matura 2016 ergo sum w Polsce

Transkrypt

1 BAROK w Polsce 10 MATURA USTNA MATURA PISEMNA

2 Epoka literacka MAPA MYŚLI Ważne w baroku polskim: jego specyfika ugruntowanie sarmatyzmu, demokracji szlacheckiej; umacnia się mit domu dworu polskiego jako symbolu polskości; Król Zygmunt III Waza przenosi stolicę z Krakowa do Warszawy; ważny jest temat patriotyczny (Wacław Potocki); podobnie jak w całej Europie poeci podejmują tematy metafizyczne (Daniel Naborowski); powstaje twórczość dworska (Jan Andrzej Morsztyn); wojny trapiące kraj doprowadzają do jego osłabienia. Zygmunt III Waza wojny ze Szwecją i Turcją Chocim 1621 Władysław IV Waza wojna z Moskwą powstanie Kozaków pod wodzą Chmielnickiego poezje Jana Andrzeja Morsztyna Cechy sarmatyzm wojny katolicyzm przywileje szlacheckie typowo polskie sarmatyzm portret trumienny portret sarmacki BAROK w Polsce Periodyzacja polskiego baroku według Czesława Hernasa: wczesny barok od lat osiemdziesiątych XVI po dwudzieste XVII wieku; pełny barok od lat dwudziestych do siedemdziesiątych XVII wieku; późny barok od siedemdziesiątych XVII po trzydzieste XVIII wieku. Prekursor baroku Za prekursora poezji barokowej uważamy Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, który tworzył jeszcze w wieku XVI, lecz jego poezja nosiła wiele znamion nadchodzącej epoki. Natomiast za spadkobiercę i kontynuatora barokowej poezji uważa się księdza Józefa Bakę Uwagi o śmierci niechybnej ukazały się dopiero w 1766 roku Jan Kazimierz oblężenie Zbaraża potop szwedzki wypędzenie arian 1658 rokosz Lubomirskiego Wojna domowa z kozaki i Tatary Twardowskiego wiersze Potockiegoi Morsztyna Michał Korybut Wiśniowiecki wojna z Turcją utrata Kamieńca Podolskiego epicy Jan Chryzostom Pasek Wacław Potocki Poeci Jan Andrzej Morsztyn Daniel Naborowski Sebastian Grabowiecki Hieronim Morsztyn Zbigniew Morsztyn Wacław Potocki Józef Baka Jan z Kijan Import i eksport kultury Siedemnastowieczna Polska, nazywana przez ówczesnych przedmurzem chrześcijaństwa, to także obszar mieszania się kultur ciągłej wymiany między Wschodem a Zachodem. Wojny z Turcją i zdobywane łupy przyczyniły się do narodzenia się wśród polskiej szlachty specyficznej mody na orient. Kontusz przewiązany pasem to przecież ubiór wschodni. Polacy używali także wschodniej broni. Zakrzywiona szabla nie jest wynalazkiem europejskim! zwycięstwo pod Chocimiem Transakcja wojny chocimskiej Potockiego (dot r.) Jan III Sobieski 1683 odsiecz Wiednia Pamiętniki Paska Moralia i Ogród fraszek Potockiego Tematy literatury miłość śmierć wojna przemijanie życie wiejskie mit Sarmaty Zarazem jednak, prócz świadomości odrębności, istniało także poczucie łącznoś ci z Zachodem i wspólnotą chrześcijańską. Szlachta polska była jednak na ogół bardzo oporna na zewnętrzne oznaki ulegania kulturze Zachodu. Wyjątek stanowiła sfera języka. Powszechne były tak zwane makaronizmy, czyli wplatanie słów łacińskich w tok wypowiedzi bądź nadawanie łacińskich form słowom polskim. Czasy saskie August II Sas August III Sas Ośrodki Warszawa Grodno Kraków Wszystko to przyczyniało się do osobliwej odrębności ówczesnej kultury polskiej. Odrębności z dumą podkreślanej przez ideologów sarmatyzmu. 2

3 Wiedza o baroku niezbędna do matury Sarmatyzm To pojęcie absolutnie najistotniejsze, jeśli chodzi o całą kulturę staropolską nie tylko barokową. Wiek XVII to jednak okres największego rozkwitu zjawiska dlatego aspekt sarmacki jest szczególnie ważny dla literatury barokowej. Sarmatyzm to pojecie o co najmniej dwóch znaczeniach. Pierwsze odnosi się do sformułowanej już w XVI wieku szczególnej teorii historiozoficznej. W jej myśl Polacy (a ściśle mówiąc polska szlachta) wywodzą się ze starożytnego (mitycznego w rzeczywistości nigdy nie istniał) ludu Sarmatów miłujących wolność wyśmienitych wojowników budzących stały postrach i podziw w Rzymianach. Ta dość szalona teza miała uzasadniać przekonanie o wyjątkowości i elitarności polskiej szlachty, umacniać jej poczucie własnej wartości i legitymizować dążenie do ekspansji społecznej i politycznej. Przy okazji zaś ideologia sarmacka miała być uzasadnieniem szczególnego systemu politycznego Rzeczypospolitej, jakim była demokracja szlachecka. Drugie znaczenie terminu odnosi się natomiast do całości zjawiska, jakim była staropolska kultura szlachecka. Złota wolność szlachecka, pewna skłonność do przepychu, umiłowanie wojaczki, specyficzne wymieszanie czynników kultury wschodniej i zachodniej te wszystkie cechy kultury szlacheckiej już w XVII wieku łączono z opisaną wyżej ideologią sarmacką. Dlatego też mówi się o postawie Sarmaty jako o stereotypowym etosie polskiej szlachty. Etos ten w czasach późniejszych bywał bardzo ostro krytykowany (oświecenie, pozytywizm, Gombrowicz), stał się jednak także elementem narodowego mitu (Pan Tadeusz, powieści historyczne Sienkiewicza). Poezja metafizyczna Chyba najciekawszy, a z pewnością najtrudniejszy w odbiorze nurt poezji barokowej. Termin kojarzymy przede wszystkim z Anglią z poezją Johna Donne a czy Herberta Spencera. W Polsce nurt reprezentowany był przez Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, Sebastiana Grabowieckiego, Daniela Naborowskiego. Cóż to jest poezja metafizyczna? Wszak każdą poezję można by tak określić W sumie tak. Ale barokową poezję metafizyczną wyróżnia przede wszystkim zupełnie niesamowity typ wyobraźni. Przynależne do niej utwory dotyczą spraw najważniejszych filozofii, kosmologii, religii. Zawarte w nich refleksje na te tematy podane są wszak poprzez zmysłowe, często wręcz erotyczne skojarzenia. Sztandarowym przykładem Pchła Johna Donne a, w której tytułowy niezbyt ciekawy insekt staje się uosobieniem najpierw stosunku seksualnego, a potem mistycznej jedności dwojga kochanków (a to na skutek ówczesnego wyobrażenia, że podczas aktu płciowego dochodzi do wymieszania krwi obojga kochanków podobnie jak podczas jej konsumpcji przez tę samą pchłę ). W ten oto paradoksalny sposób barokowy konceptyzm zyskuje wymiar ostateczny, sięgając spraw najistotniejszych. Poezja dworska Dość obszerne pojęcie, w ramach którego znajdzie się miejsce na twórczość spod znaku konceptyzmu i marinizmu, przede wszystkim o tematyce zmysłowej. To poezja wyższych klas szlachty, często sponsorowana przez magnatów. Choć dotyczy często spraw lekkich, jej rozumienie wymaga na ogół pewnej erudycji. Ogromną rolę w tym nurcie odgrywa idea konceptu (omówiona niżej). Liczy się efekt, kunszt formalny, wrażenie wywarte na odbiorcy. Nie wierzcie jednak szkolnemu hasełku: barok przerost formy nad treścią. Poezja dworska wcale nie jest pozbawiona wartości. Co więcej, pasowałoby raczej do niej hasło treść nadana formie. Język i styl wiersza bowiem same w sobie uzyskują w poezji dworskiej autonomiczne znaczenie. Pod tym względem literatura barokowa jest bliska twórczości współczesnych eksperymentatorów spod znaku lingwizmu i neolingwizmu. Z poezją dworską wiążemy nazwiska Hieronima Morsztyna, Jana Andrzeja Morsztyna, Daniela Naborowskiego. Kontrast Pojęcie kluczowe dla estetyki baroku. To, oczywiś cie, zderzenie sprzecznych (wizualnie, słuchowo, pojęciowo) elementów. Na kontraście właśnie oparte są (omówione niżej) podstawowe chwyty artystyczne epoki koncept, oksymoron, paradoks. Operowanie kontrastem jest według historyków sztuki i literatury podstawowym wyróżnikiem estetyki epoki, odróżniającym ją pod tym względem od estetyki klasycystycznej. Antyczne wzorce umiaru i harmonii zostają całkowicie zaprzeczone to właśnie sprzeczność, kontrast, przesada stają się kryteriami artystycznego kunsztu. Zestawmy barokowe tematy Sfera zagadnień filozoficznych: człowiek i jego kondycja we wszechświecie, przemijalność istnienia, destrukcyjna siła czasu, śmierć i życie po śmierci. Miłość: ulotna, zmysłowa, dworski flirt, a także ogniste, spalające, trwałe uczucie, które można przeciwstawić nawet śmierci. Miłość do Boga. Patriotyzm, troska o ojczyznę, nawoływanie do reform. Jest tu zarówno krytyka istniejącej rzeczywistości, jak i wskrzeszenie idealnego mitu sarmackiej przeszłości. Protest przeciw nietolerancji wyznaniowej (wiersze Wacława Potockiego). Wojna, życie żołnierskie i dylematy natury moralnej (utwory Zbigniewa Morsztyna, Jana Chryzostoma Paska, Wacława Potockiego). Życie na wsi, ideał życia ziemiańskiego, w zgodzie z naturą (Pamiętniki Paska, Sielanki Szymonowica). 3

4 Epoka literacka MAPA MYŚLI Jak usystematyzować literaturę epoki? Nurty w polskiej literaturze barokowej Nurty w literaturze baroku wyróżniamy łatwo, kojarząc je z miejscami, w których powstawały: czy były to pałace magnackie, dwory szlacheckie, czy wreszcie miasto. Na zewnątrz skierowała swą uwagę magnateria i elita skupiona na dworach magnackich i królewskich. Owi bywalcy świata czerpali inspirację z Europy, hołdowali zachodnim wzorcom i preferowali kosmopolityzm, zarówno w stroju, obyczajach, jak i w języku (panowała moda na fracuszczyznę). Ta swoista międzynarodowość kryła w tle lekceważenie dla rodzimej kultury. Do wewnątrz kierowała się szlachta ziemiańska, rozmieszczona po dworach, dworkach i zaściankach. Ta zarówno w stroju, tradycjach, wierze katolickiej wiernie trwała przy rodzimych wzorcach. Całą tę kulturę ogólnie zwiemy sarmatyzmem. Jej wyznacznikiem będą zarówno sejmowe liberum veto, zajazdy i procesy sąsiedzkie, jak i kontusz, religijność, patriotyzm, a także konserwatyzm. Dwa główne nurty Pałace magnackie TU kultura dworów królewskich i magnackich; siedziby magnackie pałace, zamki; hołdowanie obcym modom; kontakty z zagranicznymi dworami; kosmopolityzm autorytetem dwory Europy, nie własna tradycja ; wzorowanie się na modach zagranicznych w obyczajowości stroju (moda na francuski strój, fryzury i język); tolerancja wyznaniowa; otwarcie na obce wzory; przepych siedzib Czartoryskich, Zamojskich, Radziwiłłów (rywalizacja z dworem królewskim); przepych dworskiego życia; intrygi dworskie i polityczne; poezja dworska; moda na marinizm pisanie w konwencji włoskiego poety Marina (konceptyzm); tematyka poezji miłość, erotyka, zmysły, flirt; poeci: Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski, Hieronim Morsztyn; cel sztuki rozrywka, popis kunsztem poetyckim, szokowanie ; spektakle teatralne odgrywane na scenach dworskich. Dwory szlacheckie TU Sarmatyzm model polskiej kultury szlacheciej (mit o pochodzeniu szlachty polskiej od starożytnych Sarmatów); dom polski dwór szlachecki; pogarda dla obcych kultur; przywiązanie do tradycji narodowej; wiara katolicka i miłość ojczyzny; pielęgnacja tradycji w stroju i obyczajach; sarmackie wzorce postępowania: zołnierz, obywatel, dobry gospodarz; pielęgnowanie tradycji rodowych; kultura polskiej szlachty ziemiańskiej powstająca w ziemiańskich dworach; wystawność życia uczty, obrzędy, święta; strój kontusz, szabla, pas słucki; niechęć do obcych mód i wzorów; głoszone wartości: miłość ojczyzny, wiara katolicka, wolność szlachecka; moda na pamiętnikarstwo; poezja ziemiańska; typowe tylko dla Polskiej kultury: portret trumienny i portret sarmacki; twórcy sarmatyzmu: Wacław Potocki (poezja), Jan Chryzostom Pasek (pamiętniki). Podział według rodzajów literackich Liryka: poezja metafizyczna, poezja światowych rozkoszy, poezja dworska, poezja ziemiańska, poezja mieszczańsko-plebejska. Epika: pamiętnikarstwo, kwitnące wówczas, modne wśród szlachty ziemiańskiej, przykład to Pamiętniki Paska; listy, przykład to listy Jana Sobieskiego do Marysieńki; kazania, na przykład Fabiana Birkowskiego Kazania na Niedziele i Święta, Kazania obozowe o Bogarodzicy. 4

5 Nurty w literaturze Poeci barokowi summa Poezja dworska Poezja światowych rozkoszy Dworski nurt literatury barokowej, nawiązujący do konceptyzmu i marinizmu Hieronim Morsztyn zbiór wierszy Światowa rozkosz. Głosi, by śmierć przeciwstawić miłości, by korzystać z życia właśnie ze względu na jego ulotność, sławi rozkosze życia, także ziemską, zmysłową miłość i dworski flirt. Jan Andrzej Morsztyn (polski przedstawiciel marinizmu) tomy poezji: Kanikuła albo psia gwiazda Lutnia Poezja metafizyczna (intelektualna) Utwory skupione wokół filozoficznych pytań o byt, życie ludzkie, czas, przemijanie. Powaga tematu łączy się z kunsztowną formą i typowym dla epoki obrazowaniem. Daniel Naborowski, Krótkość żywota Cnota grunt wszystkiemu Marność Sebastian Grabowiecki Mikołaj Sęp Szarzyński krąg tematów filozoficznych Daniel Naborowski (wczesny barok) Krótkość żywota Cnota grunt wszytkiemu Marność Sebastian Grabowiecki (wczesny barok) Setnik rymów duchownych filozofia przemijania, śmierci, kondycji człowieka Mikołaj Sęp-Szarzyński (prekursor baroku) Rytmy abo wiersze polskie poeta miłości, flirtu, polski marinista Jan Andrzej Morsztyn (dworak dyplomata) Kanikuła albo psia gwiazda Lutnia Stanisław Herakliusz Lubomirski (poeta magnat) Sen O wartości rad poeta światowych rozkoszy Hieronim Morsztyn (poeta Sarmata) Światowa rozkosz Literatura ziemiańska (sarmacka): Jan Chryzostom Pasek, Pamiętniki; Wacław Potocki, Nierządem Polska stoi, Zbytki polskie, Pospolite ruszenie, epos: Transakcja wojny chocimskiej. Kasper Miaskowski (wiersze); Zbigniew Morsztyn; Wespazjan Kochowski (psalmy); Szymon Szymonowic Sielanki. Prezentuje wzór życia na wsi, głosi umiar, pochwałę natury, a w przypadku Potockiego porusza także problematykę patriotyczną. Literatura mieszczańsko-plebejska: Jan z Kijan Fraszki Sowizdrzała Nowego; utwory Walentego Roździeńskiego; twórczość anonimowa. Głównym bohaterem tej literatury jest Sowizdrzał prześmiewca obnażający niedoskonałości świata. Literatura ta dotyczy też nowych obszarów: konfliktów i problemów miasta i jego społeczności. kunszt poezji ziemiańskiej, tzw. światowej rozkoszy Zbigniew Morsztyn (poeta żołnierz) Votum temat wojny, jej moralnych dylematów Samuel Twardowski Dafnis w drzewo bobkowe przemienieła się Nadobna Paskwalina temat miłości i jej niszczącej siły Wacław Potocki (główny przedstawiciel sarmatyzmu) Moralia Ogród fraszek poezja publicystyczna, reformatorska, patriotyczna Wespazjan Kochowski (poeta Sarmata) Psalmodia polska mit życia ziemiańskiego i Polski narodu wybranego Sebastian Grabowiecki (ostatni łacinnik) poezje łacińskie Setnik rymów duchownych 5

6 Epoka literacka Barok w Polsce RENESANS ZWANO WIEKIEM ZŁOTYM. BAROK TO WIEK SREBRNY. polska NADAL JEST POTĘżNYM MOCARSTWEM W EUROPIE, ALE TRACI SWOJĄ RANGĘ. WSZYSTKO PRZEZ SARMATYZM symbol wolności i zarazem polskie przekleństwo. Rzeczpospolita wieku XVII Czas potęgi Rzeczpospolita szlachecka XVII w. obejmuje około miliona kilometrów kwadratowych! Terytorialnie drugie po Ros ji państwo w Europie. To w baroku ugruntował się katolicyzm, odtąd często z polskością identyfikowany. Jest państwem wielonarodowościowym wiążącym w jedno Polskę, Litwę, Ukrainę. Charakterystyczne dla polskiej sztuki baroku zjawiska to: Portret trumienny wizerunek zmarłego umieszczony na krótszym boku trumny. Portret sarmacki postać szlachcica, który z reguły stoi przy stoliku. Obok: berło, księga, krucyfiks lub inny symbol urzędu Sarmaty. Jest państwem demokracji szlacheckiej, warstwa szlachecka jest zamożna, patriotyczna, jej siedzibą jest polski dwór (to czasy opisane przez Sienkiewicza w Trylogii). Umacnia się mit domu-dworu polskiego jako symbolu polskości. Właśnie w XVII w. zarysował się ostry podział na szlachtę i magnaterię: tę pierw szą swojską, tę drugą związaną z zagranicą. To w tym czasie ugruntowało się poczucie wielkości narodu, duma polskości, co może oznaczać miłość ojczyzny, ale i megalomanię. Poczucie siły umacniają zwycięstwa: nad Szwedami w dobie potopu, pokonanie Turków pod Wiedniem. Jednak wojny trapiące kraj doprowadzają do jego osłabienia. Ludziom baroku nawet się nie śniło, że Rzeczpospolita może upaść pewni swojej potęgi, nigdy nie uwierzyliby w widmo zaborów. Zapowiedź upadku Załamanie potęgi, upadek kultury w XVII w. postępuje osłabienie państwa. Po sąsiedzku wyrastają mocarstwa takie jak Rosja i Prusy. Wiek wojen nie przynosi wzrostu dobrobytu, lecz nadwyręża gospodarkę państw. Rozrost przywilejów szlacheckich spowodował bałagan, wieczne kłótnie, osłabienie władzy królewskiej. Liberum veto przywilej, który pozwalał zerwać sejm jednym szlacheckim głosem przyczyną upadku de mokracji szlacheckiej. Elekcje królów rywalizacja o przychylność szlachty, zmiany, wybory nie prowadziły do stabilizacji państwa. Przekupstwo, opilstwo i kłótliwość szlachty prowadziła do coraz gorszego stanu w Rzeczpospolitej. 6

7 Jakie były to epoki? Wiek XVI Renesans Początek potęgi szlacheckiej. Rozwój gospodarczy. Rzeczpospolita potęgą w Europie. Rządzą Jagiellonowie. Wiek XVII Barok Wojny z Kozakami, Szwecją i Turcją. Kryzys gospodarczy. Ogromny wzrost przywilejów szlacheckich. Królowie elekcyjni. Wiek XVIII Oświecenie Rządy ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego mecenasa sztuki i kultury. Doba reform, ratowanie ojczyzny, Sejmu Czteroletniego. Doba rozbiorów Polska znika z mapy Europy. Królowie Rzeczypospolitej Zygmunt III Waza To on przeniósł stolicę z Krakowa do Warszawy. Za jego czasów miała miejsce zwycięska wojna z Turcją i zwycięstwo pod Chocimiem opisane przez Wacława Potockiego w Transakcji wojny chocimskiej. Władysław IV Waza To za jego czasów wybuchło powstanie Chmielnickiego na Ukrainie (opisane ponad 200 lat później przez Sienkiewicza w Ogniem i mieczem). Zygmunt III Waza Jan Kazimierz Waza To za jego czasów miał miejsce najazd Szwecji na Polskę. Za jego panowania wypędzono z Polski arian. Ten król abdykował, wyjechał z Polski i zmarł we Francji. Władysław IV Waza Michał Korybut Wiśniowiecki Syn polskiego magnata wsławionego podczas powstania Chmielnickiego. Za jego czasów zaczęły się wojny z Turcją. Jan III Sobieski Odniósł zwycięstwo podczas odsieczy wiedeńskiej w 1683 roku dowodząc połączonymi siłami katolickiej Europy przeciw Turcji. Jest autorem listów do żony Marysieńki. Wzniósł pałac w Wilanowie. Jan Kazimierz Waza Rzeczpospolita obojga narodów i... wielu kultur Siedemnastowieczna Polska, nazywana przez ówczesnych przedmurzem chrześcijaństwa, to także obszar mieszania się kultur ciągłej wymiany między Wschodem a Zachodem. Wojny z Turcją i zdobywane łupy przyczyniły się do narodzenia się wśród polskiej szlachty specyficznej mody na orient. Kontusz przewiązany pasem to przecież ubiór wschodni. Polacy używali także wschodniej broni. Zakrzywiona szabla nie jest wynalazkiem europejskim! Michał Korybut Wiśniowiecki Zarazem jednak, prócz świadomości odrębności, istniało także poczucie łącznoś ci z Zachodem i wspólnotą chrześcijańską. Szlachta polska była jednak na ogół bardzo oporna na zewnętrzne oznaki ulegania kulturze Zachodu. Wyjątek stanowiła sfera języka. Powszechne były tak zwane makaronizmy, czyli wplatanie słów łacińskich w tok wypowiedzi bądź nadawanie łacińskich form słowom polskim. Wszystko to przyczyniało się do osobliwej odrębności ówczesnej kultury polskiej. Odrębności z dumą podkreślanej przez ideologów sarmatyzmu. Jan III Sobieski 7

8 Epoka literacka Rzeczpospolita wieku siedemnastego Były to czasy wojaczki i gospodarowania na włościach. Czasy, w których dominowała w kraju szlachta, lecz byli w nim także chłopi i mieszczanie, a ponad stany wynosiła się magnateria. Światopogląd Polaków. Kryzys świadomości renesansowej dotyczy Polski tak samo jak całej Europy. Radosny optymizm renesansowy ustępuje miejsca zwątpieniu, poczuciu zagubienia. Okazuje się, że możliwości człowieka są bardzo ograniczone i wcale nie jest on panem ani siebie, ani otaczającego go świata. Owa niezrozumiałość świata przyczynia się do wzrostu nastrojów religijnych. W okresie renesansu religijność, choć także bardzo ważna, była, rzec można, prostsza: radosna, pełna wiary w sens świata dobrze urządzonego przez Boga. Człowiek pokładał ufność w oddaniu Bogu, akceptował urodę stworzonego przezeń świata. Stanisław Żóółkiewski Rzeczpospolita wieku siedemnastego Obejmowała około miliona kilometrów kwadratowych i pod względem wielkości terytorium była drugim po Rosji państwem w Europie. Zwano ją siedzibą wolności, najstarodawniejszym w Europie królestwem (ksiądz Dębołęcki) i rzeczpospolitą szlachecką. Była państwem wielkim wiążącym w jedno Polskę, Litwę, Ukrainę. Była potężna. Poczucie siły umacniały zwycięstwa: pokonaliśmy Szwedów i w sposób niezwykle popisowy Turków pod Wiedniem. A jednak o okresie tym mówi się także: czasy upadku, załamanie potęgi, upadek kultury. Fakt, osłabienie państwa postępować będzie piorunująco, zwłaszcza że obok wyrosną mocarstwa: Rosja i Prusy. Wiek wojen nie przynosi dobrobytu i nie przysparza potęgi. Niezwykły rozmiar przywilejów szlacheckich powodował dezorganizację, bałagan, wieczne kłótnie. Że owa Rzeczpospolita upadnie wiemy. Że reformatorzy osiemnastego wieku będą próbowali ją ratować także wiemy. Ludziom baroku nawet się to jednak nie śniło. Pewni swojej potęgi, nigdy nie uwierzyliby w widmo zaborów. Większość z nas obraz siedemnastowiecznej Polski zawdzięcza Sienkiewiczowi. Patrzymy na nią przez pryzmat Trylogii, lektury lub ekranizacji. Nie jest to czarny pejzaż. Imponuje duch patriotyzmu i rycerskiej szlachetności, zachwyca step szeroki, obyczaje nie wydają się zanadto surowe. Sarmatyzm w wydaniu Zagłoby bardzo zyskuje. Szlachta otrzymuje pozytywną charakterystykę. Widzimy, jak broni kraju, jak zbiera się na sejm elekcyjny, a nawet jak między wojnami gospodaruje, a także kocha, żeni się, przyjaźni, pisze, nader chętnie pamiętniki. Być może, wyobrażenie, jakie ufundował nam Sienkiewicz, jest wyidealizowane, ale mocno tkwi w polskiej wyobraźni, i tak Polskę barokową widzimy. Dodajmy jednak opisy Paska, złorzeczenia Potockiego, wizję dworu, na którym karierę robiły rymy Morsztyna (i sam ich autor), filozoficzną przestrogę Naborowskiego o przemijaniu. Być może, w ten sposób powstanie prawdziwsza panorama tamtych czasów. Kto mieszkał w Rzeczypospolitej? Portrety stanów Stany polskie: magnateria, szlachta, mieszczanie, chłopi. Magnateria Tę widzimy jako pyszną, mieszkającą w zamkach dziedziczonych po przodkach, rozbudowywanych lub zgoła od nowa budowanych siedzibach. Radziwiłłowie, Zamoyscy, Krasiccy, Koniecpols cy Mieli koligacje z cudzoziemskimi rodami, czasem zagraniczne tytuły, sprawowali wysokie urzędy i musieli mieć ogromny majątek. Chociaż ze dwadzieścia wsi, nie mówiąc o własnej siedzibie. Owszem, pierwszy w kraju był dwór królewski, ale magnackie starały się mu nie ustępować. Na takim dworze błyszczał na przykład poeta Morsztyn, nim zadomowił się u króla Jana Kazimierza. Czuli się więc królowi równi magnaci. Byli w Polsce warstwą zwierzchnią, lecz nie wyższą, bo z kolei równi im czuli się wszyscy szlachcice, w myśl maksymy: szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie. I choć była magnateria polska zapatrzona w zagranicę, kosmopolityczna, to strój nosiła polski, taki, który utrwalił się w wieku XVII: żupan, kontusz, kosztowny pas. Cudzoziemcy nie mogli się nadziwić strojności i bogactwu polskich ubiorów. Miłowano się bowiem w bardzo drogich materiach, ozdobach, klejnotach i kosztownych kruszcach. Damy polskie stroiły się szczególnie. Opaliński ubolewa, że wstają o dwunastej w południe i przesiadują godzinami przed zwierciadłem, budując sztuczne fryzury. Królowa Maria Ludwika, która przybyła z Francji, choć złośliwie dawała modzie polskiej piętnaście lat do tyłu za francus ką, nie mogła nadziwić się ilości biżuterii, jaką obwieszają się Polki. Ona to zresztą przywiozła do nas modę na głębokie dekolty, budzące zgorszenie wśród moralistów, ale nie wśród dam. Wszystko to kosztowało. Zarówno bogaty strój, jak i zastawiony suto stół. A jak można się domyślić, o brzuchy dbano, i jedzono obficie. Na przykład na dworze księcia Zasławskiego tygodniowo dwór spożywał pięć wołów, dwadzieścia prosiąt, pięćdziesiąt kurcząt, dziesięć cieląt, piętnaście baranów, sto pięćdziesiąt kur, trzydzieści kapłonów i sera sztuk sto dwadzieścia; to zresztą tylko część zestawu, który podają autorzy Życia codziennego magnaterii polskiej. Więcej szło wszelkiego dobra, gdy urządzano uczty, bale maskowe a zwłaszcza trunków spożywano wówczas niesłychane dużo, nad czym ubolewają barokowi pisarze. Ja tego wszystkiego nic nie pomnę, bom był pijany haniebnie, ale mi to wszystko tłumaczyli słudzy i drudzy dworzanie pisał do żony Jan Karol Chodkiewicz Biegałem na koniu pod oknem u króla, chciał Pan ze mną pić, jeno że mnie haniebnie pijanego widział, tedy dał spokój. 8

