ZMIANY PARAMETRÓW STRUKTURY PRZESTRZENNEJ GRUNTÓW WSI BARCZKÓW JAKO EFEKT PRAC SCALENIOWYCH

Transkrypt

1 INFRASTRUKTURA I EKOLOGIA TERENