiego uznania, z powodu rzekomego braku dokładności i nietrafności w przewidywaniu wstrząsów. Stąd też idea poprawy tej sytuacji poprzez wprowadzenie geomechanicznego modelu wielowarstwowego w rozumieniu wzajemnego oddziaływania stropu i pokładu. Aby skutecznie porównać dwie, przedstawione w artykule metody, skonstruowano skalę oceny geotomografii SOG15, która określi zależność miejsc zaistniałych wstrząsów do uprzedniej analizy. Rozwój nauki oraz zaawansowane badania umożliwiają testy w skali makro nowych metod oraz zależności wykrytych w laboratorium, jednak skoki technologiczne są na tyle małe w porównaniu do powszechności stosowanych metod, że nie zauważa się większego zainteresowania by je komercjalizować. Przy obecnej sytuacji rynkowej, czynniki ekonomiczne mogą stanowić ważny argument za wprowadzeniem określonych zmian, jednak w praktyce wycena ich korzyści jest trudna do przeprowadzenia. Prowadzi to do punkty wyjścia, czyli szeroko znanej opinii - po co zmieniać, jak po staremu jest dobrze Praca opiera się na badaniach sejsmicznych wykonanych na wybiegu pewnej ściany. Celem tych badań było określenie stanu naprężenia w pokładzie według metody prześwietlania sejsmicznego. W interpretacji otrzymanych danych zastosowano techniki geotomograficznej rekonstrukcji pól prędkości. Stosowana korelacja wykorzystywana przy metodach geofizycznych Ośrodek skalny, z punktu widzenia geofizyki, jest ośrodkiem jednorodnym. W ośrodku takim prędkość fali podłużnej zmienia się zgodnie z wyrażeniem: gdzie: E - moduł Younga v - Liczba Poissona V p E (1 v) [ m/ s] (1 v)(1 2v) Badania wykonane przez autorów w Pracowni Geomechaniki dowodzą, że w odniesieniu do skał ich zastosowanie tego wyrażenia jest problematyczne. Dla pojedynczego pomiaru wyniki mogą się różnić nawet o kilkadziesiąt procent, co sprawia że pomiar jest bardzo niepewny. W standardowej metodzie sejsmicznej bada się przebiegi fal sprężystych w ośrodku skalnym. Parametry kinematyczne i dynamiczne fal różnią się znacznie w zależności od budowy geologicznej, własności hydrogeologicznych i stanu naprężenia w skałach. Zagadnienia te szczegółowo są opisane w licznych powszechnie dostępnych podręcznikach i monografiach (np. Marcak i Zuberek 1994) [2]. Podejście do problematyki

3 zmiany prędkości fali opiera się na dwóch naturalnych własnościach skał: porowatości i szczelinowatości, których miarą pośrednio jest gęstość objętościowa. Gęstość ta ulega zmianie na skutek obciążeń zewnętrznych. Za pomocą geotomografii nie da się określić wprost stanu naprężenia w górotworze. Określa się tylko przypuszczalne zmiany gęstości wykryte przez falę podłużną. Zmiany te korelują z istniejącym stanem naprężenia, jednak nie są ich wyznacznikiem. Metoda prześwietlenia sejsmicznego podejście dotąd stosowane Metoda prześwietlenia sejsmicznego oraz analiza wyników za pomocą modelu jednowarstwowego opiera się o propozycję prof. A.Goszcza, zwanej dalej klasyczną [3]. Pomimo coraz szerszego wykonywania prześwietlenia sejsmicznego również w stropie, przy metodzie klasycznej nie uwzględnia się tych danych, dlatego autorzy skonstruowali metodykę dla układu wielowarstwowego Metodę Wykresu Sytuacyjnego. Na poniższych rysunkach przestawiono wyniki z mapowania prędkości fali podłużnej za pomocą prześwietlania sejsmicznego dla wybranego pola ścianowego. Widać wyraźnie, że rozkład prędkości w pokładzie [Rys. 1] jak i w skałach stropowych [Rys. 2] nie pokrywa się ze sobą, co świadczy o złożonych warunkach geologiczno-górniczych oraz ich dużej zmienności. Gdy powstawała metoda klasyczna, geotomografia skał stropowych nie była aż tak powszechna, stąd też odczucie, że metodę ta należy dostosować do aktualnych standardów. Rys 1. Przykładowe wyniki prześwietlania sejsmicznego dla warstw stropowych Fig 1. Example results of seismic tomography for the roof strata