9 Magnaci kształcili swoje dzieci, często za granicą, i dbali o edukację bardziej niż szlachta ziemiańska. Sprawowali wysokie urzędy, a to zmuszało ich jednak do pracy nad sprawami kraju, do brania na siebie dużej odpowiedzialności. Ucztowała polska arystokracja, lubiła hulanki, lecz także gromadziła księgi, otaczała opieką artystów. Magnateria w literaturze polskiej nie otrzyma zbyt pozytywnego portretu. O ile szlachtę traktowano z sentymentem i sympatią (Mickiewicz, Fredro, Sienkiewicz), o tyle polski pan symbolizuje pychę, egoizm, zło. Tak jest w Dziadów części II, w Weselu, w Trylogi. Aby wyrobić sobie bardziej obiektywną opinię, warto zajrzeć do wspomnianego Życia codziennego magnaterii polskiej w XVII wieku autorstwa Władysława Czaplińskiego i Józefa Długosza. Brać szlachecka Zamieszkiwała dwory i zaścianki, różniła się zamożnością, lecz była równa stanem i ogromnie o tę równość i wolność szlachecką dbała. Każdy szlachcic miał wszakże takie samo prawo głosu na sejmiku i w sejmie. Obraz tego stanu rzeczy znajdziemy w Panu Tadeuszu, choć ten utwór opisuje czasy późniejsze. Początek złotej wolności szlacheckiej to wiek XVI, lecz szczyt jej przypada na XVII stulecie. Bardzo rozbudowany system przywilejów dawał stanowi szlacheckiemu wielką władzę, a przecież naukowe teorie dowodziły słuszności tego systemu, ową złotą wolność uzasadniały. Jak wiemy, wywiedziono z nich, iż skoro każdy szlachcic jest wolny i równy, to zdanie każdego jest tak samo ważne i jeśli choć jeden się sprzeciwia, nie można danej decyzji podjąć. Tak rodzi się liberum veto źrenica wolności, kuriosum parlamentaryzmu: jeden człowiek może zerwać cały sejm i zniweczyć wszelkie ustawy. W związku z tym często kończyły się sejmiki kłótnią, czasem bowiem próbowano siłą skłonić protestującego do milczenia. A że bywał pijany lub przekupiony krzyknął veto i uciekał Pomiędzy sejmikami, na które zjeżdżano tłumnie (na sejm też, przypomnij sobie początek Pana Wołodyjowskiego, gdzie mówi się, iż w Warszawie absolutny brak kwater), pomiędzy wojnami gospodarowała szlachta na swoich włościach, pielęgnując tradycje, prowadząc życie towarzyskie, a utrzymując się z plonów swojego majątku. Na skutek przemian gospodarczych z rycerzy i wojowników przekształcali się bowiem szlachcice w ziemian, handlujących zbożem, zajmujących się hodowlą, tzw. przemysłem rolnym. Nie lubiano zmian i wpływów obcych, dlatego uważamy tę szlachtę za konserwatywną, czasem aż do wstecznictwa. Podobnie rzecz się miała z ówczesną religijnością. Szlachta była wierna wierze ojców, głęboko katolicka, lecz czasem aż do dewocji i nietolerancji. To ta szlachta jednak była ostoją polskości, zwłaszcza w dobie zaborów. Ta szlachta nie dała się zwieść obcym modom i zagranicznym dworom. Była wierna rodzimym wartościom. Stawiała się na pospolite ruszenie i za swój obowiązek uważała obronę ojczyzny. Ona też służyła w rotach husarskich, wzbudzając zachwyt cudzoziemców. Nic piękniejszego nie widziałem w życiu powie o polskich znakach husarskich Francuz Karol Ogier; cytat podaję za Dziejami obyczajów w dawnej Polsce Jana Bystronia, rozdziałem Życie wojskowe, który polecam szczególnie młodzieńcom rozmiłowanym w militariach. Znaczyło coś także szlacheckie słowo parol. Do legendy przeszła odwaga polskich żołnierzy. A że z Pamiętników Paska wyczytać można, iż łupiła, bywała awanturnicza i zadziorna to też prawda. Wszystko to dowodzi, że nie ma oceny jednoznacznej, gdy chodzi o wielką klasę społeczną, która rządzi, broni i przyczynia się do zguby ojczyzny. Pod wieloma względami zresztą podobna jest nasza do szlachty zagranicznej. Wspomnieć tu można choćby francuskich muszkieterów. Pod pewnym jednakże wyróżnia się zasadniczo. Chodzi mianowicie o słynny i znajomy nam sarmatyzm. Sarmatyzm bo wywiedziono rodowód szlachecki od starożytnego rodu Sarmatów. Polacy czuli się ich spadkobiercami. Sarmatyzm to formacja kulturowa. Miał wpływ na wszystkie niemal dziedziny życia szlachty strój, obyczaje, światopogląd, poczucie jedności stanowej. Sarmatyzm to złota wolność szlachecka, przywiązanie do tradycji, religijność, odwaga, waleczność, duma, poczucie odrębności i wyższości wobec innych klas oraz absolutnej równości samej szlachty, a także charakterystyczne stroje w stylu wschodnim. Z czasem pojawia się także krytyka sarmatyzmu, bo wolność przerodziła się w anarchię, przywiązanie do tradycji we wstecznictwo, religijność w dewocję, duma w pychę, odwaga w lenistwo, a równość w torpedowanie polityki kraju. O sarmatach dobrze pisał Mickiewicz w Panu Tadeuszu, gdzie zwarł mit szlachty patriotycznej i prawej; Fredro, kultywujący polską tradycję; Sienkiewicz, twórca wzorów rycerskich w Trylogii; Orzeszkowa, autorka wizji idealnego zaścianka w Nad Niemnem. Dobrze to znaczy z nutą sentymentu dla dawnej Polski i z odrobiną idealizacji. O sarmatach krytycznie pisali już siedemnastowieczni poeci, przede wszystkim Wacław Potocki. Wytykają Sarmatom wady twórcy oświeceniowi: Julian Ursyn Niemcewicz, Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz. Parodiuje mit polskiego dworku Witold Gombrowicz w Ferdydurke. Barokowa religijność Religijność barokowa jest inna mroczna, pełna niepokoju. Człowiekowi tego czasu świat jawi się jako chaos i taki sam chaos panuje w nim. Stwórca często traktowany jest jako jedyny gwarant sensu ludzkiej egzystencji, ale to Bóg odległy, mało przyjazny, surowo oceniający człowiecze postępowanie. Ludzie baroku nękani są widmem grzechu, upadku moralnego uniemożliwiającego zbawienie. A tylko w zbawieniu dostrzegają nadzieję, skoro życie doczesne jest tak przesycone cierpieniem i niepokojem. Ważnym tematem staje się śmierć, przygotowania do niej, rozważania o szansie na życie wieczne. Stąd w religijnej literaturze barokowej częsta forma medytacji refleksyjnej bądź przesyconej namiętną żarliwością. Specyfika polskiego baroku: sarmatyzm Specyfiką polskiego baroku jest sarmatyzm jako kultura szlachty polskiej i panujące wśród niej przekonania o starożytnym pochodzeniu i wyjątkowości narodu. Postawa ta wpływała na strój, obyczaj, poglądy i politykę szlachty. Teoria postrzegania Polski jako narodu wybranego, którą znamy z epoki romantyzmu, ugruntowała się właśnie w wieku XVII. Wymyślono ją nawet wcześniej, ale szlachcice baroku z radością ten pomysł podchwycili i rozpropagowali. Analogii dziejów Polski poszukiwano w Biblii. Za cud uznawano zwycięstwo nad Szwedami i przyznawano Polsce prymat nad innymi narodami. Wspomniany teolog Wojciech Dębołęcki pisał nawet, iż Polacy dziedziczą władzę polityczną nad światem, bo do Polski przeniesiono tron świata z Libanu Cóż, skromności w owej Rzeczypospolitej brakowało. 9

10 Epoka literacka Szlachta kultura, historia, tradycja Polska szlachecka KRÓL dwór królewski XVI wiek Kraków XVII wiek Warszawa MAGNATERIA dwory magnackie, np. Czartoryskich w Puławach Branickich w Białymstoku Krasickich w Krasiczynie Leszczyńskich w Baranowie MIASTA mieszczanie: kupcy, rzemieślnicy studenci zalążki inteligencji gołota WSIE szlachta ziemiańska dwory szlacheckie na wsiach dworki zaściankowe chłopi przypisani do ziemi Szlachta. Co to znaczy? Najsilniejszą pozycję uzyska szlachta średniozamożna w wieku XVI. XVII wzmocniłas się magnateria, ze względów gospodarczych. Na skutek wojen szlachta ziemiańska będzie ubożeć, częściowo stanie się narzędziem w ręku magnaterii. W wieku XVIII szlachta ziemiańska jest wciąż silna, ale istnieje już oligarchia magnacka. W wieku XIX, po zaborach, po powstaniach, po konfiskacie majątków rodzi się nowe zjawisko: szlachta, pozbawiona majątków ziemskich, musi utrzymać się w inny sposób. Wykorzystuje swoje wykształcenie, intelekt. Tak rodzi się inteligencja. Szlachta wzięła się z rycerstwa. Pamiętamy, że w średniowieczu najwyższą świecką klasę społeczną stanowili rycerze, którzy posiadali swój herb, zawołanie, byli na rycerzy pasowani i swoje rycerstwo dziedziczyli po ojcu. Rycerzem mógł być tylko syn rycerski, chyba że jakiś człowiek wielce się zasłużył, np. w walce, i otrzymał w nagrodę rycerstwo od władcy (był nobilitowany). Z tychże rycerzy zaczęła się u schyłku średniowiecza wyodrębniać szlachta stan społeczny, grupa ludzi podobnych do siebie, bo wysoko urodzonych, posiadających herb, historię swojego rycerskiego rodu, majątek i związane z tym przywileje. To przywileje wyróżniły szlachtę z całego społeczeństwa najbardziej bo co wolno było, co przysługiwało szlachcicom nie należało się już zwykłym mieszczanom czy chłopstwu. I tak szlachta wyodrębniła się w Polsce w XIV i XV wieku, a siłą dominującą stała się w wieku XVI, bo wtedy ukształtował się w Rzeczypospolitej ustrój demokracji szlacheckiej. Wieki XVII i XVIII aż do rozbiorów to czasy rzeczypospolitej szlacheckiej, stulecia, w których szlachta rządziła, zdobywała coraz to nowe przywileje i utrwalała swoją tradycję. Rozbiory (koniec XVIII wieku) zakończyły czasy świetności szlachty polskiej, bo zakończyły byt Polski, ale to szlachta pod zaborami ocaliła tradycje narodowe, miłość i pamięć ojczyzny. To ona wciąż wzywała do powstań przeciw zaborcy. Z drugiej strony historycy obwiniają szlachtę o to, że swoją egoistyczną polityką w wiekach XVII i XVIII do tych rozbiorów doprowadziła. Otóż, pamiętając i rozmawiając o szlachcie polskiej, wciąż będziemy mieć do czynienia z dwoistością ocen. Z jednej strony szlachta to tradycja naszego narodu i siła przetrwania, z drugiej egoizm, pycha. Z jednej strony patriotyzm, z drugiej przekupstwo i przekonanie o własnej wartości. Literatura także daje portrety niejednoznaczne. Dzieje szlachty magnateria arystokracja szlachta średniozamożna (folwarczna) ziemiaństwo inteligencja rycerstwo szlachta szlachta zaściankowa zagrodowa gołota wiek XIV/XV XVI XVII XVIII XIX 10

11 Czym była demokracja szlachecka? Ustrojem rzeczypospolitej szlacheckiej. Ustrój to system rządzenia, określenie, kto ma prawo głosowania, wybierania władcy, decydowania o państwie. Znamy demokrację czyli władzę ludu, władzę wszystkich mieszkańców jeszcze z Aten. Znamy monarchię gdy krajem rządzi król, a tron w dynastii rządzącej przechodzi z ojca na syna (to monarchia dziedziczna). W rzeczpospolitej szlacheckiej już w XVI wieku ustalono, że państwo jest wspólną rzeczą szlachty, czyli władza w Polsce należy do szlachty. Już Jagiellonowie, chcąc uzyskać zgodę polskich panów na realizację swoich planów, przyznawali im różne przywileje. Właściwie dziedziczność tronu została uzależniona od szlachty od samego początku władania Władysława Jagiełły. Wszak był on litewskim mężem polskiej królowej Jadwigi. Gdy zmarła, potomkowie Jagiełły z następnych małżeństw nie mieli prawa do tronu, musieli uzyskać zgodę szlachty. Uzyskiwali ją za kolejne przywileje. Aż do ostatniego Jagiellończyka (Zygmunta Augusta) można jednak mówić o panowaniu dynastii. Ale od czasu gdy Zygmunt August zmarł bezpotomnie szlachta na specjalnych sejmach elekcyjnych będzie wybierać króla. To jej prawo najważniejsze a że do głosu uprawnieni są wszyscy szlachcice, dlatego jest to demokracja szlachecka. Jej pozycję potwierdziła wspomniana konstytucja w 1505 roku nihil novi (od tego czasu król nic sam o szlachcie postanowić nie mógł), a także słynny przywilej liberum veto. Tabelka najważniejszych przywilejów Data Nazwa przywileju Zyski szlachty, podpis króla 1374 przywilej koszycki Fundament swobód szlacheckich. Szlachta nie płaci podatków! Ludwik Węgierski 1388 przywilej piotrkowski Zatwierdzenie wszystkich dotychczasowych praw i przywilejów. Władysław Jagiełło 1422 przywilej czerwiński Zakaz konfiskaty majątków szlacheckich bez wyroku sądowego. Władysław Jagiełło przywilej jedlneński + przywilej krakowski Rozszerzenie nietykalności osobistej i majątkowej szlachty na ziemie ruskie. Władysław Jagiełło 1454 przywileje cerekwicko-nieszawskie Część szlachty z Wielkopolski i Małopolski nie może być powoływana do służby w pospolitym ruszeniu. Kazimierz Jagiellończyk 1496 przywilej piotrkowski Szlachta zwolniona z ceł za przewożone towary pochodzące z własnych gospodarstw lub sprowadzane na własne potrzeby. Jan Olbracht 1505 konstytucja nihil novi (nic nowego) Bez zgody senatorów i posłów ziemskich król nie może wydać żadnej nowej ustawy. Aleksander Jagiellończyk 11

12 Epoka literacka Szlachcic i szlachcic Szlachcie przysługiwały przywileje. Jeszcze w XIV wieku król nadał rycerstwu polskiemu przywileje stanowe i immunitet sądowy. Tak się to zaczęło: królowie potrzebowali od szlachty sił wojskowych, pieniędzy, zgody na coś dawali kolejne przywileje, a potęga szlachty wzrastała. Słynna konstytucja nihil novi (rok 1505) ustalała, kto jest szlachcicem oraz zasadę nic nowego o nas bez nas. Szlachcicem był tylko syn rodziców szlacheckich również matka musiała być szlachcianką. Dopuszczano możliwość nobilitowania kogoś, nadania szlachectwa za wielkie zasługi. Przywilejów, które otrzymała szlachta, było wiele. Niewątpliwie władzę szlachty w Polsce przypieczętował fakt, że wybierała króla mógł być wybrany spośród samej szlachty. Szlachcice nie czuli się zatem gorsi od królów. W dodatku panowała zasada równości stanowej, czyli rzywileje szlacheckie dotyczyły wszystkich szlachciców, bez względu na posiadany majątek. Szlachcic to szlachcic czy ma zagródkę, czy kilka dworów i 200 wiosek. Na przykład głos na sejmiku liczył się tak samo i tego chudziaka, i tego bogacza. Stąd wzięło się przysłowie: szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie. Ale bardzo szybko szlachta rozwarstwiła się w zależności od posiadanego majątku i zaczęła się między sobą różnić. Sarmata Szlachcic czasem zwany Sarmatą to okaz spotykany tylko w Polsce. Występuje w dwóch odmianach: pozytywnej patriotycznej i w negatywnej kojarzonej z ograniczeniem, butą, pychą, nietolerancją i rozbiorami Polski, do których doprowadził. Znaki rozpoznawcze (szczególnie widoczne w XVII wieku) strój, fryzura. Żupan, kontusz, pas słucki, szabelka przypięta do pasa. Broń Boże wypomadowana peruka goła głowa z czubem, ewentualnie łysina przykryta czapką futrzaną lub rogatywką. W najgorszej wersji pijak. Wniosek!!! Szlachta jako stan teoretycznie była jedna wszyscy szlachcice powinni być równi sobie. Jednak rozwarstwienie jej, wynikłe z różnic majątkowych, spowodowało powstanie polskiej magnaterii oraz uczyniło wielką siłę polityczną ze szlachty średniej. Podział szlachty Magnateria najbogatsi, będzie stanowić polską arystokrację, sprawować najwyższe urzędy, brać przykład z europejskich dworów, mieszkać w pałacach. Szlachta średniozamożna rdzeń szlachty polskiej, pielęgnująca tradycję, mieszkająca w wiejskich siedzibach, zwana ziemiaństwem. Szlachta zaściankowa inaczej zagrodowa. Biedniejsza, mieszkająca w zaściankach małych wsiach, nieposiadająca poddanych chłopów. Ta szlachta miała wprawdzie przywileje, głosowała na sejmikach, ale sama wykonywała prace w polu i żyła podobnie jak chłopstwo. Gołota zwana też szlachtą brukową. Nie posiadała ziemi, osiadła w miastach, handlowała, szła na służbę do magnaterii lub zajmowała się rzemiosłem. Gołota nie miała wszystkich praw (np. nietykalności osobistej i prawa do urzędów), ale uczestniczyła w sejmach i sejmikach, głosując według potrzeb swoich magnatów chlebodawców. Dwór i dworek To wcale nie to samo. W dużych dworach często przebudowanych zamkach średniowiecznych mieszkają magnaci. W małym dworku mieszka pan szlachcic z familią. Ten jego dworek Polacy pokochają najbardziej. Dlatego potem będzie się utożsamiać dworek szlachecki z polskością. Spokój domu w Czarnolesie, cień lipy lub modrzewia. Dworek drewniany, bielone ściany, ganeczek. Przyjeżdżają goście. Gość w dom, Bóg w dom. Nie oszczędza się na jadle i napitkach. Czym była oligarchia magnaterii polskiej? Pojęcie oligarchia też już znamy to rządy wybranej grupki ludzi, wysoko urodzonej, uprawnionej przez to do decydowania o państwie. W Polsce taką grupą była magnateria, uważająca się za warstwę zwierzchnią (ale nie wyższą, bo przecież szlachta była sobie równa). Magnaci byli bardzo bogaci, utrzymywali dwory rywalizujące z królewskim, posiadali koneksje z rodami zagranicznymi. W Polsce sprawowali najwyższe urzędy, potrafili też manipulować szlachtą na sejmach tak, by osiągnąć swoje cele. 12

13 Sarmatyzm To pojęcie związane nierozerwalnie z polską kulturą szlachecką i trzeba je dobrze zrozumieć. Sarmatyzmem nazywa się całą kulturę i wszelkie dziedziny życia ziemiańskiej szlachty polskiej ich poglądy, obyczaje, światopogląd, poczucie jedności stanowej, sposób postępowania w czasie wojny i w codziennym życiu. Inaczej mówiąc, formacja kulturowa wytworzona przez polską szlachtę w wieku XVI, XVII, XVIII to sarmatyzm. Szlachcice polscy uważali się za spadkobierców (potomków) starożytnego rodu Sarmatów, który miał niegdyś przybyć nad Wisłę i tu się osiedlić. Polscy Sarmaci chętnie przypisywali sobie ich dzielność, waleczność, dumę i patriotyzm, który posuwali do pogardy wobec innych narodów. Religijność po dewocję. Kult tradycji po wstecznictwo i konserwatyzm, zamknięcie na nowości nauki. Cechy sarmatyzmu to głównie złota wolność, przywiązanie do tradycji, religijność, duma, odwaga, waleczność,odpowiedni strój, poczucie odrębności i wyższości wobec innych klas, za to wewnątrz absolutna równość szlachty. Krytyka sarmatyzmu bo wolność przerodziła się w anarchię, tradycja we wstecznictwo, religijność w dewocję, duma w pychę, odwaga w lenistwo, a równość w torpedowanie polityki kraju. O Sarmatach dobrze pisał Mickiewicz (Pan Tadeusz mit szlachty patriotycznej i prawej), Fredro (kultywuje narodowość polską), Sienkiewicz (tworzy wzory rycerskie w Trylogii), Orzeszkowa (wizja idealnego zaścianka w Nad Niemnem). Dobrze to znaczy z nutą sentymentu dla dawnej Polski i z odrobiną idealizacji. Liberum veto wolne nie pozwalam! Każdy szlachcic, bogaty czy biedny, mądry czy głupi miał prawo do tego, by krzyknąć na sejmie: Liberum veto! Wówczas nie można było uchwalić danej ustawy albo wręcz zrywano cały sejm. Po prostu: jeśli choć jeden szlachcic na coś się nie zgadzał, nie można było tego uchwalić. Taki system przyniósł wiele szkód w XVII wieku wciąż zrywano sejmy i nie sposób było uchwalić pożytecznych reform, bo jeśli nie pasowało to na przykład możnemu arystokracie, przekupywał szlachcica szaraczka, by ten krzyknął: Liberum veto! O Sarmatach krytycznie piszą już siedemnastowieczni poeci, tacy jak Wacław Potocki. Wytykają Sarmatom wady twórcy oświeceniowi: Julian Ursyn Niemcewicz, Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz. W zwierciadle parodii przedstawia mit polskiego dworku Witold Gombrowicz w słynnej Ferdydurke. Znakomity portret Sarmaty i mentalności polskiego szlachcica stworzył Chryzostom Pasek w swoich Pamiętnikach, które są doskonałym dokumentem sarmatyzmu. XIX-wieczne kreacje: Cześnik i Rejent z komedii Aleksandra Fredry Zemsta, Sędzia, Jacek Soplica z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, bohaterowie Trylogii Henryka Sienkiewicza. Wniosek: są to kreacje bardzo różne i wcale nie negatywne. Negatywne Pogarda dla innych narodów. Poczucie wyższości. Nietolerancja religijna. Dewocja. Ciemnota, niechęć do oświaty. Egoizm, pycha, zarozumialstwo. Opilstwo, lenistwo. Dwa oblicza sarmatyzmu Pozytywne Patriotyzm. Docenianie własnej tradycji i wiary. Szacunek dla polskości. Poczucie obowiązku wobec ojczyzny. Pielęgnowanie obyczajów. Szlachcic w świadomości potomnych Rycerza widzimy w wyobraźni w pełnym szyku koń, zbroja, włócznia, tarcza gotów do boju. Szlachcica na swojej zagrodzie, w kontuszu, przewiązanego pasem słuckim, grubego, wąsatego, na tle szlacheckiego dworku. Czemu tak to widzimy? Bo rycerz był po to, by walczyć, a szlachcic, choć się z rycerstwa wywodzi, zaczął gospodarować! Przemiany w Europie XVI wieku (również odkrycia geograficzne) spowodowały, że polskie artykuły rolne były tam chętnie kupowane, zatem szlachta zaczęła się bogacić. Pamiętano jednak, że szlacheckim obowiązkiem jest stanąć do walki i wiek XVII, zwany wiekiem wojen, znany nam z Trylogii Sienkiewicza, dał ku temu okazję. Sarmatyzm jest odwrotnością kosmopolityzmu, który cechował magnackie dwory. Tam czerpano wzory z Europy, zaś własną polską tradycję uważano za zaściankową i niedorastającą Europie do pięt. Cóż się okazało? Obie postawy w skrajnym wydaniu są błędne. Czym była oligarchia magnaterii polskiej? Pojęcie oligarchia też już znamy to rządy wybranej grupki ludzi, wysoko urodzonej, uprawnionej przez to do decydowania o państwie. W Polsce taką grupą była magnateria, uważająca się za warstwę zwierzchnią (ale nie wyższą, bo przecież szlachta była sobie równa). Magnaci byli bardzo bogaci, utrzymywali dwory rywalizujące z królewskim, posiadali koneksje z rodami zagranicznymi. W Polsce sprawowali najwyższe urzędy, potrafili też manipulować szlachtą na sejmach tak, by osiągnąć swoje cele. 13

14 Epoka literacka Poezja barokowa Tajemnica poezji barokowej Rolą poety barokowego byo: przykuć uwagę odbiorcy konceptem, zadziwić wymyślnością metafor, zaszokować oryginalnością formy. Jak tego dokonać? Za pomocą specjalnych chwytów poetyckich, takich jak: koncept, kontrast, oksymoron, paradoks, hiperbola, anafora, inwersja, ekspresja brzydoty. Mistrzowie Pierwsze miejsce w biegłym władaniu powyższym zestawem przypiszemy chyba Janowi Andrzejowi Morsztynowi. Specjalizował się w barokowej ornamentyce słowa Daniel Naborowski. Ostatnie miejsce przypada rozważnemu Wacławowi Potockiemu, który dbał o dydaktyczną wartość swoich wierszy. Znasz na pewno podział na literaturę dworską (powstającą na dworach królewskich i magnackich, hołdującą modom Europy) i nurt powstający na dworach ziemiańskich (tradycyjny, polski, zwany sarmackim). W poezji jest podobnie na dworach powstaje poezja dworska, filozoficzna, według nowych koncepcji stylistycznych, w ziemiańskich siedzibach sarmacka. poezja dworska Jan Andrzej Morsztyn twórca poezji miłosnej Tematem są tu flirty dworskie, miłość zmysłowa, gra miłosna. Ten typ twórczości rozwija się na dworach królewskim i magnackich, jest swojego rodzaju dworską modą. poezja ziemiańska Wacław Potocki Rozwija się na dworach ziemiańskich, obok pamiętnikarstwa. Tematy to pochwała natury, ziemiańskiego życia, wzorce postępowania szlachty jako gospodarzy i obywateli. Wieś jawi się tu często jako arkadia ucieczka od problemów świata. poezja metafizyczna Mikołaj Sęp Szarzyński, Daniel Naborowski Poezja filozoficzna, podejmuje temat: czym jest życie ludzkie, jaka jest kondycja człowieka, jego miejsce w kosmosie? Wyraża ideologię epoki, jest intelektualna i często trudna w odbiorze. poezja światowych rozkoszy Hieronim Morsztyn Tematem jest ziemskie życie postrzegane jako dar od Boga, warte starań, choć ulotne. Jest to poezja optymis tyczna. poezja mieszczańsko-plebejska Jan z Kijan Rozwija się w miastach w środowisku mieszczańskim. Tematy: miasto, satyra na społeczeństwo, prześmiewcze spojrzenie na niesprawiedliwość i strukturę społeczną. Symbol i bohater tego nurtu to sowizdrzał brzydki, odważny i pozornie głupi kpiarz ostro krytykujący rzeczywistość. Tematy polskiego baroku: Filozofia istnienia: człowiek i jego kondycja we wszechświecie, przemijalność istnienia, destrukcyjna siła czasu, śmierć i życie po śmierci (poeci metafizyczni: Daniel Naborowski). Miłość: ulotna, zmysłowa; dworski flirt, a także miłość jako ogniste, spalające, trwałe uczucie, które można przeciwstawić nawet śmierci. Również religijna miłość do Boga (Jan Andrzej Morsztyn, poeci metafizyczni). Patriotyzm, troska o ojczyznę, wołanie o reformy. Jest tu zarazem krytyka istniejącej rzeczywistości, jak i wskrzeszenie idealnego mitu sarmackiej przeszłości (Wacław Potocki). Nietolerancja wyznaniowa protest przeciw niej (wiersze Wacława Potockiego). Wojny, życie żołnierskie, okrucieństwa oraz dylematy natury moralnej (Zbigniew Morsztyn, Jan Chryzostom Pasek, Wacław Potocki). Życie na wsi, ideał życia ziemiańskiego zgodnego z naturą (Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, Sielanki Szymona Szymonowica) Śmierć (makabryczny, groteskowy taniec) to istota poezji księdza Józefa Baki Uwagi o śmierci niechybnej. 14

15 Poeci baroku Jan Andrzej Morsztyn poeta dworski Twórca poezji dworskiej, mistrz konceptu w poezji, polski marinista. Przypisano mu metkę błahej treści w wyszukanej formie, bo opisywał dworski flirt, miłość zmysłową, grę miłosną, a lubował się w dobieraniu jak najwymyślniejszych sposobów przedstawienia tematu. Niektóre jego utwory (nie ma ich w podręczniku) można dziś nawet nazwać pikantnymi, erotycznymi, alkowianymi. Z tych podręcznikowych warto zwrócić uwagę na: Pomysł paradoks, na którym oparty jest sonet Do trupa. Zestawienie, porównanie i wykazanie podobieństw pomiędzy zakochanym a nieboszczykiem może zadziwić, ba nawet wzbudzić niesmak. Czy rzeczywiście w lepszej sytuacji jest nieboszczyk? Jan Andrzej Morsztyn Ostry kontrast i epatowanie brzydotą w wierszu Niestatek. Poeta przeobraża urodę zakochanej w odrażający, makabryczny portret i zdaje się szukać jak najokropniejszych określeń. Zamysł stwierdzenie tego, jak uczucia odmieniają sposób widzenia także wart jest uwagi. Daniel Naborowski lekarz i dyplomata Był synem aptekarza, ukończył medycynę i służył na dworach magnackich, ale przeszedł do historii jako wyśmienity poeta polskiego baroku. Ów wykształcony człowiek był kalwinem, dlatego dwory, na których bywał, należały do wielmożów patronujących innowiercom jak np. Radziwiłłowie. Przez długie lata dworak i dyplomata, zniechęcił się w końcu do świata dworskiego i odnalazł spokój w ziemiańskim modelu życia. Jego twórczość należy do nurtu poezji dworskiej, ale jest autorem wierszy najtrafniej wyrażających barokową ideologię. Frapuje go przemijalność, kondycja człowieka, jego kruche istnienie, następstwo pokoleń. Krótkość żywota Jest to bardzo ważny wiersz polskiego baroku, wiersz refleksja filozoficzna nad ludzkim przemijaniem i kruchością istnienia. Temat dla epoki typowy, ale za to ujęcie! Naborowski potrafi być mistrzem syntez każdy wers dowodził znikomości życia, w kilku słowach zamyka się przestrzeń całego życia lub nawet kilku pokoleń, jak w tym: Godzina za godziną niepojęcie schodzi był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi. Niby nie jest to odkrycie, ale upływ czasu został ukazany obrazowo. Poza tym wiersz jest wiązką, szeregiem dowodów na przemijanie. Powyższa zmiana warty pokoleń to raz, ale mamy twierdzenia następne nieboszczyka imienia nabędziesz (prawda), słońce raz tylko wschodzi takie samo (prawda), lotny czas uchodzi, kiedy ty myślisz jużeś był nieboże uświadamia Naborowski ewentualnego lekkoducha, który myśli, że jest. A przecież zanim pomyśli myśl faktycznie odchodzi w przeszłość! Byt nasz ledwie może nazwan być czwartą częścią mgnienia mówi poeta i dodaje słynną w baroku metaforę kołyski grobu. Aby nazwać, zobrazować najtrafniej ową ulotność egzystencji, używa ciągu niezwyczajnych słów: dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt. Każde z nich to imię zjawiska abstrakcyjnego i ulotnego, każde jest krótkie jak życie. Jak rozpoznać styl tekstów barokowych Przede wszystkim po niejasności, skomplikowaniu. W literaturze dworskiej zwraca uwagę szczególne nagromadzenie środków stylistycznych (koncept, gradacja, oksymoron, przerzutnia itp.). Poeci zwfiaszcza Jan Andrzej Morsztyn chętnie stosują wyliczenie i kontrast, słownictwo wykwintne, opierają swe utwory na zaskakujących konceptach. Inaczej jest w przypadku literatury z nurtu sarmackiego. Lekturę utrudniają dziś: zawiła składnia (wzorowana na łacińskiej), makaronizmy (słowa czy sformutowania obcojęzyczne pozostawiane bez tłumaczenia), wyrazy zapożyczone (zwłaszcza z łaciny), regionalizmy. Potrzebne pojęcia: Sarmatyzm model kultury i poglądów szlachty polskiej. Konserwatyzm postawa zachowawcza, przywiązanie do tradycji i niechęć wobec wszelkich reform oraz innowacji. Kosmopolityzm postawa hołdująca obcym wzorom, zapatrzenie w zagranicę, lekceważenie własnej kultury. Kosmopolita to obywatel świata. Rokoko ostatnia faza baroku, styl charakteryzujący się lekkością, ulotnością, wdziękiem. Oddziaływał na modę, architekturę wnętrz, sztukę użytkową, malarstwo. Mniej na literaturę tu przejawem rokoko są utwory ulotne, okolicznościowe, jak anakreontyk. Emblemat forma twórczoś ci charakterystyczna dla XVII w. Polega na połączeniu obrazu i słowa, składa się z trzech części: motta, ilustracji (zazwyczaj alegorycznej) i wiersza. Twórcą cyklu wierszy Emblemata był Zbigniew Morsztyn. Nurt ziemiański poezja sarmacka Sarmatyzm znalazł swoje odbicie także w literaturze barokowej. Za czołowego przedstawiciela tak zwanego nurtu ziemiańskiego uważa się Wacława Potockiego. W swych utworach głosił on pochwałę etosu sarmackiego stworzył nawet sarmacki epos narodowy Transakcję wojny chocimskiej. 15

16 Epoka literacka Tabela środków stylistycznych stosowanych w poezji zabieg znaczenie przykład Koncept pomysł na nowe, zaskakujące ujęcie tematu porównanie trupa i zakochanego Kontrast zestawienie przeciwieństw miłość śmierć Paradoks Oksymoron Anafora zaskakujące sformułowania, pozornie niemożliwe, bez sensu, a jednak odsłaniające prawdę wyjątkowy paradoks i kontrast, zestawienie cech, które się eliminują, wykluczają wielokrotne powtórzenie tego samego zwrotu, wyrazu na początku kolejnych wersów podobieństwa stanu miłości i śmierci gorący lód, żywy trup Prędzej Prędzej Prędzej Niż Hiperbola celowe wyolbrzymienie cechy lub uczucia, przesada umieram z miłości Inwersja Epatowanie brzydotą poprzestawianie kolejności słów w zdaniu, szyk przestawny szokowanie odbiorcy opisem bólu cierpienia, rozkładu ciała itp. których każdy, póki żyw, niech jeśli chce, zażyje opis urody ukochanej i jej brzydoty po kłótni: jagody trądem, usta czeluścią, włosy pajęczyną Niestatek Poetyka baroku do matury Konceptyzm Kierunek w poezji, szczególnie popularny w baroku. Ciekawą jego teorię stworzył barokowy, sławny w całej Europie, teoretyk literatury, Maciej Kazimierz Sarbiewski. Stwierdził, że koncept to nic innego, jak zestawienie ze sobą dwóch przeciwstawnych zjawisk w ten sposób, aby na ich przecięciu powstała puenta, wywołująca zaskoczenie czytelników. Przykładem takiego wiersza jest sonet Do trupa Jana Andrzeja Morsztyna, w którym zostały zestawione dwa przeciwstawne pojęcia, miłość i śmierć. Puenta jest bez wątpienia zaskakująca. Tego typu zestawienie Sarbiewski nazwał zgodną niezgodnością lub niezgodną zgodnością (tu z kolei mamy do czynienia z paradoksem). Koncept to pomysł na atrakcyjne, niebanalne, przykuwające uwagę sformułowanie myśli. To wyrafinowana, ale niekiedy zabawna gra językowa, często opierająca się na paradoksie, kontraście, antytezie. Oksymoron Wyrażenie zawierające oczywistą sprzeczność; odmiana metafory, w której zostają pogodzone rzeczy i zjawiska prawdziwie lub pozornie sprzeczne. Przykłady oksymoronów łatwo możesz sam wymyślić: łatwa trudność (lub trudna łatwość), żywy trup, gorący śnieg, jasna ciemność (lub ciemna jasność). Oksymoron, wbrew pozorom, nie jest figurą absurdalną: połączenie dwóch sprzecznych pojęć daje nowy sens. W wyniku wzajemnego oddziaływania między dwoma pojęciami (a może starcia między nimi?!), rodzi się nowe znaczenie. Czasem nawet nie zdajemy sobie sprawy, że wyrażeniami i zwrotami o charakterze oksymoronicznym posługujemy się na co dzień przykładem może być zapewne dobrze Ci znane wyrażenie wymowne milczenie. To oczywiste, że mamy tu do czynienia z połączeniem dwóch sprzecznych pojęć, milczenia i mowy. W wyniku tego dziwnego mariażu otrzymujemy określenie takiego rodzaju milczenia, które jest równie znaczące jak mowa, skonstruowana wypowiedź. Zastosowanie wyrażenia oksymoronicznego to dobry pomysł na efektowny, intrygujący tytuł przykładem może być tytuł zbiorku Charlesa Baudelaire a, Kwiaty zła. Oto przykłady oksymoronów stworzonych przez Stanisława Grochowiaka, nawiązującego do estetyki baroku: piękne niechlujstwo, posępni w radości. Paradoks Pozornie sprzeczne stwierdzenie lub sformułowanie, które gdy czytelnik zechce się nad nim zastanowić okazuje się zaskakujące, ale prawdziwe. Często opiera się na sprzeczności z powszechnie przyjętymi sądami i zmusza do ich zweryfikowania. Jest to więc bardzo cenna figura, która zachęca do twórczego, nieszablonowego myślenia. Poza tym to bardzo efektowny chwyt, wykorzystywany nie tylko w tekstach poetyckich, ale także religijnych i filozoficznych. 16

17 Epistolografia Epistolografia, czyli sztuka pisania listów. w XVII wieku pisanie pamiętników było modne. W większości te domorosłe dzieła nie są zbyt wartościowe literacko. Pisano diariusze, zapisy gawędziarskie, raptularze, czyli kroniki rodzinne. Odnotowywano wypadki wielkie i małe w rozmaitych dworkach szlacheckich urodziny dzieci, śmierć, plony, czasem rodowód. Oprócz tego zarejestrowano wszelkie wydarzenia śmierć króla, nową wojnę. I znów sprawy prywatne: zaloty, zaręczyny czy też stratę po nocnym włamaniu złodziejaszka! Skarbnica dla historyków, badaczy obyczajów i języka. Do historii przeszły listy króla Jana III do ukochanej Marysieńki są dla potomnych dziełem literackim i dokumentem historycznym. Oczywiście, zupełnie innych bogactw dostarczają historykom czy biografom króla, zupełnie innych badaczom literatury. Naszą uwagę winna zwrócić kunsztowna forma listów króla, wymyślne epitety, jakimi obdarza adresatkę, przenośnie, jakie znajduje dla wyrażenia swoich uczuć. Jest więc Marysieńka jedyną pociechą duszy i jutrzenką, i żoneczką najśliczniejszą, serca królewną itd., itp. Od lat jednak bardziej frapowały ludzi kulisy królewskiego romansu niźli niuanse epistolograficznej poetyki. Pamiętnikarstwo ważne zjawisko! Rozkwitła w XVII w. wielka moda na pamiętniki. W większoś ci te domorosłe dzieła nie są zbyt wartościowe literacko. Pisano diariusze, zapisy gawędziarskie, raptularze, czyli kroniki rodzinne. Odnotowywano urodziny dzieci, śmierć, plony, czasem rodowód. Oprócz tego zarejestrowano wszelkie wydarzenia śmierć króla, nową wojnę. I znów sprawy prywatne: zaloty, zaręczyny czy też stratę po nocnym włamaniu złodziejaszka! Skarbnica dla historyków, badaczy obyczajów i języka. Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska Wyłania się z nich świetny portret Sarmaty siedemnastowiecznego. Napisane są barwnym językiem, dynamicznym, bogatym w sprawne opisy (np. scen batalistycznych), a także humor. Wartości: Listy Jana Sobieskiego do Marysieńki Wartości: Listy króla są wyśmienitym przykładem sztuki pisania listów (epistolografii) modnej w baroku. Są obrazem uczucia, a zatem oryginalną pozycją literatury, którą można przywołać, opracowując temat: topos miłoś ci. Kilka określeń adresatki wskazuje nie tylko na wielkie uczucie króla, lecz także na barokową metodę poszukiwania jak najefektowniejszych sformułowań. Marysieńka jest tu złotą panną, serca pociechą, śliczną dobrodziejką oraz najśliczniejszą Marysieńką itd., itd. Obok wyznań opisuje król Marysieńce zdarzenia wojenne (np. zwycięstwo nad wezyrem), co automatycznie powoduje, że listy królewskie stają się ważnym dokumentem historycznym. Gatunek: epistolografia Jan III Sobieski Jan Chryzostom Pasek naczelny pamiętnikarz polskiego baroku; typowy przykład polskiego Sarmaty; żołnierz pod komendą Stafana Czarnieckiego, uczestnik wojen ze Szwedami, z Rosją, Turcją; według własnych relacji: dzielny żołnierz, patriota, człek prawy i świetnie gospodarujący; według dokumentów: kłótnik i pieniacz, skazany na banicję, butny, chciwy; gospodarz na Olszówce modelowym dworze szlacheckim; skazany na banicję kłótnik, pieniacz, awanturnik; twórca obrazu XVII-wiecznej szlachty, daje pośredni i bezpośredni portret szlachcica sarmaty, zaświadcza o jego mentalności. Jego Pamiętniki wpłynęły na pisarzy XIX w., zwłaszcza na Sienkiewicza przy tworzeniu Trylogii i postaci Onufrego Zagłoby. Jan Chryzostom Pasek Wyłania się z nich świetny portret szlachcica Sarmaty. Poznajemy mentalność i typ charakterologiczny. Pasek, oczywiście, zdrowo sobie pochlebia, ale dzięki temu zdradza też cechy negatywne: chełpliwość, zarozumiałość, sobiepaństwo, pychę i chciwość. Mogą poszczycić się żywą, barwną narracją; napisane są barwnym językiem, dynamicznym, bogatym w sprawne opisy (np. scen batalistycznych), a także humor. Swego czasu podejrzewano nawet mistyfikację, nie dowierzali XIX wieczni wielbiciele dzieła, że napisał je ktoś sprzed dwustu lat Mickiewicz zaś mawiał na swoich wykładach w Collége de France, że mowę Paska można by poprzerywać znakami wskazującymi na gesty. A wielbiciele pana Zagłoby winni wiedzieć, że zacny Onufry wiele cech zawdzięcza właśnie Paskowi. Gatunek: Pamiętniki uznaje się za przykład gawędy szlacheckiej czyli gatunku wywodzącego się z literatury mówionej, który przekłada na pismo opowieść, prowadzoną w osobie pierwszej i kierowaną wprost do odbiorcy słuchacza. W związku z tym gawęda ma wiele cech mowy: powtórzenia, dygresje, a także sensacyjną fabułę. 17

18 Epoka literacka Twórcy i dzieła Dlaczego wiersze Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego wydają się takie trudne? Nie sposób oddzielić treści Sępowych wierszy od ich formy. Utwory te właśnie dlatego wydają się tak trudne, że również ich forma wyraża zawiłość i skomplikowanie świata. Niepokój, niepewność zawarte w treści odzwierciedla forma. Jakie są ulubione środki poetyckie Sępa-Szarzyńskiego? Wiele wierszy zbudowanych jest na zasadzie kontrastu. Nader częste są w nich paradoksy i oksymorony, jak rządne błądzenie, głupia mądrość, zgodne spory. Podobną funkcję pełnią przerzutnie i inwersje, np.: A chciwa może odciąć rozkosz nędzą/ Śmierć tuż za nami spore czyni kroki!. Śmierć jest tu niezwykle uwydatniona dzięki zastosowaniu przerzutni i inwersji, a także elipsy. Elipsa to pominięcie w zdaniu lub wyrażeniu jakiegoś składnika, który w trakcie lektury daje się na ogół zrekonstruować na postawie kontekstu lub sytuacji towarzyszącej wypowiedzi. Czytelnik wierszy Sępa-Szarzyńskiego musi się niemało nabiedzić. Nierzadko zmuszony jest sięgnąć do słownika częste są tu odniesienia do mitologii i Biblii. To poezja intelektualna, dostępna erudytom. Tym, którzy w jej zrozumienie chcą włożyć wysiłek. Utwory Sępa Szarzyńskiego: Rytmy abo wiersze polskie zbiór sonetów. Rytmy abo wiersze polskie Zawierają: sześć sonetów, sześć parafraz psalmów, dziewięć pieśni, dwadzieścia parę polskich i łacińskich fraszek, epigramatów, epitafiów. Gatunki zawarte w tomie są zatem charakterystyczne dla odrodzenia. Barokowe jednak są tematy i metaforyka. Mikołaj Sęp Szarzyński Żył krótko i jeszcze w czasach renesansu, bo w latach Uznajemy go jednak za prekursora baroku, i dlatego należy mu się słowo w ramach tej epoki. Zmarł młodo, pozostawił zbiorek Rytmy abo wiersze polskie, który zresztą wydał pośmiertnie brat poety. Niewiele wiadomo o utalentowanym twórcy. Pozostały dokumenty dotyczące procesów, w których brał udział, czy zaciągniętych przezeń pożyczek, informacje o zagranicznej edukacji i podróżach (był zapewne we Włoszech). Bywał na dworach Starzechowskich i Tarłów. Na tym ostatnim przeżył podobno miłość do pięknej Jadwigi Tarłówny (rzecz podawana w wątpliwość przez badaczy). Był zatem Sęp Szarzyński człowiekiem wykształconym, a jego poezje ceniono wysoko. Mimo to w trzydzieści lat po śmierci został zapomniany i dopiero wiek XIX odgrzebał jego utwory. Zwany zachodzącym słońcem renesansu, prekursorem baroku pozostawił spuściznę niewielką, ale rzeczywiście interesującą. Szczątki biografii, które udaje się gdzieniegdzie wyczytać, prezentują człowieka raczej spokojnego i skromnego, jakim był w przeciwieństwie do swego tatusia, szlachcica ziemi lwowskiej, niezłego awanturnika. Do znakomitych wyczynów rodzica poety należało porwanie macochy z dworu jej nowego męża. Brał też udział w licznych zajazdach. Namiętności syna dają o sobie znać jedynie w strofach jego wierszy. Wybór poezji Daniela Naborowskiego Daniel Naborowski zaliczany jest do grupy polskich poetów metafizycznych, obok np. Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego i Sebastiana Grabowieckiego. Tematy jego poezji to zmienność świata i kondycja człowieka. Poeta zafascynowany jest nieubłaganym upływem czasu; to jeden z obsesyjnie powracających w jego twórczości tematów. Życie człowieka ma charakter paradoksalny: człowiek rodzi się, by zaraz potem umrzeć. Nie ma szans na nacieszenie się życiem, ponadto dla wielu kolebka była grobem. Krótkość żywota To najbardziej znany wiersz Naborowskiego, który razem z Na toż tworzy zaskakującą, ostrą całość. Język, którego używa poeta, jest zbliżony do tego, którym posługujemy się dziś, dlatego pierwsza lektura wiersza robi ogromne wrażenie między innymi przez to, że nie czuje się dystansu między epokami. I Krótkość żywota, i Na toż pisane są krótkimi, pospiesznymi zdaniami. Ogromne znaczenie odgrywają w nich czasowniki ruchu (z każdym dniem, ba z każdą upływającą godziną i minutą, coraz szybciej i szybciej zbliżamy się do kresu życia): chodzi, kołem niehamowanym lotny czas uchodzi, dzień jeden drugi goni. Ten wiersz (choć sam może być przedmiotem wnikliwej analizy i interpretacji) można by zestawić np. z fraszką O żywocie ludzkim Jana Kochanowskiego czy z którymś z sonetów Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego. Możliwości jest oczywiście o wiele więcej. Marność Oczywiste, łatwe do odczytania nawiązanie do Księgi Koheleta. Refleksje, które wypełniają kilkadziesiąt wersów Starego Testamentu, u Daniela Naborowskiego, którego poezja bywa eleganckim skrótem myślowym, zajęła zaledwie kilka wersów. Utwór można podzielić na dwie części: pierwszą rozpoczyna dobrze znane, wytarte stwierdzenie, że świat hołduje marności. Druga część to swego rodzaju recepta na życie: Miłujmy i żartujmy,/ Żartujmy i miłujmy,/ Lecz pobożnie, uczciwie,/ A co czyste właściwie. Cnota grunt wszytkiemu Daniel Naborowski, mistrzowsko posługując się anaforą, udowadnia, że wiersze poświęcone cnocie wcale nie muszą być nudne. Jan Andrzej Morsztyn Twórca poezji dworskiej, mistrz konceptu, polski marinista. Przyczepiono tej poezji etykietkę: błaha treść w wyszukanej formie, bo opisywał Jan Andrzej dworski flirt, grę miłosną, miłość zmysłową, a lubował się w dobieraniu najbardziej wymyślnych sposobów przedstawienia tematu. Niektó- 18