4 Rys 2. Przykładowe wyniki prześwietlania sejsmicznego dla pokładu węgla Fig. 2. Example results of seismic tomography for the coal seam strata Pomijając wykonywaną analizę w skałach stropowych, popełnia się pewien błąd, który jest odzwierciedlony przy nałożeniu wyników z mapowania pola prędkości fali podłużnej i współrzędnych wstrząsów wysokoenergetycznych, w przypadku którym można stwierdzić wyraźnie rozbieżności [Rys. nr 3]. Wyznaczane obszary nie pokrywają się z zarejestrowanymi wstrząsami. Należy zwrócić uwagę, że metoda ta podpisuje stan zagrożenia tąpaniami pokładowymi, które praktycznie nie występują na rzecz tąpań stropowych. Ponadto zauważalne jest, że obszary stanu zagrożenia odpowiadają ściśle mapie pola prędkości wykonanej dla pokładzie. Rys 3. Wyniki zagrożenia tąpaniami wraz z naniesionymi wstrząsami dla metody klasycznej Fig. 3. The results of seismic hazard for classic method with with marked high-energy shocks

5 Charakterystyka metody oceny skuteczności geotomografii wg SOG15 Aby móc oceniać skuteczność jakiejkolwiek z metod określania zagrożenia, bądź nawet ryzyka zawodowego, należy oprzeć się na przedmiocie obserwacji danej metody. W przypadku geotomografii tematem rozważań jest przewidywalność aktywności sejsmicznej w badanym rejonie. Z punktu widzenia działalności górniczej należy ograniczyć się do konkretnego rejonu kopalni. Oceniając skuteczność wykonanego prześwietlenia sejsmicznego na wybiegu pewnej ściany, należy zwrócić uwagę, czy wstrząsy wystąpiły w obszarach wskazanych przez geotomografię jako silniej zagrożone. W celu oceny przydatności metod geofizycznych, opracowano skalę pozwalającą ocenić trafność prognozy stref o zwiększonym stopniu zagrożenia, z faktyczną aktywnością górotworu (zaistniałymi wstrząsami). Skala opiera się na prawdopodobieństwie wystąpienia zdarzeń we wskazanych obszarach, jak i lokalizacji tych o największej energii, które skutkują największymi stratami dla przedsiębiorstwa górniczego jak i stwarzają największe zagrożenie dla załogi. Skala składa się z 5 klas, gdzie klasa 1 odznacza się najmniejszą, a klasa 5 największą skutecznością metody. [Tab. 1]. Tablica 1. Skala oceny geotomografii - SOG15 Table 1. The rating scale for sejsmic tomography - scale SOG15 Klasa Opis I Zdarzenia nie wystąpiły w strefach o najwyższym stopniu zagrożeniu tąpaniami* II Mniej niż 50% zdarzeń wystąpiło w strefach o podwyższonym stopniu zagrożeniu tąpaniami**, a zdarzenia najsilniejsze nie wystąpiły w strefach o najwyższym stopniu zagrożenia tąpaniami III Więcej niż 50% zdarzeń wystąpiło w strefach o podwyższonym stopniu zagrożeniu tąpaniami, a zdarzenia najsilniejsze nie wystąpiły w strefach o najwyższym stopniu zagrożenia tąpaniami IV V Mniej niż 50% zdarzeń wystąpiło w strefach o podwyższonym stopniu zagrożeniu tąpaniami, a zdarzenia najsilniejsze wystąpiły w strefach o najwyższym stopniu zagrożenia tąpaniami Więcej niż 50% zdarzeń wystąpiło w strefach o podwyższonym stopniu zagrożeniu tąpaniami, a zdarzenia najsilniejsze wystąpiły w strefach o najwyższym stopniu zagrożenia tąpaniami *Za strefy o najwyższym stopniu zagrożenia tąpaniami uważa się Metoda klasyczna Strefy oznaczone ze stopniem zagrożenia d lub oznaczone jako c w przypadku braku stopnia d Metoda wykresy sytuacyjnego Strefy oznaczone ze stopniem zagrożenia c