19 re jego utwory nie szukaj ich w podręczniku nawet dziś nazwać można pikantnymi, erotycznymi, alkowianymi. Jeśli chodzi o te podręcznikowe, warto zwrócić uwagę na opisane niżej kwestie. Paradoks, na którym oparty jest sonet Do trupa. Zestawienie zakochanego i nieboszczyka, porównanie ich i wykazanie podobieństw pomiędzy nimi może zadziwić. Ba, nawet wzbudzić niesmak! Okazuje się, że na pozór tak różne stany rzeczywiście można sprowadzić do wspólnego mianownika. Ostry kontrast i epatowanie brzydotą w wierszu Niestatek. Poeta przeobraża urodę zakochanej w odrażający, makabryczny portret i zdaje się szukać jak najokropniejszych określeń. Uwaga na temat tego, jak uczucia odmieniają sposób widzenia także warta jest zapamiętania. Piękny przykład rozbudowanej anafory i pomysłowości w kreowaniu sytuacji niemożliwych w wierszu Niestatek. Prędzej, prędzej, prędzej [kto wiatr w wór zamknie] niźli będzie stateczna która białogłowa pisze Morsztyn. Kobiety dostrzegą zapewne w tym utworze znaczną przesadę, czyli hiperbolę. Pisząc pracę o poezji Morsztyna, odwołuj się do pojęcia poezji dworskiej marinizmu konceptyzmu Używaj terminów koncept oksymoron paradoks manieryzm marinista anafora oksymoron światowe rozkosze Przegląd wierszy Do trupa to sonet, w którym należy zwrócić uwagę na: niesamowity (może niesmaczny?) koncept, polegający na porównaniu trupa i zakochanego, wyliczankę podobieństw obu stanów; paradoks okazuje się, że na pozór tak różne stany rzeczywiście można sprowadzić do wspólnego mianownika; zaskakującą pointę: trup ma lepiej, bo nic już nie czuje, a nieszczęśnik kochający jest bezradny wobec swojego cierpienia; powtórzenia na początku zwrotek i wersów: ty, tyś, ty to anafora; budowę utworu na zasadzie antynomii ty ja, taką symetrię możemy uznać za paralelizm kompozycji; kontrast w finale utworu. Galernicy jest wierszem opartym na podobnym koncepcie tu z kolei sytuacja zakochanego porównana jest z sytuacją złoczyńcy skazanego na galery i zakochany, i galernik, straszliwie się męczą (choć z zupełnie innych powodów). Niestatek to krótki wiersz będący apostrofą do panny. Wykazuje jasno, jak zmienia się obraz ukochanej wrysowany w serce zakochanego w zależności od zgody lub niezgody z wybranką. Morsztyn zapragnął popisać się wymyślnością i oryginalnością w konstruowaniu opisu. Zestawił dwa portrety poetyckie. Portret A gdy się zgadzamy. Portret B gdy się wadzimy. Oba portrety zestawione są na prawach kontrastu. Metafory A: oczy ogień; czoło zwierciad ło; ząb perła; włos złotem; usta koralem. Metafory B: oczy perzyną; czoło maglownią, tzn. deską do magla; ząb szkapią kością; włos pajęczyną; usta czeluścią. Jak widać, oceny urody są sprawą bardzo subiektywną. Wyraźnie chodzi tu jednak nie o przestraszenie panny, lecz o popis wyobraźni w stylu włoskiego Marina. Jan Andrzej Morsztyn W kwartanie to utwór, który jest prośbą skierowaną do Boga o wybawienie duszy biednego grzesznika, który, co prawda, nie zasłużył na taką łaskę, lecz ogień palący jego wnętrzności chociaż w części powinien dać mu nadzieję na litość Boga i odsunięcie od niego kary wiecznego ognia. Poprzez błyskotliwe zestawienie ogni cierpienia fizycznego, który rozrywa jego wnętrzności i niejednoznaczny stosunek do Boga (nie można tu bynajmniej mówić o nawróceniu!), ten lew salonowy zbliża się do głębi poetów metafizycznych. Informacje biograficzne Jan Andrzej Morsztyn to czołowy reprezentant barokowej poezji dworskiej, zwany poetą miłości. Napisał mnóstwo krótkich utworów traktujących o zakochanych, o ich uczuciu, wynajdując najdziwniejsze porównania i metafory, by, wzorem włoskiego Marina, wyrazić myśl za pomocą konceptu. Ma na swoim koncie fraszki bardzo swawolne. W niektórych można znaleźć i wulgaryzmy, i opisy więcej niż erotyczne. Są jednak wśród tych wierszy także filozoficzne. Był bowiem Morsztyn poetą wszechstronnym. Życie swoje związał z dworem i dyplomacją. Był wiernym sługą Marii Ludwiki, oddanym stronnictwu profrancuskiemu. Doprowadziło go to do zguby. Spiskował bowiem przeciwko królowi polskiemu, pragnął widzieć na polskim tronie Francuza (pragnienie to wzmocnił podobno pieniędzmi król Ludwik XIV). W związku z tym pod koniec życia Morsztyn musiał Polskę opuścić i zmarł na obczyźnie. Ignacy Chrzanowski nazywa go nawet człowiekiem lichym, intrygantem i zdrajcą ojczyzny. Z portretu patrzy na nas dworak z kaskadą loków i jakby drwiącym uśmiechem. Żył sześćdziesiąt dwa lata. Poślubił piękną Szkotkę, Katarzynę Gordon, pochodzącą z doskonałej rodziny. Być może dlatego w jego strofach często powtarza się imię Kasia. Utwory Jana Andrzeja Morsztyna: zbiory Kanikuła abo psia gwiazda, Lutnia. Uwaga! To Jan Andrzej Morsztyn przełożył na język polski Cyda Pierre a Corneille a. Jan Andrzej Morsztyn uważany jest za jednego z najwybitniejszych poetów polskiego baroku i za największego polskiego marinistę. Poeta imponuje pomysłowością i fantazją: ten piewca miłości umiał ją przedstawić na rozmaite sposoby, właściwie nie powtarzając się. Imponuje także kunsztem chętnie i często posługiwał się formą sonetu, uważaną przecież za jedną z najtrudniejszych, a anafory i kunsztowne metafory to stały element jego poezji. 19

20 Epoka literacka Uwaga! Hieronimowi Morsztynowi zawdzięczamy zwrot pleść banialuki. Jest on bowiem autorem Historyi uciesznej o zacnej królewnie Banialuce ze wschodniej krainy. To przygody królewny były tak dziwaczne, że pleść banialuki utrwaliło się jako: opowiadać bzdury. Hieronim Morsztyn Starszy od Jana Andrzeja, zwany jest czasem poetą światowych rozkoszy. Napisał bowiem poemat pod tytułem Poezja światowych rozkoszy, w którym rozpostarł przed czytelnikami panoramę dóbr i radości świata doczesnego. Cóż z tego trzeba z owych rozkoszy zrezygnować, by zapewnić sobie przychylność Boga. Niemniej wizja świata ziemskiego jest nader kusząca. Poezja Hieronima Morsztyna była znana i lubiana wśród ludzi baroku. Wpisywano ją sobie do ksiąg domowych. Zbigniew Morsztyn Młodszy od swojego kuzyna Jana Andrzeja, jest poetą pełnego baroku i tym, który podjął temat wojny, jej okrucieństwa, zła zabijania. Sam był żołnierzem, walczył przeciw Szwedom. Ponieważ był arianinem, musiał albo zmienić wiarę, albo opuścić ojczyznę. Wybrał to drugie, wyjechał do Prus Książęcych. Daniel Naborowski Pisząc pracę o poezji Naborowskiego, odwołuj się do poezji metafizycznej manieryzmu konceptu Używaj terminów przemijanie czas vanitas vanitatum Zapamiętaj! Wiersze Naborowskiego to wyraz obsesji przemijania. Na różne sposoby ukazuje poeta znikomość życia, poszukuje wartości trwałych, harmonii między życiem a przeznaczeniem. Lekarz i dyplomata. Był synem aptekarza, ukończył medycynę i służył na dworach magnackich, ale przeszedł do historii jako wyśmienity poeta polskiego baroku. Ów wykształcony człowiek był kalwinem, dlatego dwory, na których bywał, należały do wielmożów patronujących różnowiercom, między innymi do Radziwiłłów. Przez długie lata dworak i dyplomata, zniechęcił się w końcu do świata dworskiego i odnalazł spokój w ziemiańskim modelu życia. Jego twórczość należy do nurtu poezji dworskiej, ale jest Naborowski autorem wierszy najtrafniej wyrażających ideologię baroku. Frapuje go przemijalność, kondycja człowieka, kruchość jego istnienia, zjawisko następstwa pokoleń. Ma na sumieniu także fraszki figlarne, czyli nieprzyzwoite. Krótkość żywota to bardzo ważny wiersz polskiego baroku, wyraz filozoficznej refleksji nad przemijaniem, kruchością istnienia. Temat dla epoki typowy, ale za to jakież ujęcie! Naborowski jest mistrzem syntezy. Każdy wers tego utworu dowodzi znikomości istnienia. W paru słowach zamyka się tu przestrzeń całego życia lub nawet kilku pokoleń. Na przykład: Godzina za godziną niepojęcie schodzi,/ był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi. Niby nie jest to odkrycie, ale upływ czasu został tu ukazany niezwykle obrazowo. Poza tym wiersz jest, zbiorem dowodów na przemijanie. Ta zmiana warty pokoleń to jedno. Mamy tu jednak także inne twierdzenia. Nieboszczyka imienia nabędziesz (prawda), słońce raz tylko wschodzi takie samo (prawda), lotny czas uchodzi Kiedy ty myślisz jużeś był, nieboże uświadamia Naborowski ewentualnego lekkoducha, który myśli, że jest. A przecież zanim pomyśli myśl faktycznie odchodzi w przeszłość! Byt nasz ledwie może nazwan być czwartą częścią mgnienia mówi poeta, i dodaje słynną w baroku metaforę kołyski jako grobu. Aby najtrafniej nazwać, zobrazować ową ulotność egzystencji używa ciągu niezwyczajnych słów: dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt. Każde z nich to nazwa zjawiska abstrakcyjnego i ulotnego, każde jest krótkie jak życie. Przyznam, że bardzo lubię ten wiersz refleksyjny, przyprawiony szczyptą goryczy, ujawniający prawdę, której nikt nie chce. A może lepiej nie uwierzyć Naborowskiemu? Cnota grunt wszystkiemu. Schemat wiersza jest prosty: szesnaście wersów, z których każdy rozpoczyna się wartościującym nic to, wymienia rozmaite dobra i splendory doczesnego świata. Jest to, oczywiście, rozbudowana anafora, która wymaga pracy wyobraźni, by jak najwięcej ciekawych nic to nazbierać. Cóż więc jest niczym? Pałac, jadło, kruszce, uroda żony, gę ste (liczne) wsie. Słowem bogactwo. Dalej własne przymioty: dowcip, wysoki urząd i szczęście. Nic to. Nic, bo przemija. Po cóż jednak wyliczać te słodycze? Czy po to, by zatruć tę chwilę istnienia szczęśliwcowi, któremu się powiodło? Nie. Po to, by w końcu utworu zamieścić informację o jedynej wartości trwałej. A jest nią cnota i sława, która z cnoty płynie. Tylko życie cnotliwe gwarantuje życie wieczne. A konkluzja taka to właśnie koncept, efektowne zwieńczenie utworu. Wacława Potockiego uważa się go za patriotę, wzorowego obywatela, który piętnuje wady stanu szlacheckiego, przepowiada upadek ojczyzny, jeśli szlachta nie zrezygnuje z egoizmu, zgubnego i źle pojmowanego przywiązania do swobód oraz swobód owych gwarantów, takich jak liberum veto. Zapomina się przy tym, że dla poety, który był arianinem, ogromne znaczenie miał problem tolerancji religijnej. Wacław Potocki Poeta ziemianin, niezwykle płodny, także musiał dokonać wyboru między wyznaniem a ojczyzną. Zmienił wiarę, pozostał w Polsce, ale w rzeczywistości nadal był wierny swemu wyznaniu, tak jak jego żona. Poślubił bowiem Potocki Katarzynę Morsztynównę, krewną Morsztynów, która była zaciekłą arianką. W ich domu odbywały się spotkania innowierców, przez co zresztą Potocki miał kłopoty. Nie był szczęśliwy. Stracił synów (zmarli, będąc w wojsku), pochował też córkę. Potocki związany był z ziemią beskidzką, mieszkał w Łużnej pod Bieczem. Za życia nie wydano jego utworów. Doczekały się publikacji dopiero w XIX wieku. Uwaga! Wacław Potocki jest przedstawicielem polskiej kultury sarmackiej, lecz zarazem jej krytykiem. Idealizuje ziemiański wzorzec życia, lecz widzi także problemy stanu chłopskiego, co od- 20

21 różnia go od większości sarmatów. Jest poetą publicystą. Jego twórczość zawiera wiele postulatów reform. To satyryczne spojrzenie na rzeczywistość. Istotne jest przesłanie jego utworów, pouczający sens słów poety. Potocki obficie czerpie z Biblii i antyku. Kto mocniejszy, ten lepszy to wiersz dialog, traktujący o nietolerancji wobec innowierców w Rzeczypospolitej. Okazuje się, że człowieka można pozbawić majątku tylko dlatego, że źle wierzył. Czemuż odebrano arianom ziemię i wygnano ich z kraju? pyta jeden z rozmówców, mniemamy, że autor. Spośród argumentów drugiego na czoło wysuwa się ów prosty: bo nas więcej niźli ich. Konkluzja jest smutna: górą wiara większości i prawo silniejszego, słabość musi się podporządkować. Nie są to szczytne ideały. Wiersz ma ciekawą formę: dialogu dwóch osób, dobrze poinformowanej, znającej twarde prawa rządzące światem i naiwnej, nierozumiejącej prawie nic, która dziwi się ludzkiej podłości i hipokryzji. Zbytki polskie wiersz o tym, o czym marzy przeciętny Polak? Nie tylko szlachcic, ale także np. duchowny? O bogactwie, które pozwalałoby mu spełniać wszystkie zachcianki. Nie są to marzenia wyrafinowane ani wzniosłe: Polak pragnie klejnotów, strojów uszytych z drogich tkanin, obfitych i wyszukanych posiłków itd. Tymczasem te wszytkie ich pompy, wszytkie ich splendece/ Pogasną jako w wodzie utopione świece. Pisząc pracę o poezji Potockiego, odwołuj się do poezji ziemiańskiej sarmatyzmu poezji metafizycznej Używaj terminów moralistyka krytyka wad szlacheckich patriotyzm Pospolite ruszenie to wiersz obrazek prezentujący szlachtę polską podczas pospolitego ruszenia przeciw Kozakom. Czy walczy w bitewnym zgiełku i huku armat? Bynajmniej. Szlachta śpi po namiotach, a dobosz, który chce te smaczne pierwospy przerwać, słyszy groźbę i brzydkie słowo. Scenka ze szlacheckiego obozu wojskowego to wyraźna satyra na stan sarmacki, a także ubolewanie nad upadkiem ducha wojskowego wśród Polaków, niegdyś słynących z męstwa. Te cnoty zostały zastapione przez wady takie jak gnuśność, lenistwo, wygodnictwo. Nierządem Polska stoi to próbka publicystyki w poezji. Autor nawiązuje do znanych słów Piotra Skargi. Zawiera wyliczenie wad ustroju Polski oraz podkreśla niefrasobliwą postawę jej obywateli. Na początek drastyczne przypuszczenie: gdyby nieboszczyk wstał z grobu i na ojczyznę spojrzał, przerażony wróciłby w grobową czeluść. Aż tak źle się dzieje. Prawo wciąż się zmienia, nikt go zresztą nie przestrzega. Możni wyzyskują biednych i wówczas mają prawo za sobą, a efektem procesów jest krzywda niewinnych. Tak to nierządem Polska stoi. Człowiek Wacława Potockiego zawiera wizję człowieka i jego przemijalności daleką od subtelnej refleksji Naborowskiego. Potocki jest bezpośredni formułuje definicję człowieczeństwa. Bardzo brutalną, wręcz naturalistyczną: głowa to garniec błota, nos odchód plugastwa, uszy dziury na wiatr, brzuch beczka pełna gnoju i zgniłego smrodu. To urokliwe zjawisko to my, ludzie. Zaiste, powodów do pychy brak, a w dodatku w grobie dognijesz ostatka, a inszy się rozpościerać będzie w tym po tobie. Filozoficzny przykład poetyckiego kunsztu Wacława Potockiego nie jest może szczytem smaku, ale barokową myśl o przemijaniu i wartościach ujmuje dobitnie, zgodnie z postulatem szokowania odbiorcy. Transakcja wojny chocimskiej to barokowy polski epos. Zestaw postulatów dotyczących ojczyzny zawartych w poezji Wacława Potockiego: trzeba uporządkować prawo w Polsce; bronić wolności wyznania; postępować sprawiedliwie wobec chłopów, a także chrześcijan; znieść liberum veto; powrócić do dawnych rycerskich ideałów i stosować je również w walce; o ojczyźnie, a nie o własnych majątkach i wygodzie myśleć; skończyć z opilstwem, ospałością i pychą, zwłaszcza w dobie wojny; rozrzutność, wystawność, snobizm zamienić na datki dla kraju. Podsumowanie Dostrzegał więc Potocki anarchię, fanatyzm, nietolerancję, pychę, pieniactwo. Zapewne taka była Rzeczpospolita siedemnastego wieku. Patriotyczna i waleczna, jak chciał Sienkiewicz, zapewne również. Barok, choć wiek to srebrny, nie złoty jak jego poprzednik, jest w historii Polski bardzo ważny. To w tym czasie ugruntowało się poczucie wielkości narodu, duma z polskości, która oznaczać miała miłość ojczyzny, ale i megalomanię. To wiek XVII dowiódł potęgi Polski przypomnijmy wojny ze Szwecją, z Turcją i stał się początkiem jej słabości. Jest przecież stuleciem wojen i bałaganu. To w baroku ugruntował się katolicyzm, odtąd często z polskością identyfikowany. W baroku powstał polski krajobraz dworków szlacheckich, a ówczesne siedziby magnatów to zabytki architektury. W miastach, choćby w Warszawie, rosły wówczas starówki. I właśnie w XVII wieku zarysował się ostry podział na szlachtę i magnaterię. Tę pierwszą swojską, tę drugą związaną z zagranicą. Jest więc barok bogaty, pełen sprzeczności, niespokojny, ale na pewno nie nudny. Jan Karol Chodkiewicz Wacław Potocki napisał rownież epos: Transakcja wojny chocimskiej. Utwór traktuje o wojnie z Turkami w 1621 roku, podczas której rozegrała się zwycięska bitwa pod Chocimiem. W zasadzie utwór jest swobodnym przekładem dziennika prowadzonego przez Jakuba Sobieskiego, oczywiście uczestnika tej wojny, a zarazem ojca króla Jana III. Co o utworze zapamiętać? Jego kompozycja odpowiada schematowi eposu: jest tu inwokacja, są sceny batalistyczne, realizm szczegółu, przemowy wodza, utwór napisany jest stylem podniosłym. Głównym bohaterem, wzorcem sarmaty, a także osobą, która wskrzesza w swoich przemowach mit sarmacki, jest tu hetman Karol Chodkiewicz. Tekst, w zgodzie ze stylistyką baroku, epatuje brzydotą; znajdziemy tu między innymi wstrząsający, naturalistyczny opis pola bitwy: krew się zsiadła na ziemi galaretą trzęsie. Celem relacji z bitwy jest propagowanie ideałów patriotycznych, miłości ojczyzny i dumy ze świetnej przeszłości sarmatów. 21

22 Pytania i odpowiedzi Barok w pytaniach i odpowiedziach cz. 2 Polska XVII wieku Obraz siedemnastowiecznej Polski jest pełen kontrastów. Z jednej strony Polska to wciąż jeszcze potężne państwo, prawie od morza do morza, z drugiej jednak czarne chmury już się nad nią gromadzą i symptomy bliskiego jej upadku są coraz wyraźniejsze. Z jednej strony to czas spektakularnych zwycięstw, z których najsłynniejsze miało miejsce nad Turkami pod Wiedniem, z drugiej także klęsk militarnych wyniszczających kraj i pogrążających go w ruinie. Kontrreformacja dotarła do nas już w drugiej połowie wieku XVI i w stuleciu następnym święciła triumfy, stając się przyczyną niezliczonych nawróceń na katolicyzm, ale i równie licznych dramatów innowierców, zmuszanych niejednokrotnie do zaprzeczania temu, w co głęboko wierzyli, a nader często i do opuszczenia ojczyzny. W wyniku wojen i różnych przemian ludność Polski zmniejszyła się prawie o czterdzieści procent! Czasy były niespokojne, pełne zamętu. Ich atmosferę odzwierciedla literatura, w której pierwsze symptomy kryzysu radosnego światopoglądu renesansowego możemy zauważyć już w wieku XVI, choćby w Trenach Jana Kochanowskiego. Uwaga! Za prekursora poezji barokowej uważamy Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego. Jak pamiętacie, tworzył jeszcze w wieku XVI, lecz jego poezja nosiła wiele znamion nadchodzącej epoki. Natomiast za spadkobiercę i kontynuatora barokowej poezji uważa się księdza Józefa Bakę Uwagi o śmierci niechybnej ukazały się dopiero w 1766 roku. 1. Jakie znasz rodzaje polskiej poezji barokowej? Podaj ich krótką charakterystykę. Możemy umieścić poezję w dworskim nurcie literatury baroku, a za jej przedstawicieli uznać Jana Andrzeja Morsztyna i Daniela Naborowskiego. Jest to rzeczywiście skrótowe potraktowanie problemu, gdyż już o tych dwóch poetach można powiedzieć, że Morsztyn tworzy poezję salonową, zmysłową, sławiącą flirt czy np. miłosne podchody, podczas gdy Naborowski zwraca się ku bardziej filozoficznej tematyce. A zatem poezja barokowa nie jest tworem jednolitym, który można podsumować jednym zdaniem. Poezja metafizyczna przedstawiciele tego nurtu to prekursor baroku Mikołaj Sęp-Szarzyński i Sebastian Grabowiecki. Ten typ poezji krąży wokół odwiecznego pytania: człowiek cóż to jest?. Odpowiedzi ubierają poeci w rozmaite środki literackie, nie unikają grozy i makabry, ich twórczość cechuje intelektualizm, powaga tematu. Poezja światowych rozkoszy Hieronim Morsztyn, Szymon Zimorowic. Można powiedzieć, że to poezja optymistyczna, bo, owszem, zauważa, że dramat jednostki polega na szybkości przemijania, lecz przy tym głosi, że rozkosze ziemskie to dar od Boga, że należy z nich korzystać, śmierci na przykład przeciwstawić miłość: opisać świeckie delicyje, których każdy póki żyw, niech jeśli chce zażyje oto hasło tej poezji. Do tego nurtu zaliczamy też słynnego Jana Andrzeja Morsztyna. Poezja ziemiańska (sarmacka) powstawała na wsiach, w szlacheckich siedzibach. Oprócz pamiętnikarstwa rozwijała się także poezja. Ziemiańscy poeci, jak np. Kasper Miaskowski, a potem bardzo ważny poeta Wacław Potocki, prezentowali wzór życia na wsi, głosili także pochwałę natury, stoicką zasadę umiaru, a wieś prezentowali jako miejsce ucieczki od problemów świata doczesnego. Poezja mieszczańsko-plebejska. Mieszkańcy miast rzemieślnicy i handlarze, także zaczęli rozwijać swój nurt literacki. Symbolem tej literatury jest Sowizdrzał, bohater poezji mieszczańsko-plebejskiej. Bohaterem miejskiej poezji jest człowiek jego miejsce w machinie społecznej i jego postawa wobec konfliktów i uroków miast, a przedmiotem rozważań, uniwersalne prawa ludzkie. Wiersze krążyły często anonimowo. Twórcą, który pozostał w pamięci potomnych, był Jan z Kijan. Powyższe nurty zajmowały się zatem tematyką filozoficzną, urokami życia doczesnego, tematem wsi, wreszcie miasta Pamiętać trzeba jeszcze o tematach następujących: temat miłości podejmuje Samuel Twardowski (Dafnis w drzewo bobkowe przemienieła się); temat śmierci jest głównym tematem późnego poety baroku, księdza Józefa Baki (Uwagi o śmierci niechybnej); temat wojny to domena Zbigniewa Morsztyna (np. Votum). Poetów Morsztynów było trzech. Najstarszy Hieronim był bardzo popularny w kręgu sarmackim, być może dlatego, że głosił w swojej poezji pochwałę światowych rozkoszy. Jan Andrzej najsławniejszy, ten, który trafił do naszych podręczników, uprawiał poezję dworską, sam był dworzaninem i dyplomatą. Zbigniew najmłodszy był wrogiem wojen. Napisał zbiór Emblemata. Trzej Morsztynowie byli spokrewnieni. 2. Czym była kontrreformacja i jakie miała znaczenie w epoce baroku? Kontrreformacja to prąd powstały w Kościele katolickim w odpowiedzi na zagrożenie reformacją. Miał on na celu zreformowanie Kościoła, przeprowadzenie tzw. reformy chrześcijańskiej. Tym- 22