6 **Za strefy o podwyższonym stopniu zagrożenia tąpaniami uważa się: Strefy oznaczone ze stopniem zagrożenia b i c w przypadku wystąpienia stopnia d lub oznaczone jako b w przypadku braku stopnia d Strefy oznaczone ze stopniem zagrożenia b Zdarzenie (wstrząsy) które bierze się do klasyfikacji procentowej powinny być o energiach większych od J jeśli Kopalniany Zespół ds. Tąpań nie ustali innej wartości energii. Proponowana metodyka oceny stanu zagrożenia sejsmicznego za pomocą wykresu sytuacyjnego Aktualnie analiza geotomografii opiera się na określaniu zagrożenia za pomocą korelacji naprężeń do prędkości fali podłużnej w pokładzie. Na podstawie tej metody wykonywane były analizy dla wielu kopalń. Opiera się ona na zdefiniowaniu obszarów o podwyższonej prędkości fali podłużnej lub o dużej zmianie prędkości dla stosunkowo małej długości odcinka (gradientu) prędkości. Ponieważ wyższa prędkość wskazuje na występujące wyższe naprężenia, strefy te uznaje się za obszary o podwyższonym zagrożeniu tąpaniami. Metodyka ta jednak ma jedną zasadniczą wadę. Traktuje obszar eksploatowany jako jednowarstwowy, w którym stan naprężenia uzależniony jest tyko od prędkości fali podłużnej mierzonej w pokładzie. Założenia wykresu sytuacyjnego opierają się na sumie wpływów warstw otaczających pokład. Układ ten można uprościć do układu strop-pokład-spąg. Ze względu na brak wyników geotomografii wykonanej dla spągu, w pracy skupiono się wyłącznie na wykonaniu prognozy stropowo-pokładowej. Wykorzystując wyniki geotomograficzne zarówno dla pokładu jak dla stropu autorzy umownie nazwali tą metodę - wykresu sytuacyjnego [Rys. 4]. Ogólnym założeniem tej metody jest zjawisko obniżenia zdolności do akumulacji energii sprężystej przez skały wraz z przechodzeniem skał z trój- do jedno- bądź dwuosiowego stanu obciążenia [1]. Każde przekroczenie możliwości akumulacyjnych skał może spowodować dynamiczne wyładowania nadmiaru energii. Za pomocą wykresu sytuacyjnego", określa się poziom zagrożenia w stopniach od a do c2. W skali nie występuje stopień zagrożenia d, z uwagi na to, że tomografia jest profilaktyką uzupełniającą i nie monitoruje stanu zagrożenia na bieżąco. Jest tylko metodą dodatkową wyprzedzającą, a nazewnictwo zagrożenia jest w tej metodzie zgodne z przyjętymi w metodzie kompleksowej. Po wystąpieniu warunków sugerujących przyznanie zagrożeniu kategorii c1 lub c2, dalsze postępowanie, jak i profilaktyka powinna być szczegółowo analizowane przez Kopalniany Zespół ds. Tąpań. Ponieważ stopień zagrożenia d wymusza zatrzymanie eksploatacji, w pracy nie przyporządkowano tej kategorii w skali oceny zagrożenia sejsmicznego.

7 Rys 4. Graficzne przedstawienie Metody Wykresu Sytuacyjnego Fig 4. Graphic introduce of Situation Graph Method Zasięg stref wykresu sytuacyjnego Na wykresie sytuacyjnym występują 4 strefy zależne od prędkości średniej odniesienia V śr, określoną na podstawie obliczeń prędkości z promieni obliczeniowych. Strefa pierwsza, centralna strefa znajduje się w przedziale (V śr - Δ < V 0 < V śr + Δ). Strefa ta określa sprężysty stan górotworu. Strefa druga określa stan górotworu w przedziale prędkości (V 0 < V śr Δ). Strefa ta określa sytuację w której górotwór znajduje się w części pozniszczeniowej charakterystyki naprężenie-odkształcenie lub charakteryzuje ośrodek spękany lub też o mniejszej gęstości.