23 czasem stała się kontrreformacja ruchem określającym kulturę końca XVI wieku aż po XVIII wiek. Ogromną rolę w określeniu tej kultury, a nawet życia politycznego odegrali jezuici. Podział literatury i sztuki baroku w Polsce Kontrreformacja w swoich początkach była ruchem twórczym, a nawet tolerancyjnym, później doprowadziła do podporządkowania kultury Kościołowi, tłumienia swobody wypowiedzi, walki z innowiercami (m.in. uchwała o wygnaniu arian była takim aktem kontrreformacji). Wśród haseł decydujących o kształcie ówczesnej kultury pobrzmiewały: wierność Pismu Świętemu, tematyka hagiograficzna, prezentacja scen religijnych w sztuce. W konsekwencji kontrreformacja doprowadziła do cenzury kościelnej, do tworzenia indeksów ksiąg zakazanych, do rozmnożenia się małowartościowej literatury dewocyjnej. Polska przestała być krajem dumnym z tolerancji wobec innowierców. Potwierdził to rok 1658 rok wygnania z kraju arian. Wiele rodzin wyjechało, inni, aby pozostać zmieniali wyznanie. Ogromną rolę zaczął odgrywać zakon jezuitów, zwłaszcza za panowania króla Zygmunta III Wazy. Skutkiem jego działalności była cenzura ksiąg (utworzono Indeks ksiąg zakazanych), szykanowanie innowierców, wpływ na władzę świecką. Natomiast przyznać należy jezuitom także to, że zakładano kolegia (były niejednokrotnie jedynymi ośrodkami oświaty w kraju, w którym szkolnictwo podupadało), utrwalano wiarę katolicką, z szeregów zakonu (lub ich kolegiów) wyszło wiele znakomitości, jak choćby Piotr Skarga czy Maciej Sarbiewski. 3. Jakie gatunki literackie uprawiano w baroku? Poeci lubili sonet. Prekursor Mikołaj Sęp-Szarzyński pisał Rythmy albo wiersze polskie sonet spotkany też u Morsztyna inaborowskiego. Epicy lubili epos. Przypomniał ten gatunek Wacław Potocki, tworząc Transakcję wojny chocimskiej. Rozkwit przeżywa poezja dworska (Jan Andrzej Morsztyn), a do pochwały wsi używano sielanki (Zimorowic). W prozie domorosłej bardzo rozpowszechniło się pamiętnikarstwo; pamiętniki, diariusze, roczniki (Pasek), jak również relacje z podróży i listy (np. króla Jana III do Marysieńki). Znajdziemy w literaturze baroku poematy (Twardowski Nadobna Paskwalina), erotyki (Morsztyn), fraszki (Potocki) i treny (Potocki). Owocem twórczości plebejskiej były m.in. tzw. komedie rybałtowskie tworzone przez anonimowych autorów rybałtów (żaków śpiewających kościelne pieśni). Wczesny barok Początki to już lata osiemdziesiąte XVI w. Poezja po polsku i po łacinie. Silne wpływy liryki włoskiej W Trenach Kochanowskiego znajdziemy zarówno charakterystyczny dla baroku pełen niepokoju i cierpienia światopogląd, jak i skomplikowaną barokową metaforykę. Twórczość Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego. Dojrzały barok: wiek XVII Liryka Jana Andrzeja Morsztyna, Zbigniewa Morsztyna, Wespazjana Kochowskiego, Daniela Naborowskiego, Wacława Potockiego Epika przekład Jerozolimy wyzwolonej Tassa pióra Piotra Kochanowskiego, Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego. Rozwój pamiętnikarstwa obrazującego kulturę sarmacką: najsłynniejszy pamiętnik stworzył Jan Chryzostom Pasek. 4. Wymień popularne w poezji barokowej środki stylistyczne. Skoro poeci barokowi przyjęli sobie za cel zaszokować odbiorcę, ich poszukiwania podążały w kierunku wymyślania coraz to nowych, zaskakujących form wyrazu. Efekty tych dążeń bywały czystym wyrafinowaniem i być może stąd zrodziła się opinia o przeroście formy nad treścią. Charakteryzując konstrukcję poezji barokowej, wymienić trzeba: Kontrast poeci baroku lubili jaskrawe przeciwstawienia i często utwór budowali na antynomiach: biel czerń, miłość śmierć, itd. Brzydota stała się środkiem ekspresji, prawdziwym i silnie działającym sposobem przekazywania bólu, opisu rozkładu ciała, cierpienia. Paradoks sformułowanie zaskakujące swoją treścią, na pozór bez sensu, sprzeczne z logiką lecz po przemyśleniu ujawniające nieoczekiwaną prawdę. Na przykład w sonecie Do trupa takim zaskoczeniem są podobieństwa zakochanego i zmarłego, wyeksponowane przez poetę. Oksymoron to prosty paradoks, połączenie dwóch sprzecznych wyrazów, np. gorący mróz, śliczny brzydal, żywy trup. Hiperbola wyolbrzymienie przesadne przedstawienie jakiegoś zjawiska, np. umieram z rozpaczy. Anafora wielokrotne powtórzenie tego samego zwrotu na początku kolejnych wersów, np. nic to w wierszu Cnota grunt wszystkiemu. Inwersja niezwykły, powykręcany i poprzestawiany szyk (kolejność) wyrazów w zdaniu, np. których każdy, póki żyw, niech, jeśli chce, zażyje. Narodziny dzieł: 1601 wychodzą Rytmy abo wiersze polskie Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego (wydanie pośmiertne); 1614 Sielanki Szymona Szymonowica; 1647 tom poezji Jana Andrzeja Morsztyna Kanikuła albo psia gwiazda; 1661 tom poezji Jana Andrzeja Morsztyna Lutnia; 1669 Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego; 1688 poezje Wacława Potockiego (Moralia, Ogród fraszek). 23

24 Pytania i odpowiedzi 5. Co wiesz o twórczości Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego? Szarzyński zmarł w 1581 roku na dwadzieścia lat przed początkiem XVII wieku i co ważniejsze w tym samym czasie, w którym utwory Jana Kochanowskiego (choć większość z nich powstała nieco wcześniej) dopiero były wydawane. Oznacza to, że Sęp-Szarzyński tworzył w szczytowym momencie rozwoju polskiego renesansu choć jedyny zbiór jego utworów Rytmy abo wiersze polskie ukazał się drukiem dopiero w 1601 r. Tymczasem treść i forma jego poezji nie mają nic wspólnego z humanistycznym (znanym choćby z pieśni Kochanowskiego) obrazem harmonijnego, przyjaznego świata. Ba, w ogóle nie mają żadnego odpowiednika w literaturze renesansu, może z dużym uproszczeniem poza Trenami. Człowiek nie jest dla Sępa-Szarzyńskiego władcą świata raczej pędzącym nie wiadomo dokąd uciekinierem przed jego zagrożeniami. Obraz Boga z kolei daleki jest od wizji wyrozumiałego ojca z Hymnu Kochanowskiego. Zamiast niego widzimy surowego i wymagającego Sędziego, który tylko czyha na moment, w którym powinie nam się noga i przegramy walkę ze srogim ciemności hetmanem diabłem. Klasycystyczna poetyka zastąpiona została przez Sępa-Szarzyńskiego takimi środkami stylistycznymi, jak oksymoron, rozbudowana inwersja i instrumentacja głoskowa. 6. Scharakteryzuj twórczość Jana Andrzeja Morsztyna. Jan Andrzej Morsztyn jest czołowym reprezentantem dworskiej poezji barokowej. Jego poetycki dorobek określono mianem błahej treści w wyszukanej formie. Źródłem tej etykietki jest fakt, iż Morsztyn jako marinista skupił swe twórcze działania na poszukiwaniu nowych, kunsztownych, zaskakujących form wyrażenia treści. I tak, tematami jego utworów nie są problemy egzystencjalne ani prawdy filozoficzne. Bywają nimi: życie dworskie, płocha miłość, flirt, zmysły, gra miłosna stąd też inne określenie Jana Andrzeja Morsztyna poeta miłości. Tomiki poezji Morsztyna noszą tytuły: Kanikuła albo psia gwiazda i Lutnia. Morsztyn jest mistrzem maniery barokowej, używa szczególnie często kontrastu, paradoksu, licznych oksymoronów; charakterystyczne rekwizyty, którymi obrazuje wdzięczny temat miłości, to bladość twarzy, łomot serca, skargi i żale. Zauważmy, że ten zbiór póz i gestów przejmą poeci romantyczni. O życiu i twórczości Jana Andrzeja Morsztyna Barokowe portrety trumienne Zjawisko portretów trumiennych to specyficznie polski obyczaj nakazujący tworzenie wizerunku osoby zmarłej i umieszczanie go na trumnie. Był to poeta dworzanin. Więcej nawet: dyplomata zaplątany w polityczne intrygi. Dla literatury polskiej jednak Morsztyn to przede wszystkim symbol poezji barokowej, tworzonej na wzór włoskiego Marina. Dla wielu jest to też poeta naznaczony piętnem zdrady okrzyknięto go bowiem zdrajcą na rzecz Francji. Cóż dla dworaka trudnym jest chyba moment, gdy następuje zmiana króla. Morsztyn zajmował się polityką, uważał, że należy wzmocnić władzę królewską, optował za stronnictwem profrancuskim. Wszystko było dobrze, dopóki królowie polscy (zwłaszcza królowa Ludwika Maria) żywili sympatię do Francji. Zmieniło się, gdy na tronie zasiadł Jan Sobieski i zaczęły brać górę upodobania prohabsburskie. Morsztynowi, który kupił ziemię we Francji i złożył przysięgę Ludwikowi XIV, zarzucono zdradę stanu. W 1683 roku poeta opuszcza Polskę do końca życia pozostanie we Francji. 7. Na czym polega oryginalność sonetu Do trupa? Istotą utworu jest koncept poety, aby rozbudować następujący paradoks: wskazać podobieństwo między człowiekiem zakochanym a trupem. Można, oczywiście, dyskutować o trafności i takcie owego porównania, lecz Morsztyn sprawnie operuje opisem cech, takich jak: Zabłyśnij Nie tylko w Polsce! Poezja metafizyczna rozwinęła się w baroku również w Hiszpanii (gongoryzm) i w Anglii. To międzynarodowy rys charakterystyczny dla barokowej Europy. Ta sama tematyka kruchości istoty ludzkiej, przemijalności życia. Natomiast ciekawostką jest nasza poezja Wacława Potockiego, polskiego poety Sarmaty. Nie tylko ze względu na sarmatyzm typowy tylko dla polskiej kultury, ale na fakt, że jest to swoista publicystyka wyrażona językiem poetyckim. bladość ( Ty krwie ja w sobie nie mam rumianości ), płomień (świece a żar uczuć), ciemności (sukno żałobne a ciemność zmysłów) itd. Poeta wykazuje także różnice: milczenie i nieczułość, chłód umarłego a cierpienie, i upał piekielny zakochanego. I oto nie tylko sam pomysł wydaje się zaskakujący zaszokować może również pointa: oto trup i zakochany są do siebie podobni, lecz w lepszej sytuacji jest nieboszczyk zakochany bowiem nie może przerwać swych cierpień i powstrzymać płonących w nim ogniów. W formie utwór rzeczywiście jest sonetem: dwie pierwsze strofy są czterowersowe, dwie następne trzywersowe. Dwie pierwsze to raczej opis zewnętrznego wyglądu obu bohaterów wiersza, w dwóch ostatnich poeta zwraca uwagę na cechy psychiczne i tym razem na różnice, a nie podobieństwa. Łatwo zauważyć, że strofy ułożone są przy użyciu anafory powtórzeń zaimka Ty w początkach większości wersów. Znajdziemy też hiperbole: rozum łańcuchem spowity, jam w piekielnej śrzeżodze. Paradoksem jest sam główny koncept wskazania podobieństw trupa i zakochanego. A przy tym ten jeden z najsłynniejszych wierszy zestawia śmierć i miłość, a będzie to motyw często tak właśnie ujmowany w literaturze. 24

25 8. Przeprowadź analizę wiersza Morsztyna pt. Niestatek. Zasadą konstrukcyjną utworu jest anafora przez 15 wersów poeta powtarza: prędzej, wyszukuje najrozmaitsze niemożliwości tego świata, jak np. prędzej kto wiatr w wór zamknie. Po cóż? By w ostatnim wersie zdradzić swój koncept. Wszystko to stać się może prędzej niźli będzie stateczna która białogłowa. Można powiedzieć zatem, że utwór ten jest barokowym głosem w dyskusji o wyższości mężczyzn nad kobietami (lub odwrotnie). Morsztyn sięga szczytu swoich poetyckich możliwości, by wykazać absurd stateczności białogłów. Oto zwracają uwagę następujące koncepty: prędzej niemy zaśpiewa (kontrast i oksymoron), w więzieniu będzie pokój, ludzie na pustyni, które czynią utwór dworskim żartem, a nie złośliwością. O miłości traktuje: poezja Jana Andrzeja Morsztyna poezja Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego poezja Daniela Naborowskiego Jest jeszcze inny wiersz o tym samym tytule Niestatek. Ten z kolei oparty jest na zasadzie kontrastu w ośmiu wersach poeta opisuje urodę swej wybranki. Z tym że w pierwszych czterech opisuje kobietę piękną, gdyż jest to jej portret w sytuacji póki mi panno dotrzymujesz zgody. W razie waśni wszystko się zmienia i następne cztery wersy to wspaniały przykład epatowania brzydotą. Oto kochanka widziana oczami zgody : oczy ogniem, czoło zwierciadłem, włos złotem, ząb perłą, usta koralem A oto ta sama pani widziana oczyma waśni : jagody (policzki) trądem, usta czeluścią, ząb szkapią kością, a włosy pajęczyną. Trzeba przyznać, że owa przemiana może być zaiste poetycką realizacją przysłowia zgoda buduje, niezgoda rujnuje Niemniej koncept jest, kontrast uderzający, poetyka wyliczenia i barokowej metafory, widać też wyraźnie, że poeta poszukuje jak najwymyślniejszych odniesień, by ukazać urodę i szpetotę wybranki. Oczywiście, nie jest to poetycki obraz przysłowia, ale refleksji o tym, jak uczucia zgoda lub waśń wpływają na subiektywne widzenie danej osoby. I pewna prawda w tym jest. 9. Miłość flirtująca i miłość metafizyczna zaprezentuj dwa oblicza miłości w literaturze barokowej. Miłość flirtującą znajdziemy bez cienia wątpliwości w poezji Jana Andrzeja Morsztyna. Tego przedstawiciela dworskiego nurtu w literaturze nazywa się nawet poetą miłości. W zbiorkach jego wierszy (Kanikuła albo psia gwiazda i Lutnia) głównym tematem jest miłość. Wprawdzie porównywana jest do ciężkiego stanu ducha i ciała, a zakochany nawet do trupa, ale tak naprawdę miłość w poezji Morsztyna to coś lekkiego, flirt, zabawa, gra w ciuciubabkę. Skargi i żale zakochanego, bicie serca, bladość na twarzy to tylko kilka elementów nadających grze wyrazistości, kolorytu, czasem pikanterii. Bo Morsztyn nie ucieka przed tematami erotycznymi. Jakie utwory Morsztyna wymienić? Do trupa czyli podobieństwa i różnice między nieboszczykiem a zakochanym. Miłość w nieco makabrycznym wydaniu, z szokującą pointą: lepiej być trupem niż zakochanym. Niestatek czyli wiersz o niestateczności wszystkich kobiet. Wnioski mało optymistyczne prędzej przemówi niemowa, niż będzie stateczna któraś białogłowa. Niestatek jeszcze jeden wiersz o tym samym tytule. Ku przestrodze dla pań przepiękną jest kobieta zgodna i spokojna, ale obraz kobiety furiatki zmienia się radykalnie: staje się ona trędowatym potworem z pajęczyną zamiast włosów. A nurt metafizyczny? Może reprezentować go Mikołaj Sęp-Szarzyński, ale uwaga: niektórzy badacze kwalifikują go jako twórcę renesansowego. Może więc bezpieczniej w swojej wypowiedzi oprzeć się na poezji Daniela Naborowskiego. U niego miłość stanowi trwałą wartość, bo jest silniejsza niż upływ czasu (wiersz Do Anny). 10. Jaki krąg tematów porusza w swojej poezji Daniel Naborowski? Daniela Naborowskiego można śmiało nazwać poetą, który łączy barokową formę wiersza (z całym wymaganym w tej epoce wyrafinowaniem: konceptyzmem, kunsztem, zaskoczeniem) z istotną, poważną tematyką. Tematyka, którą podejmuje w utworach, jest także na wskroś barokowa typowa dla filozofii tego okresu. Ludzie baroku upodobali sobie bowiem następujący krąg tematów: człowiek kim jest, czym jest ludzkie ciało, a czym dusza? życie i jego cechy przemijalność, nietrwałość, kruchość, czas jego destrukcyjna, niszcząca siła. Nurty literatury barokowej w Polsce Nurt dworski Za jego przedstawiciela uznać można Jana Andrzeja Morsztyna. To poezja czerpiąca wzorce z marinizmu, kunsztowna, wyrafinowana. W dużej mierze służąca rozrywce, choć niestroniąca także od pytań natury metafizycznej. Jej najczęstsze tematy to miłość, flirt, zabawa, ale i przemijanie, refleksje na temat zmienności świata. Nurt ziemiański lub sarmacki Wyróżnia się tu sarmatyzm szlachecki, którego przedstawicielem jest Chryzostom Pasek, oraz sarmatyzm oświecony, reprezentowany przez twórczość Wacława Potockiego. Sarmatyzm szlachecki to autentyczne świadectwa życia szlachty polskiej: ukazywanie światopoglądu i uroków życia szlacheckiego w dobie złotej wolności. Sarmatyzm oświecony prezentują utwory bardziej refleksyjne, sławiące także piękno życia ziemiańskiego, ale przede wszystkim związane z nim cnoty, częste są także wątki patriotyczne. Nurt metafizyczny lub religijny Twórczość Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego i Sebastiana Grabowieckiego. Charakterystyczne dla baroku formy i sposoby obrazowania wykorzystane tu są do zaprezentowania treści religijnych, filozoficznych, dotyczących przemijania, natury czasu, problemów związanych ze zbawieniem duszy. Nurt mieszczańsko-plebejski Dużo tu utworów anonimowych, a najsłynniejszym twórcą, którego imię znamy, jest Jan z Kijan. Literatura prześmiewcza, często obsceniczna. Jej bohaterem jest Sowizdrzał, z humorem ukazujący ludzkie przywary. 25

26 Pytania i odpowiedzi Daniel Naborowski rozpatruje w swojej poezji tę problematykę, szuka najlepszej formy, by wyrazić przemyślenia, ale prezentuje nie rozpacz, nie trwogę istnienia, lecz pogodzenie się z wyrokami Boga. Wystarczy szybki przegląd kilku wierszy, aby utwierdzić się w tym przekonaniu. Krótkość żywota to oryginalny wiersz ukazujący nietrwałość ludzkiego życia. Przemijalność całych pokoleń człowieczych potrafi poeta ująć w trafnej syntezie: Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi. Utwór jest wart zapamiętania choćby przez definicję żywota ludzkiego złożoną z pojęć, takich jak: dźwięk, cień, dym, wiatr, głos, punkt jak widać najbardziej ulotnych w naszej rzeczywistości. Czwarta część mgnienia między śmiercią a rodzeniem oto życie. Jutro coś dziś jest, nie będziesz przestrzega Naborowski i brzmi to jak nagrobkowe kim ty jesteś byłem, kim ja jestem będziesz. Wiersz przynosi chwilę refleksji nad sprawą, o której człowiek nie pamięta i nie chce sobie jej uświadamiać: iż jest śmiertelny. Cnota grunt wszystkiemu uderza w odbiorcę rozbudowaną anaforą: 14 wersów rozpoczyna się od słów: nic to. Cóż jest niczym? Oczywiście niczym są różne ziemskie wartości, do których głupi człowiek przykłada wagę kosztowny pałac, jadło pyszne, uroda kobiet, bogactwo i metale szlachetne, popularność i błyskotliwość, stanowisko i poczucie szczęścia wszystko to jest przemijalne i nietrwałe, wszystko to jest marnością. Nic to. Jakże obce są współczesnemu człowiekowi takie twierdzenia. Tym bardziej że według poety jest coś trwałego sama cnota czyli prawość w życiu i wierność Bogu. Tylko to zapewnia nieśmiertelność, potwierdza ów pogląd Naborowski także w krótkim utworku Marność: Nad wszystko bać się Boga / Tak fraszką śmierć i trwoga. Szlachcic ze Śmiercią płaskorzeźba z kościoła w Tarłowie Przytocz cytat Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego: I nie miłować ciężko i miłować nędzna pociecha. ("O nietrwałej miłości rzeczy świata tego") Chyba że kocha się Boga to jedyna miłość przynosząca radość, a nie cierpienie i smutek. Kto jeszcze w baroku pisał o miłości? Jan Sobieski w listach do ukochanej Marysieńki (Marii Kazimiery). Kim był Daniel Naborowski? Także dworzaninem, ale na dworze magnackim Radziwiłłów. Otóż Daniel Naborowski był kalwinem, a Radziwiłłowie opiekowali się innowiercami. Był też renesansową osobowością wszechstronną, studiował medycynę, prawo, u Galileusza uczył się mechaniki, a zajmował się też polityką, poezją i tłumaczeniami. Być może dlatego ujmuje problematykę przemijania, szukając rozwiązań po stoicku umiarkowanych, próbując stworzyć harmonię z elementów zupełnie sprzecznych. W tej poezji o przemijaniu nie ma rozpaczy i udręki. Jest refleksja nad pewną regułą: Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi. Następstwo zgodne z naturą, według zamysłów Boskich. Podobnie jak z niedoskonałościami doczesnych rzeczy: takimi je stworzył Bóg, widać takimi mają być a i człowiek ma prawo do błędu. Do umiaru i pogodzenia przeciwieństw dążył też Naborowski w sprawach religii mimo iż był kalwinem, przyjaźnił się z biskupem wileńskim Wołłowiczem, bywał u niego częstym gościem i nie wiódł jątrzących kłótni wyznaniowych. Pod koniec życia dworak zaznał także życia sarmackiego osiadł bowiem w Wilnie jako sędzia grodzki. 11. Motyw vanitas vanitatum z Księgi Koheleta i jego barokowe wyobrażenie Księga Koheleta stała się źródłem natchnienia dla wielu poetów, którzy ostrzegali przed zbytnim przywiązaniem do ziemskich wartości takich jak uroda, młodość, bogactwo, władza oraz chętnie ukazywali także marność, krótki czas i znikomą wartość życia na ziemi. Ten motyw (vanitas vanitatum) można znaleźć w wielu utworach barokowych. Marność ziemskich wartości podkreśla Mikołaj Sęp-Szarzyński w życiu czyhają na człowieka srogi ciemności hetman, ponadto (...) świata łakome marności/ o nasze pilno czynia zepsowanie. Życie na ziemi ukazuje jako nędzne i podłe człowiek skazany jest na ciągłą walkę z samym sobą i na tym upływa mu ziemskie bytowanie. Do tego dochodzą zaś jeszcze walka z pokusami no i sama (jakże słaba) kondycja człowieka, któremu trudno jest poradzić sobie ze swoją dwoistą naturą. Zapanowanie nad niskimi pragnieniami przysparza mu wiele kłopotów i cierpień. Człowiek ukazany jest jako wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie. Daniel Naborowski w utworze Cnota grunt wszytkiemu stara się pokazać, że wszystkie (pozornie) przyjemne i dające zadowolenie, radość, chwilowe zapomnienie momenty życia i wartości, o które zabiegamy, są właściwie niczym, tylko cnota i sława, która z niej płynie, żyją wiecznie. Utwór zaczyna się stwierdzeniem, że Fraszka wszystko na świecie, fraszka z każdej strony!. Wyliczone są pozorne wartości, do których nie warto przywiązywać większej wagi: zastawiony wspaniale stół, złoto i srebro, piękna żona ze szlachetnego rodu, liczne potomstwo, zaszczyty i urzędy świeckie i duchowne, srebro i złoto, posiadłości ziemskie, gdyż (...) to wszytko mija, za nic wszytko staje. Recepta na życie zawarta jest w innym utworze Naborowskiego Marność, brzmi ona następująco: Tak żyj na tym świecie, jakby cię nie było. Najbardziej znane utwory Naborowskiego dotykające problemu marności i znikomości życia ludzkiego to Krótkość żywota, w którym autor kunsztownie przedstawia charakter życia na ziemi: Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt, żywot ludzki/ słynie. 26