8 Strefa trzecia określa stan górotworu w przedziale prędkości (V 0 < V śr + Δ). Strefa ta określa przypadek w której górotwór znajduje się w części kompakcji charakterystyki naprężenie-odkształcenie. Strefa występuje również w przypadku napotkania skał o większej gęstości. Charakterystyka zagrożenia sejsmicznego wg. wykresu sytuacyjnego Wykres sytuacyjny zakłada, że zarówno w pokładzie jak i w skałach otaczających może wystąpić każda z podanych stref. Stąd w zależności od niebezpieczeństwa powstania płaszczyzny odprężającej, zostały przypisane stopnie zagrożenia do poszczególnych sytuacji zależnych. Stopień a - gdy zarówno w skałach otaczających, jak i w pokładzie, prędkość fali podłużnej znajduje się w przedziale tej samej strefy Stopień b1 oraz b2 gdy jeden z elementów układu (pokład lub skały otaczające) znajdują się w strefie pierwszej, a druga w dowolnej strefie, Stopień c1 lub c2 - gdy jeden z elementów układu znajduje się w strefie drugiej (w anomalii ujemnej) a drugi w strefie trzeciej (anomalii dodatniej). Według metody wykresu sytuacyjnego, w artykule została przeprowadzona ocena stanu zagrożenia sejsmicznego, porównując jej wyniki z oceną która została wykonana w klasyczny sposób. Również tutaj należy zaznaczyć, że w metodzie wykresy sytuacyjnego nie występuje stopień zagrożenia d. Ocena skuteczności geotomografii wykonanej dla wyrobiska ścianowego za pomocą skali SOG15 Tomografia górnicza dla badanej ściany została wykonana zgodnie z postanowieniami posiedzenia Kopalnianego Zespołu d/s Tąpań i Obudowy. Według postanowień, tomografia górnicza byłą wykonana etapami, co około 300m postępu ściany, metodą prześwietlania sejsmicznego. Geotomografię zlecono w celu wykonania okresowej oceny stanu zagrożenia sejsmicznego. Pierwszy etap wykonano przed uruchomieniem ściany. Ogólnym wnioskiem opracowania jest stwierdzenie, że skały stropowe w polu wybiegu badanej ściany są zdolne do generowania wstrząsów stropowych w stopniu średnim (c) oraz że w bezpośrednim otoczeniu pokładu nie występują skały zdolne do generowania wstrząsów w stopniu silnym (d). Na podstawie analizy anomalii niskoprędkościowych oraz struktur gradientowych stwierdzono, że w polu badanej ściany lokalnie występuje zagrożenie wstrząsami stropowymi typu poślizgowego w stopniu słabym. Naprężenia w badanym rejonie kształtują się na poziomie naprężeń naturalnych. W polu ściany występuje punktowo strefa słabego przyrostu naprężeń, które dla głębokości zalegania pokładu powoduje zagrożenie tąpaniami pokładowymi w stopniu średnim.

9 Wyniki oceny geotomografii zostały zestawione w Karcie Oceny Geotomografii, która zawiera: Miejsce oraz datę wykonania geotomografii; Ocenę (klasę) według skali SOG15; Krótki komentarz tłumaczący klasę. Geotomografia wstępna oraz po 900m Tomografia wstępna została wykonana przed uruchomieniem ściany. Obejmowała ona 300 m wybiegu ściany. Określono parametry pokładu oraz skał stropowych obliczone z geotomografii [Tab. 2]. Tabica 2. Charakterystyka geotomografii wstępnej Table 2. The p-wave characteristic for sejsmic tomography before mining exploatation PARAMETR Prędkość fali podłużnej dla otoczenia pokładu (strop) Vśr [m/s] ΔV [m/s] Vśr - DV Vśr + ΔV ΔV/ Vśr [%] ,8% Prędkość fali podłużnej dla pokładu ,1% Tomografię po 900m wykonano dla ostatnich 300 m wybiegu ściany.. Określono parametry pokładu oraz skał stropowych obliczone z geotomografii [Tab. 3]. Tablica 3. Charakterystyka falowa geotomografii po 900m Table 3. The p-wave characteristic for sejsmic tomography after 900 m PARAMETR Prędkość fali podłużnej w otoczeniu pokładu (strop) Vśr [m/s] ΔV [m/s] Vśr - ΔV Vśr + ΔV ΔV/ Vśr [%] ,2% Prędkość fali podłużnej w pokładzie ,3% Obszary o podwyższonym zagrożeniu sejsmicznym, zlokalizowane były w oparciu o podwyższone prędkości fali podłużnej dla pokładu [Rys. 5]. Dodatkowo wykonano ocenę z uwzględnieniem wyników ze stropu w metodzie wykresu sytuacyjnego [Rys. 6]. Następnie została opracowana ocena skuteczności dla poszczególnych metod według zdarzeń zaistniałych.

10 Rys 5. Wyniki określania zagrożenia wraz ze wstrząsami dla metody klasycznej Fig 5. The results of seismic hazard for classic method with with marked high-energy shocks Rys. 6. Wyniki określania zagrożenia wraz z naniesionymi wstrząsami dla MWS

11 Fig 6. The results of seismic hazard for SGM with with marked high-energy shocks Rys 7. Wyniki określania zagrożenia wraz z naniesionymi wstrząsami dla MWS do rys nr 3 Fig 7. The results of seismic hazard for SGM with with marked high-energy shocks Tablica 4. Karta oceny Geotomografii dla geotomografii po 900 m Table 4.The evaluation card for sejsmic tomography after 900 m Karta oceny Geotomografii Miejsce: Geotomografia wykonana po 900m wybiegu Data: XX Metoda Klasa Komentarz klasyczna II Większośd wstrząsów wystąpiła w obszarach o zagrożeniu najniższym, lub tam gdzie określono brak zagrożenia. Wykresu Sytuacyjnego V Nie występowały wstrząsy o energii rzędu 10 5 J. Wstrząsy o niższych energiach (10 4 J) zaistniały w obszarach o podwyższonym stopniu zagrożenia tąpaniami.