27 Śmierć w oczach poetów barokowych Śmierć często pojawia się w poezji barokowej. Szczególnym jej piewcą był ksiądz Józef Baka długo niedoceniany, a ujmujący temat śmierci w sposób oryginalny, groteskowy, niemal turpistyczny. Śmierć w strofach Baki, choć okrutna, nieuchronna, nazywana jest często zdrobniale tak jakby chciał poeta oswoić się ze śmiercią. Hieronim Morsztyn w Światowej rozkoszy ukazuje śmierć i rozkład ciała jako dowód marności i przemijalności ziemskich dóbr, a potrzebę poszukiwania prawdziwych wartości w Bogu. Wacław Potocki postrzega śmi erć tradycyjnie z kosą, niedostępną, nieuchronną i punktualną. Przy tym poeci barokowi, tak jak średniowieczni, podkreślali egalitaryzm śmierci czyli fakt, że dotyczy każdego, bez względu na bogactwo, stanowisko, urodę czy wiek. Uwaga! W kulcie dla brzydoty i drastycznych opisów poeci barokowi (podobnie jak w średniowiecznych wizjach danse macabree) nie unikali opisu rozkładu ciała. 12. Porównaj twórczość czołowych poetów baroku: Jana Andrzeja Morsztyna i Daniela Naborowskiego. Łączy twórców epoka, łączy ich maniera poetycka obaj są mistrzami konceptyzmu i krzewicielami stylu Marina. Zarówno Morsztyn, jak i Naborowski popisują się mistrzostwem pióra, bogactwem środków poetyckich, oryginalnością pomysłów słowem obu przysługuje określenie wyszukanej formy. Jan Andrzej Morsztyn Różni ich treść utworów. Czy jest to tematyka błaha u Morsztyna, a poważna u Naborowskiego? Powiedzmy inaczej: Morsztyn poeta miłości tworzy typowo dworską, rozrywkową poezję. Sławi miłość, zmysły, analizuje odczucia zakochanych. Natomiast poezja Naborowskiego jest przede wszystkim refleksją filozoficzną, uwiecznia rozterki człowieka, który odczuwa swoją przemijalność, szuka wartości trwałych, analizuje relacje człowiek Bóg, człowiek czas, człowiek świat. Można określić ten typ twórczości jako poezję metafizyczną i intelektualną. 13. Scharakteryzuj nurt poezji sarmackiej. Literatura sarmacka jest odwrotnością dworskiej. Tamta ulegająca modom z zagranicy, postulująca wielkie wymagania co do formy, magnacka, ta swojska, zapatrzona we własną szlachecką tradycję i wręcz niechętna wobec obcych wzorów, tworzy ideał Sarmaty. Twórcami sarmatyzmu nie tylko w literaturze, lecz w obyczajach, w sposobie życia była szlachta funkcjonująca w kręgu swojego wiejsko-sąsiedzkiego środowiska. Głosiła wolność jednostki szlacheckiej aż do skrajnego liberum veto; kult tradycji, włącznie z własnym tradycyjnym strojem kontuszem. Wyznawała religię katolicką bywało, że popadając w dewocję lub nietolerancję. I to właśnie stało się przyczyną tego, iż ludzie oświecenia kulturę sarmacką określili jako etap zacofania, dewocji i ciemnoty. Oczywiście etykietka tego typu wydaje się dziś jednostronna. Skąd wzięła się nazwa i cały mit sarmacki? Oto według Miechowity i Bielskiego, historyków XVI-wiecznych polska szlachta wywodzić się miała od starożytnych Sarmatów dzielnych wojowników spokrewnionych ze Scytami, którzy przybyli nad brzeg Wisły, tu się osiedlili i dali początek rycerstwu polskiemu. Rodowód tego typu przypadł szlachcie do gustu, stał się źródłem całej formacji kulturowej od poczucia narodowej potęgi aż po strój na styl wschodni. Sarmatyzm był silną ideologią, oddziaływał nawet na epoki późniejsze, a w literaturze baroku reprezentują ten nurt Jan Chryzostom Pasek (Pamiętniki) i Wacław Potocki (poezja). Sarmatyzmem określa się więc całość elementów tworzących kulturę szlachty ziemiańskiej w Polsce przedrozbiorowej. Jest to formacja kulturowa, specyficzna, charakterystyczna dla Rzeczypospolitej. Nie ma w tym nic dziwnego w Europie XVII wieku zaistniało zjawisko powstawania odrębnych kultur w państwach przykładem klasycyzm we Francji. W Polsce właśnie sarmatyzm, czyli poczucie odrębności i tożsamości wewnątrz warstwy szlacheckiej, strój stylizowany na wschodnich Sarmatów (kontusz, pas itp.), obyczaje hołdujące tradycji, religijność, poczucie dumy narodowej, niechęć do zmian i obcych wpływów, poczucie odpowiedzialności za losy ojczyzny, udział w jej obronie. Wady Sarmatów (pychę, sobiepaństwo, prywatę) skrytykowali poeci baroku i oświecenia. Zalety (patriotyzm, umiłowanie tradycji, wartości religijnych) docenili późniejsi pisarze: Mickiewicz, Sienkiewicz, Dąbrowska. Datownik: 1581 zmarł Mikołaj Sęp-Szarzyński najpóźniej do tego czasu więc musiały powstać jego poezje 1597 wydanie Kazań sejmowych Piotra Skargi 1599 druk Biblii w tłumaczeniu Jakuba Wujka 1601 ukazują się Rytmy abo wiersze polskie zbiór poezji Mikołaja Sępa Szarzyńskiego 1606 ukazuje się Światowa rozkosz zbiór poezji Hieronima Morsztyna 1614 ukazują się Sielanki Szymona Szymonowica 1616 ogłoszenie polskiej wersji kościelnego Indeksu ksiąg zakazanych 1617 ukazuje się Gofred, abo Jeruzalem wyzwolona Torquata Tassa w przekładzie Piotra Kochanowskiego 1637 Władysław IV otwiera stały teatr 1647 powstaje Kanikuła albo psia gwiazda zbiór poezji Jana Andrzeja Morsztyna 1654 ukazują się Roksolanki, to jest ruskie panny Szymona Zimorowica 1661 ukazuje się Lutnia zbiór poezji Jana Andrzeja Morsztyna 1661 początek ukazywania się pierwszego polskiego czasopisma Merkuriusza Polskiego powstają Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska. 27

28 Pytania i odpowiedzi Sarmatyzmem określa się więc całość elementów tworzących kulturę szlachty ziemiańskiej w Polsce przedrozbiorowej. Jest to formacja kulturowa, specyficzna, charakterystyczna dla Rzeczypospolitej. Nie ma w tym nic dziwnego w Europie XVII wieku zaistniało zjawisko powstawania odrębnych kultur w państwach przykładem klasycyzm we Francji. W Polsce właśnie sarmatyzm, czyli poczucie odrębności i tożsamości wewnątrz warstwy szlacheckiej, strój stylizowany na wschodnich Sarmatów (kontusz, pas itp.), obyczaje hołdujące tradycji, religijność, poczucie dumy narodowej, niechęć do zmian i obcych wpływów, poczucie odpowiedzialności za losy ojczyzny, udział w jej obronie. Wady Sarmatów (pychę, sobiepaństwo, prywatę) skrytykowali poeci baroku i oświecenia. Zalety (patriotyzm, umiłowanie tradycji, wartości religijnych) docenili późniejsi pisarze: Mickiewicz, Sienkiewicz, Dąbrowska. Krytyka sarmatyzmu Twórcy oświeceniowi odnosili się do Sarmatów z rezerwą, a najczęsciej ostro ich krytykowali. Ignacy Krasicki w pierwszej części Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków prezentuje tytułowego bohatera jako typowego młodego Sarmatę. Młody chłopak nie ma zapału do nauki nie mogą sobie z nim dać rady ani nauczyciele, ani guwernerzy. Jego stylu życia nie można nazwać ascetycznym próżny i głupawy Mikołaj zaciąga mnóstwo długów i ucieka przed wierzycielami. W ostatniej części powieści zaprezentowany jest z kolei jako Sarmata oświecony mądry, doświadczony, stateczny, zainteresowany polityką i reformami we własnym majątku. Julian Ursyn Niemcewicz ośmiesza typowych Sarmatów, ksenofobów i zatwardziałych konserwatystów w Powrocie posła. Starosta Gadulski i jego żona są chciwi, interesowni, niezainteresowani reformami ani życiem politycznym kraju. Ideał szlachcica Sarmaty Najlepszym przykładem jest pan Onufry Zagłoba z Trylogii Henryka Sienkiewicza. Można przywołać także Rejenta i Cześnika z Zemsty Fredry, Sędziego czy Jacka Soplicę z Pana Tadeusza Mickiewicza. Konkretny przykład z epoki baroku to sam Jan Chryzostom Pasek autor i bohater Pamiętników. Sarmata kojarzy się z postawnym szlachcicem, dumnym, walecznym, lecz kłótliwym, skłonnym do bójek i do napitku, kultywującym tradycje, przekonanym o świetności polskiego ustroju złotej szlacheckiej wolności. Wzór Sarmaty wrysowany jest w Pamiętnikach Paska. Oczywiście, należy podejrzewać autora o idealizowanie pewnych faktów. Na kartach Pamiętników czytamy bowiem o prawym szlachcicu, walecznym w części o wojnach, a dobrym gospodarzu w części o życiu ziemiańskim. Sarmata jawi się jako dzielny żołnierz, patriota, obrońca przywilejów szlacheckich i wiary katolickiej, wobec którego nawet król odczuwa szacunek. Tę idealną i świetlaną wizję przyćmiewa fakt, iż jest to również szlachcic chciwy łupów, dbały o własne wygody, fanatyk w kwestiach wolności szlacheckiej negujący i krytykujący obce zwyczaje. Sam Pasek zresztą, co wiadomo z biografii, był awanturnikiem i prowadził wieczne procesy z sąsiadami, a dwukrotnie skazany został na banicję. 14. Czy potrafisz odróżnić wiersz barokowy od klasycystycznego? Jakie różnice możesz wymienić? W baroku przerost formy nad treścią Sztuka poetycka musi opierać się na poszukiwaniu nowych, kunsztownych, zaskakujących form wyrażenia treści, czyli na możliwie zaskakujących czytelnika chwytach. Mistrzem dla naszych poetów barokowych był włoski artysta włoski Marino. Manierę marinistyczną najlepiej opanował u nas Jan Andrzej Morsztyn. Stosowali ją też Daniel Naborowski, a nawet Wacław Potocki. Nicolas Poussin, Natchnienie poety Najbardziej zaskakujące utwory Zdecydowanie Jana Andrzeja Morsztyna: Na krzyżyk na piersiach jednej panny (podmiot liryczny chciałby być krucyfiksem), Do trupa (zakochany jest w gorszej sytuacji niż nieboszczyk), Do motyla (porównanie mężczyzny adorującego kobietę do ćmy igrającej z płomieniami świecy), Nagrobek Perlisi (psi tren). Środki artystyczne Nagromadzenie środków stylistycznych w celu zwiększenia efektowności utworu: apostrofy, wyliczenia i liczne epitety, powtórzenia: anafory (powtórzenia tego samego zwrotu na początku kolejnych wersów) lub epifory (powtórzenia tego samego zwrotu na początku kolejnych wersów), hiperbole (wyolbrzymienia, przesadnie), kontrasty (jaskrawe przeciwstawienia, antynomie: biel czerń, miłość śmierć), oksymorony (paradoksalne zestawienia dwóch sprzecznych wyrazów), gradacja (stopniowanie), antytezy (przeciwstawnie). System stroficzny wiersz stroficzny lub stychiczny, ale wersy rozłożone symetrycznie, efektownie wcięcia akapitów, symetryczny układ rymów. System wersyfikacyjny tak jak w poprzedniej epoce: wiersz sylabiczny lub sylabotoniczny. Funkcję sylabotwórczą pełnią często epitety. Występują zaskakujące przerzutnie. Składnia dla uzyskania podniosłego, uroczystego tonu stosowana jest inwersja, czyli szyk przestawny (poprzestawiana kolejność wyrazów). Tytuły rozwlekłe, ozdobne, opisowe, peryfrastyczne. Tematy najczęściej: miłość, śmierć, kobieta, przemijanie. 28

29 W oświeceniu (klasycyzmie) metoda umiaru Twórcy klasycyzmu nawiązują do antyku i starożytnych ideałów. W literaturze i sztuce uznają normy wyznaczone przez Arystotelesa w Poetyce. Obowiązują jedność stylu (decorum), ład, harmonia, jasność, prostota, kunszt języka. Poezja musi służyć przekazaniu jakiejś idei ma cel dydaktyczny (użytkowy). Zawiera przydatne pouczenia, morały, pointy. Pojawiają się nawiązania do antyku (terminy, miejsca, imiona bogów). Środki artystyczne Powrót do norm przyjętych w renesansie. Cenny jest umiar w stosowaniu zabiegów poetyckich. Najważniejsze, by wszystko było jasne i zrozumiałe: epitety stosowane w granicach rozsądku, porównania w zależności od stylu proste lub skomplikowane (np. porównania homeryckie), apostrofy (modne są ody), alegorie (w bajkach). System stroficzny wiersz stroficzny lub stychiczny. Na uwagę zasługuje Monachomachia pisana oktawą, czyli strofą ośmiowersową o stałym układzie rymów: abababcc. System wersyfikacyjny wiersz sylabiczny lub sylabotoniczny. Przerzutnie, średniówki, regularne rymy. Składnia różne style składniowe czasem wypowiedzenia bardzo krótkie, zwięzłe, a czasem rozbudowane. Tytuły konkretne, krótkie, zwięzłe. Tematy tematy polityczne (sprawy kraju), obyczajowe, moralne i filozoficzne. 15. Czym było pamiętnikarstwo barokowe? Pamiętnikarstwo to typ domorosłej literatury, bardzo popularny w siedemnastowiecznej Polsce. Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska są tego najlepszym dowodem, a i najwybitniejszym zabytkiem tego rodzaju piśmiennictwa. Nie tylko Pasek pisał pamiętniki stały się one modą baroku, szlachta prowadziła księgi domostw, notowano wydarzenia zarówno prowincjonalne, jak i istotne dla całego kraju. Pamiętniki stały się źródłem wiedzy o obyczajowości szlachty polskiej, źródłem historycznym, a także informacją o ówczesnym języku. Kontrast zasadą kompozycji w twórczości baroku Jedną z cech wyznaczających specyfikę baroku jest zasada kontrastu. Ma ona dwa istotne źródła: religijne i filozoficzne (Pascal i Kartezjusz). Obydwa można nieco schematycznie sprowadzić do akcentowania, jako opozycyjnych, wartości świata materialnego i duchowego. Ich przeciwstawienie doprowadza do ukształtowania dwóch modeli twórczości: poezji światowych rozkoszy i poezji osnutej wokół zawołania biblijnego Koheleta marność nad marnościami. Przykład poezji światowych rozkoszy stanowią utwory Jana Andrzeja Morsztyna np. Cuda miłości, Do Panny (koniecznie wspomnij tu o takich środkach poetyckich, jak antyteza, paradoks, oksymoron, pamiętaj też o ważnej roli tzw. konceptu!). Chcesz błysnąć? Powołaj się na dwa utwory pod znamiennym tytułem: Światową rozkosz Hieronima Morsztyna oraz Wacława Potockiego Rozkosz światową już same ich tytuły wskazują na popularność tego motywu. O marności świata traktują wiersze Daniela Naborowskiego np. Marność, Krótkość żywota. 16. Omów sylwetkę twórczą Jana Chryzostoma Paska i zalety artystyczne Pamiętników. Najpopularniejszym dziełem, w którym Sarmata przedstawia samego siebie, są Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska. Autor to znakomity gawędziarz, niestroniący od latynizmów i emocjonalizmów, piszący żywym, barwnym językiem. Można go uznać za typowego Sarmatę jego życiorys jest wręcz modelowy: burzliwa i awanturnicza młodość, niewielkie umiłowanie ksiąg, wielkie za to lenistwo, ekstrawagancja i buta szlachecka. Brał udział w walkach, które przedstawia raczej jako okazję do nawiązania nowych znajomości, podtrzymania starych, picia i wesołej zabawy. Jest bezkrytyczny wobec siebie bez zażenowania wspomina o swoim zachowaniu w obozie wojskowym czy podczas przedstawienia teatralnego (on i jego towarzysze pobili nieumiejętnych ich zdaniem aktorów). Następny etap w jego życiu to małżeństwo z rozsądku i życie ziemianina. Ilustracja do Pamiętników Paska Autor Pamiętników wydaje się sympatyczny i zabawny, uosabia jednak najpaskudniejsze wady szlachty: pychę, ograniczenie umysłowe, bezrefleksyjność, pieniactwo, pijaństwo i brak świadomości politycznej. Pamiętniki obejmują ponad 30 lat życia autora ( ). Pierwszą część można nazwać wojenną, bo oddaje lata, gdy Pasek służył pod komendą Czarnieckiego. Część ta opisuje wiele przygód z życia wojskowego, np. walki ze Szwedami w Polsce i Danii. Datki i łupy ściągane od ludności nie świadczą o skromności wojsk, a liczne przykłady męstwa i sławy Paska budzą podejrzenia. Druga część Pamiętników dotyczy życia na wsi, wzorca ziemiańskiego gospodarza (przypomina tu Reja Żywot człowieka poczciwego). Z tym, że poczciwość pana Olszówki jest dyskusyjna ujawniają się tu spory sąsiedzkie, pycha, zrywania sejmów itp. Pamiętniki są dokumentem mentalności siedemnastowiecznego szlachcica Sarmaty, prezentują obyczajowość w wojsku i na wsi. Są także źródłem historycznym, wspominają o takich wydarzeniach historycznych, jak: walka ze Szwedami, wojny z Moskwą, walki z Tatarami, a nawet odsiecz Wiednia. 29

30 Pytania i odpowiedzi Sceny z wojennej tułaczki: Scena z Pamiętników Jana Chryzostoma Paska Wśród artystycznych zalet Pamiętników można wymienić: barwny, potoczny, czasem dosadny styl epizodów fabularnych, wyraźny talent gawędziarski autora, sprawne, żywe opisy batalistyczne, typ narracji zbliżony do powieściowego, liczne oracje, humor i ironię. Obrazy z Danii, gdzie wojował Pasek pod komendą Czarnieckiego. Dowiadujemy się z nich wielu ciekawostek, a także informacji o mentalności samego Paska. Oto nasz Sarmata gorszył się, iż mieszkańcy Danii spali nago. W Polsce tego i żona przy mężu nie uczyni tłumaczyli nasi z pogardą. Również kuchnia tamtejsza nie smakowała Paskowi: zwłaszcza kaszankę odrzucał, był natomiast wielbicielem ryb i zachwycał się mnogością ich gatunków. Przyznaje się też Pasek do romansu z pewną piękną Dunką, która zakochała się w nim bez pamięci (bądźmy ostrożni, Pasek lubi koloryzować). Pozostawił ją jednak w dalekiej Danii i rychło po powrocie ożenił się z polską szlachcianką. Pożegnanie z ukochanym dereszem. Od tego epizodu zaczynają się Pamiętniki, i przyznać trzeba, że w tej akurat scenie Pasek wzbudza sympatię. Koń jego padł w bitwie i widać, że wierne zwierzę było bliskie Paskowemu sercu. Na nim pożegnał dom rodzinny, na nim ruszał na wojnę coś więcej niż przywiązanie i przyjaźń wynika z lirycznego pożegnania. Sceny z życia ziemiańskiego: Ożenek. Historia całkiem zwykła: żołnierz zmęczony wojną zapragnął ustatkować się i ożenić. Swatano mu dwie panny: Radoszowską i Śladkowską. Ta druga bardziej przypadła Paskowi do gustu: bo tam o jej wiosce powiadali, że nie tylko pszenica, cybula w polu na każdym zagonie, gdzie je wsiejesz, urodzi się. Panna zresztą podobno była zła jak jaszczurka, i bez mała nie podpija (!). Czy to, czy też może jednak porywy serca spowodowały, że Jan Chryzostom Pasek wybrał trzecią damę Annę Łącką z Olszówki i zaczął gospodarować w jej Olszówce. Miał też nadzieję na potomstwo: ale nic z tego nie wyszło. Pasek święcie wierzył, że to przez klątwę złych ludzi (najpewniej zazdrosne panny krewniaczki). Pisze tak: Bo uczyniono jej (taka była fama), żeby więcej nie miała potomstwa; znajdowaliśmy w łóżku różne rzeczy i ja sam znalazłem spróchniałych sztuk kilka z trumny. 17. Jakie morały i pouczenia zawarł Wacław Potocki w swojej twórczości? Uwaga! Do utworów patriotycznych Wacława Potockiego można także zaliczyć epos pt. Transakcja wojny chocimskiej, gdyż z opisu przebiegu bitwy pod Chocimiem wynikają dwa główne uczucia autora miłość do Boga i miłość do Polski. Utwory Potockiego: Zbiory wierszy: Moralia i Ogród fraszek Epos: Transakcja wojny chocimskiej Romanse: Wirginia, Judyta Tematy podejmowane przez Potockiego: człowiek i jego stosunek do świata, cierpienie ojca (po śmierci syna Stefana), tematyka religijna, postulaty tolerancji wyznaniowej, sprawy społeczne, postulaty patriotyczne. Zamożny ziemianin z okolic Biecza pozostawił bogaty dorobek literacki zaliczany do nurtu literatury sarmackiej. Twórczość Potockiego zyskała miano obywatelskiego sumienia narodu, choć poeta z powodzeniem stosował barokową metodę twórczą. Dążył do oryginalności formy, przerabiał na poezję wojskowe relacje, romanse zagraniczne, teksty łacińskie itp. Tytuł zbioru Moralia albo rzeczy do obyczajów, nauk i przestróg... ukazuje, że był to twórca przejęty poczuciem odpowiedzialności pisarskiej. Morały i pouczenia, które głosił, można pogrupować następująco: Postulaty patriotyczne (utwory): Nierządem Polska stoi wymierzony przeciw bałaganowi prawnemu, uciskowi biedniejszej szlachty i niesprawiedliwości. Pospolite ruszenie utwór jest scenką satyryczną, która przedstawia, jak to szlachta zrywa się do walki z nieprzyjacielem. Obóz wojskowy pogrążony we śnie ichmościów do wałów dobudzić się nie można. Kto widział ludzi budzić w pierwospy! Krytyce poddaje tu poeta poczucie szlacheckiej wolności nie podlega bowiem wolny szlachcic nawet wojskowym rozkazom. Zbytki polskie Potocki ubolewa nad wadami kleru i szlachty polskiej myślącej o bogactwach i wygodach, o klejnotach i strojach, zabawach i rozrywkach, podczas gdy ojczyzna potrzebuje obrony i pieniędzy na wojsko. Słynny jest początek utworu: O czymże Polska myśli i we dnie, i w nocy? Żeby sześć zaprzęgano koni do karocy Pouczenia w kwestiach społecznych (utwory): Czuj! Stary pies szczeka, Natura wszystkim jednaka. Nierządem Polska stoi można przywołać te utwory na dowód, że Potocki podejmuje również temat społeczny. Pouczenia o tolerancji wyznaniowej: Potocki wyznawał naukę arian, lecz pod wpływem prześladowań przeszedł na katolicyzm. Znalazło to odzwierciedlenie w wierszu Kto mocniejszy, ten lepszy. Potępia tu nietolerancję i podział na wiarę dobrą lub złą, protestuje przeciwko szykanom, np. zabieraniu majątków innowiercom. Słynny jest także zbiór fraszek pt. Ogród, ale nie plewiony, w którym zawarł poeta wiele krytyki pod adresem swoich współczesnych. 30

31 Kilka słów o Wacławie Potockim Najważniejszy poeta sarmacki był arianinem. Wpłynęło to na bieg jego życia, bowiem w wieku siedemnastym tolerancja wyznaniowa w Polsce mocno się skurczyła, a arian wygnano z kraju. Potocki nie wyjechał pod naciskiem zmienił wyznanie, lecz prawdopodobnie pozostał wierny swojej religii, podobnie jak jego żona Katarzyna Morszytynówna, wierna arianka (która nigdy nie przeszła na katolicyzm). W domu Potockich spotykali się ludzie o podobnych poglądach a przez to z kolei Wacław Potocki miał kłopoty. Dlatego zapewne poświęcił część swojej poezji zagadnieniom tolerancji. Podobnie jak Kochanowski, i Potocki przeżył tragedię burzącą jego harmonijną wizję życia i współistnienia z naturą. W drodze powrotnej spod Chocimia zmarł bowiem syn poety Stefan. Potocki poświęcił mu Pieśni albo Treny (wkrótce zmarła mu córka Zofia). Sam Potocki brał udział w wyprawach wojennych, walczył między innymi przeciw Szwedom. W wojnie przeciw Turkom zginął też drugi syn poety Jerzy. Można więc powiedzieć, że wszystko, co najważniejsze, oddał Potocki ojczyźnie. Wiele również pisał o niej wiersze, które stworzył, to niemal poetycka publicystyka: wyśmiewa wady, woła o reformy, postuluje postawy patriotyczne. Zmarł w roku 1686 jako siedemdziesięciopięcioletni człowiek, osamotniony, przeżył bowiem i żonę, i córkę. Ułomności Rzeczypospolitej według Potockiego: nierówność władzy przewaga magnaterii nad szlachtą, nietolerancja wyznaniowa, rozrzutność, lenistwo, egoizm, ciemnota szlachty, złe używanie złotej wolności, odchodzenie szlachty od idei obrony kraju. 18. Przedstwaw innych poetów barokowych Stanisław Herakliusz Lubomirski Poeta magnat sławi światową rozkosz, dlatego można usytuować go w tym nurcie. To jego ojciec Jerzy wywołał słynny rokosz w 1665 roku a i syn zajął się później polityką, został marszałkiem sejmu, a wkrótce występował przeciw królowi Sobieskiemu. Otóż ten magnat w swoich licznych podróżach po Europie, dworach królewskich i miastach perłach kultury nie tylko wnikał w arkana dyplomacji. Chłonął również wiedzę o sztuce tworzenia, bowiem sam pisał poezję, komedie, traktat o rządzeniu, wreszcie: tom wierszy pt. Sen (autorstwo nie jest pewne). Lubomirski zgadza się z kruchością istnienia i dlatego postuluje korzystanie z uciech świata doczesnego, szansę człowieka na spokój i wewnętrzną harmonię widzi w ufności Bogu, opisuje też zmysłową miłość. Hieronim Morsztyn Starszy od Jana Andrzeja, bardzo popularny wśród szlachty polskiej, jest autorem poematu Światowa rozkosz. I do nurtu tzw. światowych rozkoszy przypisuje się tego poetę. Morsztyn głosi konieczność korzystania z dóbr tego świata, daje człowiekowi możliwość wyboru. Uważa, że jeśli Bóg stworzył świeckie delicyje, należy zażywać ich póki czas. Nie zapomina o śmierci i przemijaniu. Cały poemat poświęcony urokom życia kończy właśnie w ten sposób dramatycznym przypomnieniem i wszystko to marność nad marnościami. Tę prawdę, z miłością do Boga i radością z rzeczy doczesnych, które przecież Bóg stworzył próbuje pogodzić Hieronim Morsztyn. Samuel Twardowski Jezuita, epik, piewca miłości. Najsłynniejszy jego utwór nosi tytuł Dafnis w drzewo bobkowe przemienieła się... Dla naszych uszu brzmi to nieco zabawnie, niemniej utwór przywołuje starą, mitologiczną historię o Dafne i Apollinie. Przemieniła ją w drzewo bobkowe (czyli laurowe) Artemida, by ratować dziewczynę od miłości pyszałkowatego boga. Drugie znane dzieło to Nadobna Paskwalina... Ani przymiotnik nadobna, ani imię nie są dziś w użyciu. Paskwalina kocha bez wzajemności. Pokona swą miłość, zniszczy łuk i strzały Amora, skryje się w klasztorze w zgodzie z ówczesnym pojmowaniem pokuty i pokonania żądz. Dziś nie są to już poczytne lektury, wciąż jednak stanowią przedmiot nawiązań czy odwołań. Dowodem wiersz współczesnego poety Jarosława Marka Rymkiewicza pt. Daphnis w drzewo bobkowe przemienieła się. Zbigniew Morsztyn Najmłodszy z Morsztynów pisał o wojnie. Nic dziwnego: wojował pod Radziwiłłami, brał udział w wojnach kozackich, szwedzkich, moskiewskich. Wiadomo, że walczył przeciw Szwedom podczas potopu, wiadomo też, że potem powrócił do Radziwiłłów (jak pamiętamy choćby z Trylogii, Radziwiłłowie złożyli przysięgę szwedzkiemu królowi. Po edykcie przeciw arianom Zbigniew Morsztyn opuścił kraj (był arianinem i nie chciał zmienić wyznania), i osiadł w Prusach Książęcych. Swój tom poezji nazwał Muza domowa. Wespazjan Kochowski Znów poeta, żołnierz, Sarmata. Piewca obrony ojczyzny, tęsknoty za ziemiańskim życiem, pełnym spokoju i harmonii. Walczył pod Beresteczkiem, brał udział w wojnach moskiewskich i szwedzkich i marzył o cichym dworku, w którym wieść można poczciwy żywot, jako prawili renesansowi wieszczowie. Po dziesięciu latach wojaczki ożenił się i osiadł na wsi. Zbiór jego wierszy nosi Zbigniew Morsztyn pisał o życiu wojskowym (wiersze żołnierskie), o losie człowieka rzuconego w wir wojny, erotyki, utwory religijne (Emblemata), o przemianach ciągłych świata i duszy ludzkiej, o moralnych rozterkach, które niesie wojna. Trzech Morsztynów! Jan Andrzej Morsztyn to dworski poeta miłości, dyplomata i polityk, autor sonetu Do trupa. Gdy miał dwa lata zmarł Hieronim. Hieronim Morsztyn twórca poezji światowych rozkoszy, bardzo popularny w sarmackim kręgu, bo godzi radość życia z metafizyczną filozofią istnienia. Najstarszy z Morsztynów. Autor poematu Światowa rozkosz. Zbigniew Morsztyn arianin, poeta podejmujący temat wojny, a także przemian duszy. Autor zbioru wierszy pt. Emblemata. Urodził się cztery lata po śmierci Hieronima. Wszyscy Morsztynowie są spokrewnieni. 31

32 Pytania i odpowiedzi tytuł Niepróżnujące próżnowanie... (zaiste barokowy paradoks), a bardzo znana była także Psalmodia polska zbiór psalmów komponowanych na wzór biblijnych. Próbuje połączyć w niej dwa wielkie tematy filozoficzne rozterki na temat jednostki ludzkiej ze szlachecką historiozofią na temat rodowodu i misji swojego stanu. Wespazjan Kochowski jest jednym z tych poetów w naszej literaturze, którzy głosili ideę narodu wybranego powołanego przez Boga do wyższych celów np. do roli przedmurza chrześcijaństwa w Europie. Tę myśl podejmą i rozwiną romantycy. Józef Baka Wespazjan Kochowski Poeta późnego baroku. Był księdzem, jezuitą, a główny temat jego poezji to śmierć. Nawet tytuł tomu jego wierszy brzmi: Uwagi o śmierci niechybnej. Przez długie lata nie doceniano wartości jego poezji. Zarzucano mu nawet grafomaństwo, barokowe zepsucie stylu i tym podobne wady. Tymczasem badacze współcześni dostrzegli w dynamicznych strofach Baki co innego: groteskę, śmiałe obrazowanie, poetyckie ujęcie starego i skądinąd znanego motywu tańca śmierci. Chwilami jego strofy przypominają wiersze wyliczanki albo ludowe przysłowia. 19. Jak poeci barokowi definiowali człowieka i jego sytuację we wszechświecie? Generalnie nie przypisywali człowiekowi zbyt wielkiej potęgi, tej, którą znamy z renesansowego humanizmu. Przeciwnie człowiek kruszyna, słaby, rozdwojony w sobie, przemijający. To, co ukocha na tej ziemi musi porzucić. To, do czego przykłada wagę: uroda, dobrobyt, sława to wszystko marności. Prawdziwe wartości są gdzieś tam, po śmierci, w pobliżu Boga Smutne? Czasem dramatyczne, pełne rozpaczy, czasem spokojne, niosące ufność w Bogu, kiedy indziej prawie radosne w używaniu choćby tej chwili życia. Barok nie odchodzi od humanizmu, raczej prezentuje jego inny typ. Osią staje się teraz dramatyczny los jednostki ludzkiej postawionej wobec wyboru, mającej możliwość wybrania Boga. Ziemskie wartości ulegają raczej degradacji. Oto kilka poetyckich definicji: Warto zobaczyć Najstarszy polski zabytek danse macabre. Z kościotrupami tańczą kobiety reprezentantki wszystkich stanów, równe przed majestatem śmierci. Oprócz wymowy filozoficznej, obraz ma także przesłanie społeczne, możemy też obejrzeć stroje epoki (czasy Michała Korybuta Wiśniowieckiego) i wiejską kapelę. Taniec śmierci z kościoła Bernardynów w Krakowie Mikołaj Sęp-Szarzyński wizja wewnętrznego rozdarcia Miłość jest własny bieg życia naszego, ale z żywiołów utworzone ciało to chwaląc, co zna początku równego zawodzi duszę, której wszystko mało (z Sonetu V) Zwróćmy uwagę na walkę, przeciwstawienie duszy i ciała. Daniel Naborowski (okręt na morzu) Świat morze, człowiek okręt od burzy niesiony, przygody skryte skały, szczęście wiatr szalony ( ) Zwróćmy uwagę na metaforykę morze, wiatr, skały, okręt rzucony na pastwę losu. Hieronim Morsztyn (cień renesansowej dumy) Świat ( ) Piękny jest. Ten dla człeka Bóg w swej wszechmocności stworzyć raczył. I temuż potrzebne żywioły i wszystkie rąk swych dzieła z niebieskimi koły ofiarował. Człowiek, pan stworzenia wszelkiego, jakoż go chwalić nie ma? (Światowa rozkosz) Przypomnijcie sobie wizję Jana Kochanowskiego z Psalmu VIII z Biblii. Czy nie powraca tu tęsknota za postrzeganiem człowieka dumnego jako następcy Stwórcy na ziemi? Wacław Potocki (drastyczny portret ciała) Co jest głowa? Gęstego garniec błota. Co nos? Odchód plugastwa, że mówić sromota. Oczy? Bańki łez, które rzewnym płaczem cedzą ( ) Cóż uszy? Dziury na wiatr. Gęba do wychodu. Brzuch? Beczka pełna gnoju i zgniłego smrodu Z czegóż się tedy, z czego pysznisz, głupi, pysznisz człecze? (Człowiek) Zauważmy epatowanie brzydotą: słabość, rozkład ciała, znikomość wartości ziemskiego istnienia przedstawia tu Potocki. I znów poeci XX wieku zwani turpistami sięgną po podobne środki wyrazu, aby objawić całą prawdę o człowieku. 32

33 20. Omów temat i okoliczności powstania Transakcji wojny chocimskiej. Transakcja wojny chocimskiej opiewa przebieg i przygotowania do bitwy pod Chocimiem w 1621 roku. Wacław Potocki wykorzystał do napisania utworu relację uczestnika bitwy, Jakuba Sobieskiego, który spisywał dziennik wojenny. Można zaryzykować twierdzenie, że utwór jest rymowaną przeróbką pamiętnika na epos). I oto barokowy epos Potockiego jest dziś już nieco przestarzały, traktujemy go jako zabytek literatury siedemnastowiecznej, nie jako rzecz do czytania. Charakteryzuje go bowiem niezwykła, przeładowana inwersjami składnia, ogromna liczba zaimków, monotonia (jest to utwór bez fikcji literackiej, poeta lekceważy fabułę). Na Transakcję... składają się prawda historyczna plus dygresja w dwóch warstwach: jako epizody bitewne i obyczajowe oraz wtrącenia satyryczne i moralizujące. Zwrócić uwagę może mowa Chodkiewicza we fragmencie opisującym naradę wojenną. Jest to mowa, która spełnia wymogi oratorskie, odwołuje się do uczuć, honoru i dumy żołnierzy, przypomina także mit Sarmatów, nawołuje do walki, przedstawiając groźbę zwycięstwa Turków. Z kolei część szósta to scena batalistyczna w nader drastycznym wydaniu. Obserwując opis bitwy, znajdujemy ciepłe wątroby, krew się zsiadła na ziemi galaretą trzęsie, dymiące kiszki, dziury, rany zgiełk broni, a w tym wszystkim heroiczny obraz walczącego Chodkiewicza. 21. Udowodnij, że Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego jest eposem. Utwór Wacława Potockiego spełnia warunki gatunku, jakim jest epos. Po pierwsze rozpoczyna się inwokacją zwrotem do Boga o opiekę i pomoc w pisaniu. Dalej utrzymuje relację w podniosłym tonie, godnym epopei. Opisuje przełomowe, ważne historycznie wydarzenie wojnę chocimską. Prezentuje szczegółowo opisane (realizm szczegółu) sceny batalistyczne. Mowa Chodkiewicza jest bogatą oracją. Wreszcie sam opis wodza przypomina portret herosa, silnego, nawołującego do walki, zwyciężającego. Zauważ: W Transakcję... wpisany jest mit idealnego sarmatyzmu oraz wzoru Sarmaty. Przecież Potocki odwołuje się do świetnej przeszłości orłów, stara się wzbudzić we współczesnych sobie tęsknotę za dawną doskonałoś cią szlachty. Wzorem Sarmaty patrioty ma być sam Chodkiewicz. To w jego usta wkłada autor pochwałę cnót sarmackich. Znajdziemy je, śledząc uważnie Mowę Chodkiewicza : Tedy do tak nikczemnej, marnej szewskiej smoły Sarmatów będę równał? Naród, który z szkoły Marsowej pierwsze przodki, stare dziady liczy, Który wprzód w szabli niźli w zagonach dziedziczy, Którym Chrobry Bolesław, gdy Rusina zeprze Żelazne postawił na Dnieprze 22. Jak zarysowała się w baroku literatura plebejska? Nazwą literatury plebejskiej określamy nurt literatury mieszczańskiej, jeszcze inaczej sowizdrzalskiej. Jej twórcami byli mieszczanie, żacy czy ubodzy nauczyciele wędrujący za zarobkiem. Dlatego dużą część tej literatury stanowią utwory anonimowe, tym bardziej że bunt i krytyka w nich zawarte mogły ściągnąć na autora kary. Wśród znanych twórców literatury plebejskiej znajduje się Jan z Kijan, Walenty Roździeński ten twórca opisywał pracę górników i robotników w kuźniach śląskich. Literatura plebejska wytworzyła własny, specyficzny typ bohatera sowizdrzała. To postać ukuta jeszcze w XV wieku błazen i wesołek, który pod maską szpetnego prostaka ukrywa wielką życiową mądrość. Jest to prześmiewca osobowość niepokorna, pełna buntu i przekory wobec hierarchii i układów świata. Sowizdrzał jest brzydki i zaczepny, krytykuje rzeczywistość, którą ogląda. Uwaga! Pod wieloma względami Transakcja... odbiega od reguł eposu. Na przykład rezygnuje Potocki z fikcji na rzecz prawdy historycznej, dodaje obszerne partie moralizujące, włącza wykład dotyczący historii Polski. 23. Czym jest barokowa sztuka epistolarna? Epistolografia, czyli sztuka pisania listów. w XVII wieku pisanie pamiętników było modne. W większości te domorosłe dzieła nie są zbyt wartościowe literacko. Pisano diariusze, zapisy gawędziarskie, raptularze, czyli kroniki rodzinne. Odnotowywano wypadki wielkie i małe w rozmaitych dworkach szlacheckich urodziny dzieci, śmierć, plony, zaloty, zaręczyny. czasem rodowód. Oprócz tego zarejestrowano wszelkie wydarzenia śmierć króla, nową wojnę. Do historii przeszły listy króla Jana III do ukochanej Marysieńki są dla potomnych dziełem literackim i dokumentem historycznym. Wartości: Listy króla są wyśmienitym przykładem sztuki pisania listów (epistolografii) modnej w baroku. Są obrazem uczucia, a zatem oryginalną pozycją literatury, którą można przywołać, opracowując temat: topos miłoś ci. Kilka określeń adresatki wskazuje nie tylko na wielkie uczucie króla, lecz także na barokową metodę poszukiwania jak najefektowniejszych sformułowań. Marysieńka jest tu złotą panną, serca pociechą, śliczną dobrodziejką oraz najśliczniejszą Marysieńką itd., itd. Obok wyznań opisuje król Marysieńce zdarzenia wojenne (np. zwycięstwo nad wezyrem), co automatycznie powoduje, że listy królewskie stają się ważnym dokumentem historycznym. Czy wiesz, że Sowizdrzałowie, nauczyciele zwani klechami i żacy korepetytorzy to zaczątek późniejszej inteligencji? Przecież utrzymywali się dzięki swojej wiedzy i właśnie posiadane wykształcenie było dla nich największym powodem do dumy. W swojej literaturze próbowali też opisać nowy stan i jego prawa na przykład w Synodzie klechów podgórskich (1607). 33

34 Motyw literacki Człowiek Powtórka według ujęć problemowych koncepcje filozoficzne Antyk Najważniejsze utwory William Szekspir Makbet, Hamlet, Otello Johann Wolfgang Goethe Faust Honoriusz Balzak Komedia ludzka Henryk Ibsen Dzika kaczka, Nora Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara Bolesław Prus Lalka Stefan Żeromski Ludzie bezdomni Joseph Conrad Lord Jim Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy tak powiedział Protagoras i może warto zapamiętać tę wypowiedź. Oznacza bowiem w konsekwencji, że nie należy poszukiwać innego świata niż ludzki, odrzuca metafizykę, bo każde poznanie ma sens tylko ze względu na człowieka. Jest to teoria sofistyczna. Platon z kolei, mówiąc o różnicach między człowiekiem a zwierzęciem, wskazuje na pewną ułomność człowieka! Jest to swoisty brak zdolności biologicznych nie umiemy bronić się naturalnie przed innymi gatunkami, gorącem lub zimnem i tu na pomoc człowiekowi przyjść muszą dobra kultury. Dlatego wg sofistów człowiek to źródło kultury. Sokrates mówił inaczej, szukał definicji człowieka w sferze etyki: człowiek to ten, który rozpoznaje dobro i powinien je czynić. Średniowiecze wypracowało teologiczno-chrześcijańską, dość złożoną naukę o człowieku. Zarówno św. Augustyn, jak i św. Tomasz uznawali rolę człowieka jako pośrednika ogniwo między stworzeniami, między ziemskim czasem a wiecznością. Filozofia Augustyna jest teocentryczna, wg niej Absolut (najwyższa doskonałość) to Bóg, a człowiek może dokonać samorealizacji tylko przez kontemplację w Absolucie, odrzucając materię, ciało i zmysły. Chrześcijaństwo odwoływało się też do koncepcji zawartych w Biblii. Jedna z nich nakazuje podziwiać człowieka jako niezwykłą i potężną istotę, bo niewiele tylko ustępującą aniołom. To człowiek w pewien sposób sprawuje na ziemi władzę w imieniu Boga. Tę właśnie teorię głoszą słynne Psalmy (np. Psalm 8). Jest jednakże Pieśń Koheleta ta o marności nad marnościami która skutecznie niweczy ludzką pychę. Prochem jesteś, w proch się obrócisz, życie twoje przemija oto nuta, którą podchwycą myśliciele baroku. wartości moralnych zagrożeń współczesności los ludzki sens istnienia natura ludzka wobec wobec wobec historii wobec CZŁOWIEK Boga wobec wobec wobec wobec cywilizacji przyrody sytuacji ostatecznych wolności 34

35 Renesans ze swoim antropocentryzmem i humanizmem oczywiście kontynuuje ten nurt, który głosi potęgę i godność człowieka. Nawet w dyskusyjnej teorii Machiavellego na temat władzy tkwi wiara w twórcze możliwości jednostki, w moc panowania człowieka nad rzeczywistością. Swoistą detronizacją Boga była filozofia Giordana Bruna, który, jak wiemy, przypłacił ją życiem. Cóż tak groźnego było w jego poglądach? Oto Bruno śmiało popatrzył w gwiazdy, poza ziemski krąg i uznał istnienie innych światów niż ziemski. Człowiek miał być mieszkańcem wszechświata: wszystkie rzeczy znajdują się we Wszechświecie, a Wszechświat we wszystkich rzeczach, my w nim, a on w nas pisał. Odrzucił wizję raju w niebiosach, a otchłani piekielnej pod ziemią. Człowiek wg tej koncepcji nie jest skazany na pokorę, ale też nie ma prawa do pychy, nie jest ani sługą Bożym ani królem stworzenia. Jest istotą należącą do otaczającego go świata. Jak może brzmieć temat pracy? Co jest w człowieku? Odpowiedz na pytanie poety, czerpiąc ze znanej Ci literatury. Człowiek musi wierzyć w parę prostych pojęć, jeśli chce żyć przyzwoicie. Rozwiń myśl Josepha Conrada. Barok Za istotę człowieczeństwa Kartezjusz uznał fakt myślenia, rozumowania, nawet jeśli to rozumowanie było zwątpieniem. Jego teoria stała się platformą racjonalizmu i myśli oświeceniowej. Ale już myśl Blaise a Pascala była odmienna. To on rozpropagował słynną metaforę człowieka jako kruchej, myślącej trzciny, zmagającej się z wichrami świata, samotnej w ogromnym kosmosie. To dla odmiany stało się punktem wyjścia dla późniejszego egzystencjalizmu. John Locke angielski filozof wniósł do nauki pojęcie tabula rasa czysta tablica. Tak obrazowo nazwał naszą świadomość czystą idealnie, gdy się rodzimy i zapisywaną w miarę doświadczenia zdobywanego w życiu. Czy faktycznie człowiek rodzi się czysty? Co wówczas z teorią dziedziczenia? I znów różne są odpowiedzi autorytetów. Gottfried Leibniz wierzył w wiedzę wrodzoną i w swojej optymistycznej filozofii głosił, iż żyjemy na najlepszym ze światów. I mimo że Wolter zawzięcie z tym pomysłem polemizował to filozofowie oświecenia tę optymistyczną wizję przejęli i kontynuowali. Wiek oświecony Jak na taki przystało wierzył w człowieka i nie zepchnął go w otchłań zapomnienia. Wyraźnie antropocentryczna była filozofia Dawida Hume a. Wiedza o człowieku powinna być ośrodkiem i stolicą nauki! Należy odrzucić urojenia i spojrzenia poza granice ludzkiego życia. A życie trzeba ograniczyć do świata, który dany jest człowiekowi w codziennym poznaniu! Człowiek staje się ośrodkiem myśli głównym celem poszukiwań i najważniejszą siłą. Wolter głosi prawo do wolności słowa w ten sposób dowartościowuje człowieka. Jan Jakub Rousseau ropatruje zagrożenia, jakie niosą postęp i cywilizacja, szukając ratunku w naturze. Denis Diderot głosi, że człowiek jest jednością, integralną cząstką świata, pragnie szczęścia i ma obowiązek być szczęśliwym. Kartezjusz Cogito słynne kartezjańskie myślę, więc jestem, (jedyną rzeczą niewątpliwą jest to, że wątpię) uczyniło myśl ludzką wyróżnikiem człowieczeństwa. Wielki filozof uważał zwierzęta za maszyny! Człowiek zaś jeśli wziąć pod uwagę ciało to też maszyna, ale myśląca rozum i dusza to istota człowieka substancja myś ląca. Z późniejszych koncepcji filozoficznych Pesymizm Arthura Schopenhauera (XIX wiek). Warto zwrócić na to uwagę, bowiem myśl Schopenhauerowska odcisnęła piętno na literaturze i światopoglądzie modernistów europejskich. Splin, dekadentyzm, nirwana i bierność były pochodną tej filozofii. W dziele Świat jako wola i wyobrażenie Schopenhauer zawarł główne tezy dotyczące człowieka i sensu ludzkiego istnienia. Niezbyt pocieszające bo oto życie ludzkie jest pasmem cierpień. Człowiek to istota, która dąży do szczęścia, cierpi a na końcu drogi spotyka ją śmierć. W świetle takich wniosków trzy tylko dziedziny mogą człowiekowi ulżyć w cierpieniach: natura, sztuka lub całkowity niebyt (nirwana). Nietzscheanizm przydać się może jako specyficzna koncepcja,,nadczłowieka, czyli silnej, aktywnej jednostki, uprawnionej do decydowania o losach słabszych jako rasa panów. Jej twórca Fryderyk Nietzsche wprowadził pojęcie woli mocy, ale termin nadczłowiek jest starszy o stulecia, ponieważ używał go już Lukian. Psychoanaliza i pomysł Zygmunta Freuda silnie wpłynęły na literaturę ogniskującą swoje zainteresowania wokół człowieka. Freud zaprezentował nowy,,portret psychiki ludzkiej, uznał, że istotę ludzką budują trzy składniki: id, ego i superego. Tylko ego to pierwiastek uświadamiany sobie przez człowieka. Id (instynkty i popędy) oraz superego (wzór idealnego, kulturowego postępowania) wrysowane są w ludzką nieświadomość. Ich konflikty mogą powodować zaburzenia psychiki ludzkiej. Podstawowy popęd seksualny może przetwarzać się w energię twórczą. Übermensch nadczłowiek, wg Nietzschego, to silna jednostka pełna afirmacji życia, radząca sobie z przeciwnościami losu dzięki umiejętności użycia woli mocy. Nadczłowiek potrafi przezwyciężyć nijakość i słabość nie jest zaś wyróżniony przez urodzenie lub majątek. Faszyści przejęli ale i wypaczyli wiele jego idei. Nietzsche już wówczas nie żył. Żyła natomiast jeszcze jego siostra staruszka, która uważała za wcielenie nadczłowieka Hitlera. 35

36 Motyw literacki Psychoanaliza, czyli badanie podświadomości, snu, stanów hipnotycznych nie tylko leczy, ale prowadzi do prawdy o istocie ludzkiej. Na tym gruncie wyrosła literatura i sztuka surrealizmu. Behawioryzm to inne dwudziestowieczne spojrzenie na człowieka. Jest to pogląd, wg którego można badać i opisywać istotę ludzką tylko na podstawie obserwacji zewnętrznej, to znaczy tylko badając zachowanie człowieka, obserwowane niejako z zewnątrz. Dzieje się tak dlatego, że według behawiorystów (m.in. J.B. Watson) świadomość, wnętrze psychiki ludzkiej jest niedostępne badaniom. Któż bowiem wedrze się w głąb myśli drugiego człowieka? Tak więc jest to jakby odwrotna do psychoanalizy teoria, ale też silnie wpływająca na literaturę. Najlepszy przykład to proza Ernesta Hemingwaya, a u nas Marka Hłaski. Rozpoznać ją łatwo: przedstawia bohatera,,z zewnątrz, poprzez czyny i wartkie dialogi, unika natomiast introspekcji. Człowiek to byt, który aspiruje do bycia Bogiem ( ) Być człowiekiem to dążyć do bycia Bogiem, albo jeśli kto woli, człowiek jest w sposób fundamentalny pragnieniem bycia Bogiem pisze Sartre w Bycie i nicości. W samego Boga Sartre nie wierzył był przedstawicielem egzystencjalizmu ateistycznego. Nie przyjął przyznanej mu Nagrody Nobla. Egzystencjalizm. Ta dwudziestowieczna teoria sięga korzeniami filozofii Pascala z XVII wieku i Kierkegaarda z wieku XIX. Definiuje człowieka jako istotę samotną we wszechświecie, wolną, ale bolesną, pozbawioną jakiegokolwiek wsparcia. Nurt ten bada egzystencję istnienie człowieka, bo to jest wartość, która istnieje bezdyskusyjnie.,,człowiek jest egzystencją to myśl egzystencjalistów, którzy także ściśle związani są z literaturą. Dość wspomnieć Jeana Paula Sartre- a, który nie tylko sam pisał, lecz analizował twórczość pisarzy, albo Alberta Camusa. Dekonstrukcjonizm to znów teoria, z której zechcą być może skorzystać osoby bardziej zainteresowane tematem. Oto wśród tak wielu teorii nowych i coraz nowszych, przybrał na sile antyhumanizm (nurt we współczesnej refleksji filozoficznej). Przedstawicielem jest Jacques Derrida, a ciekawostką fakt, że ostrze tej myśli kieruje się przeciw humanizmowi. Bowiem cały czas człowiek doświadcza swojej bezradności, niemocy wobec zewnętrznego świata. Siły tego świata i przyrodniczego, i cywilizacji działają na jednostkę ludzką, która jest raczej przedmiotem ich działań niż jakimkolwiek kreatywnym podmiotem. Czym jest życie? Oto słynne słowa Makbeta: Życie jest cieniem ruchomym jedynie, Nędznym aktorem, który przez godzinę Pyszni i miota się po scenie, aby umilknąć później na zawsze, jest bajką opowiedzianą przez głupca, pełnego furii i wrzasków, które nic nie znaczą. Najważniejsze dzieła literackie Dramaty Williama Szekspira Makbet, Hamlet prezentują złożoność ludzkiej natury. W dziejach bohaterów przecież zupełnie różnych Szekspir uważnie śledzi wpływ, jaki mają na człowieka żądze i namiętności, przemianę psychiczną, jaka dokonuje się w bohaterze, wreszcie wahania i rozterki osób. Makbet i Hamlet są różni: Makbet to człowiek czynu, Hamlet przeżywa męczarnie duchowe i właśnie niemoc czynu jest jego problemem. A przecież duński królewicz jest wrażliwy i szlachetny. Być może niezdolny do sprawowania władzy i do aktu zemsty. Don Kichot Miguela Cervantesa to powieść, która porusza inny jeszcze dylemat związany ze zdefiniowaniem człowieczeństwa. Kim jest człowiek szalony? Czy jest nim Don Kichot, bo postrzega wiatraki jako wrogie olbrzymy, a prostą Dulcyneę jako damę panią swego serca? Czy ów samotny marzyciel, fantasta, błędny rycerz to szlachetny wariant człowieka, czy też odszczepieniec i szaleniec, który za reprezentanta ludzkości uznany być nie może? Czym w ogóle jest szaleństwo czy innym sposobem widzenia świata? Nie tylko Don Kichot, także król Lear, także Myszkin z Idioty Fiodora Dostojewskiego każą o tym myśleć. Przypadki Robinsona Crusoe Daniela Defoe mogą się przydać przy,,badaniu człowieka, bo przecież to bohater, którego poddano niezwykłemu eksperymentowi: odizolowany od cywilizacji, zagubiony i samotny musi walczyć o swoje przetrwanie. Oto,,robinsonada nie musi być koniecznie związana z mitem bezludnej wyspy. Pojęcie stało się metaforą samotności człowieka, wędrówki i zdania na własne siły, nawet wśród tłumów. Dotyczy ono Wilka stepowego Hermana Hessego, bohaterów Ulissesa Jamesa Joyce a, a nawet Malowanego ptaka Jerzego Kosińskiego. Faust Johanna Wolfganga Goethego w jakiej mierze dramat o starym uczonym, który zaprzedał się diabłu, by zyskać wieczną młodość i nieśmiertelność, jest filozoficzną refleksją o człowieku? Owszem, jest, bowiem przywołuje pytania stawiane przez ludzkość od wieków i od wieków pozostawione bez odpowiedzi. Pytania najistotniejsze: o istotę bytu, o przemijalność i tajemnicę śmierci. Czyli o strefę, do której umysł ludzki wedrzeć się nie potrafi. Obok zaś stawia Goethe siłę ksiąg i wiedzy wszak Faust jest uczonym i wszystko, co człowiek wiedzieć może, już ogarnął. Powstaje pytanie tak pasujące do naszego tematu czy wiedza i możliwości rozumu rzeczywiście stwarzają potęgę człowieka? Czy też pozbawiony danych o tym, co najistotniejsze, bo o własnej sytuacji we wszechświecie, wciąż marzący o nieśmiertelności i wciąż odprawiany z kwitkiem od wrót tej wiedzy jest śmieszną kukiełką w nieznanych rękach? Literatura łagrowa, lagrowa i wojenna. Ta literatura jest przede wszystkim świadectwem historycznym i dziejową przestrogą. To oczywiste. Ale też choć to straszne prezentuje swoisty dziejowy eksperyment, godzinę wielkiej próby, przed którą stanął człowiek. Zwykłe zagrożenia nie są w stanie równać się z warunkami łagru czy ciągłym wojennym zagrożeniem życia. I cóż wtedy dzieje się z jednostką ludzką? Spod maski codzienności wyłania się twarz: zdrajcy, bohatera, donosiciela, wiernego przyjaciela. 36