12 Wnioski Zagrożenie sejsmiczne jest jednym z najniebezpieczniejszych zagrożeń naturalnych (i technologicznych) występujących w środowisku górniczym. Jego bieżąca ocena w stopniu potencjalnego zagrożenia, jak i rzeczywistego opiera się głównie o metody związane z Metodą Kompleksową Oceny Stanu Zagrożenia Tąpaniami. Jednak z uwagi na znaczny rozwój metod geofizycznych, Kierownicy Ruchu Zakładów Górniczych próbują zastosować, jako opcjonalną, metodę geotomografii górniczej. W badanej kopalni geotomografię wykonywano za pomocą metody prześwietlenia sejsmicznego. Wykorzystanie tak wielu metod objaśnia nam jak duże jest niebezpieczeństwo związane z sejsmiką górotworu. Zwykle po wykonaniu mapowania prędkości, wyniki zostały przyjmowane przez KRZG oraz Kopalniany Zespół ds. Tąpań i Obudowy. Dlatego też skonstruowano skalę, za pomocą której powinno się oceniać jak i ulepszać doświadczalnie metodykę mapowania, tak aby wynik był jak najlepszy. Z oceną wykonanego działania wiąże się też zaufanie to wyników metody poprzez odbiorców górników. Dlatego opis skali uzależniony jest się na wystąpieniu zdarzeń (wstrząsów) w obszarach o podwyższonym stopniu zagrożenia tąpaniami (wynikającymi z metody). W celu porównania metody klasycznej, opierającej się na przypisywaniu zagrożenia tąpaniami pokładowymi ściśle do mapowania prędkości fali podłużnej w pokładzie, zaproponowano nową metodę określania zagrożenia sejsmicznego nazywając ją intuicyjnie Metodą Wykresu Sytuacyjnego. Metoda Wykresu Sytuacyjnego opiera się na założeniu, że tąpiąca nie jest warstwa, ale układ warstw. Metoda określa precyzyjnie granice wynikające ze stanu pierwotnego oraz anomalie, zarówno dodatnie jak i ujemne w polu prędkości. Dla każdego przypadku za pomocą metody wykresu sytuacyjnego można określić stopień zagrożenia, opierając się na możliwości powstania warunków korzystnych dla wyładowania energii sprężystej. Tablica 5. Zestawienie ocen skuteczności geotomografii Table 5. Summary evaluations of the effectiveness for sejsmic tomography for classic and SGM results Nazwa obszaru tomografii Ocena skuteczności metody klasycznej Ocena skuteczności metody wykresu sytuacyjnego wstępna III V po 900m I V Porównanie wyników metody klasycznej oraz MWS [Tab. 6] określiło, że metoda klasyczna nie przekroczyła III klasy. Oznacza to, że niezależnie od ilości wstrząsów, te najsilniejsze wystąpiły w obszarach niewskazanych przez metodę. Może to świadczyć o nieskuteczności podejścia ograniczającego się głównie do jednej warstwy pokładu lub małej ilości występujących wstrząsów o genezie pokładowej. Metoda wykresu sytuacyjnego jest prostą metodą, która może być brana pod uwagę w ocenie metod geotomograficznych. Oprócz samej metody wykresu sytuacyjnego, dodatkowy swój wkład w rozwój metod prognozowania zagrożenia sejsmicznego może mieć skala skuteczności oceny wykonanych metod (SOG15), w celu ich doświadczalnego udoskonalania. Autorzy zachęcają do stosowania nowej metody. W razie nieścisłości w możliwe jest przeprowadzenie szkoleń w ramach MWS, która w swojej prostocie nie zmienia istoty wyników, lecz tylko sposobu ich interpretowania. W celu poprawnego określania zagrożenia sejsmicznego wymagana jest konsultacja autorska by dobrze interpretować strefy o podwyższonym i najwyższym zagrożeniu sejsmicznym.

13 Literatura [1] Zorychta A., Burtan Z.: Wpływ warstwowej budowy ośrodka skalnego na kształtowanie się stanu naprężenia i zagrożenie tąpaniami, Prace Naukowe Głównego Instytutu Górnictwa. Seria Konferencje, nr 26, Katowice, 1998 [2] Marcak H., Zuberek W.: Geofizyka górnicza. Śląskie Wydawnictwo Techniczne, Katowice, 1994 [3] Goszcz A., Kompakcja tektoniczna jako przyczyna naturalnej skłonności skał do wstrząsów górniczych i tąpań, 1985, Przegląd Górniczy 1985