37 Przykładów literackich można przywołać bez liku, ale wniosek pozostaje taki: warunki skrajne zupełnie rujnują ustalony system wartości, odwracają i degradują uznawane zasady, kompromitują cały, wzniosły humanizm i ujawniają, że jednostka ludzka zdolna jest do najwyższego humanizmu. Gdy zajrzymy w głąb tej literatury, szeregiem staną osoby: cyniczny Tadek, któremu pozostała tylko miłość do narzeczonej, matka, która wyrzeka się własnego dziecka, ludzie zobojętniali na gwałt, ból, głód, donosiciel z Innego świata, Bronek Blutman z Początku, ale też: Kostylew broniący swego człowieczeństwa przez samookaleczenie, Grudziński i jego towarzysze podejmujący głodówkę protestacyjną, sieć polsko-żydowskiej konspiracji (Początek, Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall) ratująca życie ludziom. Popatrzmy też na zjawisko wojny i obozów z zewnątrz ten hańbiący eksperyment to dzieło ludzkich umysłów. Zatem człowiek potrafi być potworem. A z kolei, gdy przywołamy cień Janusza Korczaka lub Maksymiliana Kolbego, powiemy nie, człowiek jest święty, człowiek to rzeczywiście brzmi dumnie! Stwierdzenie zaś, że jest i taki, i taki kiepsko rozwiązuje sprawę, bo niechybnie prowadzi do podziału na ludzi bardziej ludzkich i nieludzkich. A może to, że człowiek ma prawo wyboru drogi, w jakiś sposób rozwiązuje sprawę? Ujęcia groteskowe i parodystyczne Witold Gombrowicz w Ferdydurke kreuje groteskową wizję człowieka. Kształtuje też definicję Formy czyhającej na każdego osobnika, na różnych etapach rozwoju. Groteskowe czyny bohatera Józia potwierdzają niemożność uwolnienia się człowieka od Formy cokolwiek uczyni, realizuje jakiś znany stereotyp: przybiera formę ucznia, buntownika, uciekiniera, kuzynka itd., itd. W świetle takiej filozofii czy w ogóle istnieje coś takiego jak natura ludzka? Czy tylko łańcuch Form, przez które przechodzi się od urodzenia do śmierci? Tadeusz Różewicz w Kartotece konstruuje bohatera biernego, przyjmującego pozycję horyzontalną wobec świata. To człowiek, który ma rozsypaną kartotekę życia, reprezentant ludzkości po kataklizmie dziejowym. Bohater Kartoteki cały czas leży w łóżku na środku sceny oto groteskowa wizja ludzkiej egzystencji. Samuel Beckett w swoich dramatach także kreuje groteskową wizję człowieka. Groteską jest choćby umieszczenie bohaterów w kubłach na śmieci, by tak zobrazować absurd ludzkiej egzystencji, beznadziejności i niewoli w życiu. Stanisław Ignacy Witkiewicz w Szewcach i innych dramatach posługuje się groteską w wielu celach. Wśród dziwnych postaw bohaterów, niezgodności tego, co mówią, z tym, co robią, niezwykłych imion rozpoznajemy charakterystykę natury ludzkiej, prawidła typowe dla ludzkości, choć w tak oryginalnej szacie, że nigdy byśmy się z nią nie utożsamili. Surrealizm (nadrealizm) to nurt w literaturze i sztuce, który wydobył na światło dzienne obrazy zamieszkałe w ludzkiej podświadomości. Majaki senne, wizje, halucynacje jak się okazało mogą być świetną materią poezji i prozy. Świadczą o tym doskonale płótna Salvadora Dali, utwory André Bretona, Louisa Aragona. Wnioski z literatury Człowiek jest kłębowiskiem namiętności Rządzą nim: ambicja (Makbet), zazdrość (Otello), pożądanie pieniądza i kariery (bohaterowie Balzaka Rastignac, Vautrin), miłość (Wokulski). Człowiek potrafi całkowicie poświęcić się idei bez względu na skutki Młody Ekdal z Dzikiej kaczki walczy o ideę prawdy ponad wszystko, Hamlet pragnie sprawiedliwości losu, Wokulski jest idealistą miłości, Judym ideowcem społecznikiem, doktor Rieux poświęci się idei ratowania ludzi. Za każdym razem, w przypadku każdej z powyższych biografii opłata za wierność swojej idei będzie wysoka. Człowiek zabija drugiego człowieka Jest zatem zbrodniarzem. Zabija jak Makbet dla władzy i ukrycia swoich zbrodni, jak Hamlet z zemsty, jak Otello z zazdrości. Zabija jeszcze z innych pobudek np. jak Raskolnikow ze Zbrodni i kary z racji poczucia własnej wyższości, ulegając instynktowi zbrodni. Zabija przyjmując w odpowiednich warunkach historycznych rolę kata jak Jürgen Stroop z Rozmów z katem, jak bohaterowie oprawcy z li teratury łagrowej i lagrowej. Człowiek zabija też w majestacie prawa wydając wyroki śmierci, wywołując wojny i rewolucje. Zabija prawem tłumu jak w opowiadaniu Grudzińskiego Drugie przyjście heretyka, (choć nie dosłownie) lub sycylijskiego nauczyciela w Wieży. Człowiek heroicznie ratuje drugiego człowieka lub własną godność Czyli jest bohaterem, rzecznikiem humanizmu, idei miłości bliźniego. To doktor Rieux z Dżumy, Maksymilian Kolbe (opisany w eseju Święty Jana Józefa Szczepańskiego), Janusz Korczak, któ- Daniel Defoe Przypomnijmy parę prostych zasad Conrada: honor, wierność danemu słowu, odpowiedzialność, gotowość niesienia pomocy, heroizm. 37

38 Motyw literacki Autorytety o człowieku Człowiek jest miarą wszechrzeczy. Protagoras Człowiek krucha trzcina na wietrze. Pascal Tylko człowiek jest człowiekowi potrzebny do szczęścia. Holbach Człowiek człowiekowi wilkiem. Stachura Wilk stepowy to głośna powieść współczesna. Jej bohaterem jest na pozór skromny, wyobcowany, starszy pan. Człowiek, który odsuwa się od mieszczańskiego świata (powieść zwana jest przecież studium alienacji), właśnie jak tytułowy, symboliczny stepowy wilk. Interesująca jest sfera, w którą ucieka teatr magiczny, który rozgrywać się zaczyna po upojeniu alkoholem Sceny te uznano zresztą za wizje narkotyczne. ry nie pozostawił swoich wychowanków w obliczu śmierci. To także łańcuch ludzi, którzy podjęli walkę z okupantem np. bohaterowie powstania w getcie ze Zdążyć przed Panem Bogiem lub Rozmów z katem. To także Kostylew z Innego świata jego samookaleczenie jest heroiczną walką o własną, ludzką godność. Równie trudną walkę z cierpieniem podejmuje trędowaty Lebbroso z Wieży Grudzińskiego i potrafi sprostać chorobie i osamotnieniu, okrucieństwu ludzi. Bohaterowie prozy Antoine de Saint-Exupery ego także dowodzą powyższej tezie. Nie tylko mają odwagę zmierzyć się z żywiołem ratują kolegów, sami walczą o przetrwanie. Człowiek jest bezradny wobec losu i rzeczywistości Nie może nic. Prawa ludzkiej egzystencji, los, fatum, siła rzeczywistości podejmują za niego decyzje. Co może jednostka wobec wybuchu wojny czy trzęsienia ziemi? Co mógł poradzić na rozwój i zakończenie swojego procesu Józef K. bohater Procesu Franza Kafki. To najlepszy chyba przykład bezradności ludzkiej wobec świata a przecież dzieje Józefa K. to wielka metafora ludzkiego życia i śmierci. Bezradni wobec losu, przemijania, umierania to wymiar egzystencjalny zagadnienia. Ale przecież jest bardziej realny: co zdziała wobec choroby, wobec aresztowania, uwięzienia, przemocy? Bezradność ofiary w całej krasie prezentuje literatura łagrowa, lagrowa i wojenna. Czasy, w których rządzi prawo silniejszego natychmiast eksponują bezradność słabego. Tę słabość istoty ludzkiej wobec wyższych decyzji wyraża antyczne rozumienie fatum, dyskutuje o niej też Szekspir w Makbecie stawia bowiem u początków zbrodni bohatera siły piekielne i przepowiednie. Człowiek nie zna siebie nie przewidzi swoich reakcji Czyli słowami noblistki mówiąc: tyle wiemy o sobie ile nas sprawdzono. Dopóki nie nastąpi godzina próby, nie wiadomo, czy człowiek okaże się tchórzem, bohaterem, donosicielem itd. Losy bohaterów literackich z powieści opisujących dziejowe eksperymenty są tu najlepszym materiałem postacie z Dżumy Camusa, bohaterowie literatury czasów wojny. Strach, głód, pragnienie przeżycia wydobywają z głębi psychiki ludzkiej nieprzewidywalne reakcje. Człowiek, który przeżyłby spokojne życie w czasie pokoju, nagle okazuje się zdrajcą lub donosicielem. Inny w zwykłych warunkach nieprzejawiający żadnych oznak bohaterstwa niespodziewanie nawet dla siebie okaże hart ducha i zdolność do poświęceń. Tadek z Opowiadań Borowskiego jest przykładem przemiany psychiki w zupełnie zmienionych warunkach egzystencji. Jest też dowodem na inną tezę o człowieku, iż: przystosuje się do wszelkich warunków i potrafi znieść więcej, niż myśli. Jeśli tak to znaczy, że okoliczności i rzeczywistość kształtują człowieka. Tutaj egzemplum może być niejaki Jürgen Stroop, którego wojna wywindowała na stanowisko szefa gestapo i mordercy ludzi a w czasach pokoju przeżyłby zapewnie życie jako spokojny, przyzwoity człowiek Kim jest człowiek? Dwie wizje człowieka Więźnia można uważać za spreparowanego do ostatecznego zabiegu dopiero wtedy, gdy widać już wyraźnie, jak jego osobowość rozpada się na drobne części składowe: pomiędzy skojarzeniami powstają luki, myśli i uczucia obluzowują się w swych pierwotnych łożyskach i klekocą jak w zepsutej maszynie, pasy transmisyjne łączące teraźniejszość z przeszłością obsuwają się z kół napędowych i opadają na dno świadomości, wszystkie dźwignie i przekładnie intelektu i woli zacinają się, strzałki w zegarach pomiarowych skaczą jak oszalałe od zera do maksimum, i z powrotem. Taki portret człowieka złagrowanego daje w Innym świecie Gustaw Herling-Grudziński Marnym prochem pobrzmiewa szyderczo literatura Księga Koheleta, metafizyczna poezja baroku, szatan z literatury modernistycznej, Woland z Mistrza i Małgorzaty, sędzia z Procesu. Nawet portret Doriana Graya, który starzał się zamiast właściciela, w końcu ujawnił klęskę człowieka w rozgrywkach z zagadką wieczności. Zauważ, że często przy tym kierunku rozmyślań pojawia się w literaturze postać szatana, wizja piekieł, fantastyczne rozwiązanie kompozycyjne. Szatan towarzyszy człowiekowi bardziej niż Bóg być może ucieleśnia jakieś ukryte, ludzkie oblicze? Być może właśnie te namiętności, które Freud nazwał potem id? Królem stworzenia Ziemia, planeta ludzi i inne utwory Antoine de Saint-Exupéry ego oraz podobnych mu moralistów, dowodzaj, że tak że człowiek jest twórczy, jest wspaniały potęgą swoich wartości. Walczy z żywiołem. Potrafi zachować wierność wzniosłym zasadom: przyjaźni, miłości, danemu słowu, obowiązkowi. Jest odważny do granic możliwości. Tak jak bohaterowie Dżumy Alberta Camusa. Jak wierne kilku prostym zasadom postacie z prozy Josepha Conrada. Jak więźniowie obozów i łagrów, którzy nie złamali się i nie dali upodlić. Jak Lebbroso z Wieży sam złożony chorobą, ale heroicznie znoszący swoje cierpienia, wciąż pamiętający, by nie zarazić innych. Warto pamiętać może, że właśnie tę ułomność człowieka: kalectwo, cierpienie, słabość ciała wyodrębnił Bolesław Leśmian jako cechy czysto ludzkie. Podjęcie trudu życia, aktywność wbrew własnej słabości nazwał heroicznym humanizmem. Być może tu właśnie, w umiejętności pokonania siebie, w wierności etyce tkwi potęga człowieka nie w dokonaniach nauki i podbojach na polu techniki? Dlatego być może pisarze tak często, by zapytać o człowieka, odwołują się do sytuacji skrajnych, chwil zagrożenia, jak choroba, wojna, żywioł, lubią eksperymentować prezentują i analizują sytuacje niecodzienne. 38

39 Czarodziejska góra Tomasza Manna to oczywiście nie jedyne dzieło, w którym pisarz wnikliwie obserwuje pewną odizolowaną grupę ludzi. Nawet nie obowiązkowe dzieło, ale jakże przydatne do rozważań o naturze ludzkiej. Odizolowani w sanatorium w Davos gruźlicy, skazani raczej na śmierć niż na uzdrowienie, stanowią mikrospołeczeństwo mały, ludzki świat skupiony pod szkłem mikroskopu. Ujawniają namiętności, dyskutują o losach Europy i wartości postępu. Nawet choroba otrzymuje różne wykładnie. Settembrini głosi, iż choroba nie jest stanem ludzkim, z kolei Naphta jest zdania, iż jest stanem naturalnym Wiadomo, że jest wyzwaniem, próbą człowieczeństwa, czasem dowodem bezsilności człowieka, innym razem świadectwem jego mocy. Znów nasuwa się na myśl Dżuma Alberta Camusa (także literacki eksperyment odizolowanej społeczności) wzniosła postawa doktora Rieux, który broni honoru ludzkości. Ale przypomina się też Wieża Grudzińskiego tam trąd wzbudza lęk i nienawiść u mieszkańców Aosty. Przyjmują oni tak nieludzką (ludzką?) postawę, że kamieniują psa, który wymknął się z wieży trędowatych. A przecież choroba jest sprawdzianem zesłanym odgórnie, przez los lub siły nieznane. Tymczasem historia dostarczyła innej próby własnoręcznie przygotowanej ludzkości przez człowieka. Wariant: O trudach stawania się człowiekiem To dzieła o tych bohaterach, którzy błądzili, ale potrafili przełamać swoje słabości, udowodnić swoje człowieczeństwo. Gdzie ich szukać? Najpewniej tam, gdzie los organizuje ludzkości wielkie eksperymenty, ale i w literaturze, która też mówi o wyborach codziennego życia. Najtrafniej rozważyć czyny i losy następujących bohaterów: Człowiek pole namiętności zabija jest zbrodniarzem jest egoistyczny bezradny wobec losu depcze ludzką godność jest niczym wobec tajemnic istnienia kształtuje rzeczywistość potrafi kochać bliźniego ratuje innych jest bohaterem poświęca się całkowicie idei aktywny wobec zła walczy o ludzką godność jest potężny dzięki osiągnięciom w dziedzinie techniki i nauki rzeczywistość obnaża jego najgorsze cechy Lord Jim z powieści Josepha Conrada. Czy błąd młodości czyli ucieczka z Patny i jej konsekwencje stały się dla Jima lekcją człowieczeństwa? Nauczyciel z Sycylii z Wieży Herlinga-Grudzińskiego odmawia poświęcenia swojego życia, choć myślał, że nie chce żyć. Jak oceniasz tę decyzję i jej skutki? Zenon Ziembiewicz z Granicy Nałkowskiej gorzko zapłaci za błąd młodości romans z Justyną Bogutówną. Jaką naukę o naturze ludzkiej niesie jego przypadek? Hrabia Henryk z Nie-Boskiej komedii także pokutuje za błąd młodości, ale przekształca się w szlachetnego obrońcę tradycji i czułego ojca. Czy można wybaczyć mu przeszłość? Gregers Ekdal z Dzikiej kaczki stara się za wszelką cenę walczyć o prawdę. Ujawnia więc grzechy przeszłości swego ojca, Giny teraz żony Hjalmara Edgara. Rujnuje wszystkim życie, ale niszczy też fałsz. Czy ma rację, że człowiek nie powinien błądzić w kłamstwie? Robert Rambert z Dżumy pragnie uciec z miasta, myśli tylko o własnym życiu, o ukochanej, która pozostała w Paryżu. W końcu jednak rezygnuje z ucieczki, bierze udział w walce z epidemią odnajduje być może w ten sposób sens człowieczeństwa. Poetycki portret człowieka Jest bardzo różnorodny. Zapamiętaj kilka najważniejszych ujęć. Uwaga! Literatura próbuje odpowiedzieć pozytywnie na niektóre z powyższych pytań. Wielu twórcom wydaje się, że człowiek nie pozostaje bezradny wobec zła zwłaszcza zła spreparowanego przez drugiego człowieka. Może odpowiedzieć aktywnością, walką ze złem, postawą nietolerancji dla krzywd i zbrodni. I nie ma tu znaczenia, czy taka aktywność ma szansę zwycięstwa samo jej istnienie jest zwycięstwem. Wizja renesansowa Jak na humanizm przystało daje portret pełen dumy i wiary w człowieka. To spadkobierca władzy boskiej na ziemi, to pan swoich myśli i czynów, gotów pytać Boga o swoje prawa. Taką wizję znajdziemy w poezji Jana Kochanowskiego w Pieśniach, w tłumaczeniu Psalmów, nawet w Trenach, kiedy buntuje się przeciw boskiej decyzji. Kończy zaś je przesłaniem ludzkie przygody ludzkie noś, co ma być nakazem godzenia się ze swym losem, myślą, że cierpienie jest składnikiem ludzkiego istnienia. Mikołaj Sęp-Szarzyński choć zapowiada już barok, to w strofach swoich zawarł obraz człowieka silnego, gotowego walczyć ze złem i zwyciężać. Przeczuwamy już atmosferę baroku choćby w przedstawionej hierarchii wartości, ale przecież pisze Szarzyński: będę wojował i wygram statecznie. Wizja barokowa Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, punkt to życie ludzkie wg Daniela Naborowskiego. Człowiek jest trzciną najsłabszą w przyrodzie, ale to trzcina myśląca twierdził Blaise Pascal i poezja potwierdzała ten portret: człowieka słabego, przemijalnego, postawionego wobec zagadki bytu w pełni niewiedzy. Zwłaszcza poeci metafizyczni podkreślali w swoich strofach kruchość ludzkiej kondycji. Uwaga! Z dziejów wielu postaci wynika, że błąd, grzech, słabość są cechami czysto ludzkimi, niepodważalnym elementem człowieczeństwa. Czasem prowadzą do przemiany i uszlachetnienia czasem nie. Cechą ludzką jest też umieć wybaczyć warto pamiętać o tym w chwili wydawania sądów. 39

40 Motyw literacki Naturalistyczny wręcz obraz ludzkiego ciała jako obszaru zgnilizny i rozmaitych nieczystości dał w poezji Wacław Potocki: Co jest głowa Gęstego garniec błota. Co nos? Odchód plugastwa, że mówić sromota I dalej w tym duchu wiersz Człowiek dobitnie definiuje wartość istoty ludzkiej cielesnej. Nie ma, jak widać, szacunku dla życia i człowieka w baroku. Śmierć, nędza, bagno, błoto to mniej więcej skojarzenia z życiem doczesnym. Koncepcja Norwidowska To ludzkość podróżująca, a człowiek pielgrzym, szukający drogi co przed wiekami zrobiona. Najważniejsze utwory Tomasz Mann Wiek XX Thomas Mann Czarodziejska góra, Doktor Faustus Franz Kafka Proces Antoine Saint-Exupéry Ziemia, planeta ludzi, Mały Książę Hanna Krall Zdążyć przed Panem Bogiem Albert Camus Dżuma Gustaw Herling-Grudziński Wieża, Inny świat William Golding Władca much Tadeusz Borowski Opowiadania Witold Gombrowicz Ferdydurke Zofia Nałkowska Granica Kazimierz Moczarski Rozmowy z katem Jan Józef Szczepański Przed nieznanym trybunałem Tadeusz Różewicz Kartoteka Przecież i ja ziemi tyle mam, Ile jej stopa ma pokrywa Dopokąd idę Pielgrzym Czasem ludzkość przybiera postać długiego pochodu, budzącego uśpione grody jak w Bema pamięci żałobnym rapsodzie. Wierny kultowi wielkiej jednostki, choć świadom, że społeczeństwo nie przyjmie jej od razu. Norwid wierzy w potęgę człowieka, wraca do biblijnej wizji namiestnika Bożego na ziemi. Późniejsze koncepcje: Mrówka na szynach w poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera: Walka? Ale czyż mrówka wrzucona na szyny może walczyć z pociągiem nadchodzącym w pędzie? ( ) Jakaż jest przeciw włóczni złego twoja tarcza Człowiek z końca wieku? Głowę zwiesił niemy. Koniec wieku XIX Jak widać, portret to nader pesymistyczny, zgodny z wykładnią filozofa epoki mianowicie Arthura Schopenhauera. Pochód podążający do otwartej czeluści grobu to ludzkość wg Hymnów Jana Kasprowicza. Pełen energii nadczłowiek, potężny, wykuwający mężne serce to bohater Leopolda Staffa z wiersza Kowal. Tym razem mamy do czynienia z poetycką realizacją filozofii Fryderyka Nietzschego. Heroiczny humanizm Bolesława Leśmiana To bardzo interesująca, choć pełna bolesnej dumy koncepcja postrzegania człowieka. Poeta widzi człowieczeństwo w tym, co nie-boskie w kalectwie, ułomności, niewiedzy o wszechświecie, lęku przed nim. To nie są cechy Boga, lecz człowieka. I mimo tych ułomności człowiek podejmuje trud aktywnego życia, walki o szczęście, walki ze złem. Wisława Szymborska optymizm: Yeti, nie tylko zbrodnie Są u nas możliwe. Yeti, nie wszystkie słowa skazują na śmierć. Dziedziczymy nadzieję dar zapominania. ( ) Yeti, Szekspira mamy Yeti, na skrzypcach gramy. Yeti, o zmroku zapalamy światło Wołanie do Yeti Kilka rad na koniec Aby ukazać złożoność natury ludzkiej zestawiajmy czyny i postacie skrajnie różne: świętych i zbrodniarzy. Najlepiej, gdy te kontrasty zamykają się w jednym człowieku! Aby rozważać sens życia ludzkiego szukajmy w utworach parabolicznych od biblijnych przypowieści po Becketta. Aby zapytać o postawy ludzkie w chwili próby przywołajcie literaturę o czasach niecodziennych, tę o wojnie, obozach, łagrach, walce z żywiołem i chorobą. Cytaty Ważniejsze od przetrwania jest zachowanie swojego człowieczeństwa. George Orwell Człowiek ma w życiu dwa wyjścia: kształtować rzeczywistość lub poddać się jej. Josif Brodski Błądzić jest rzeczą ludzką. Seneka 40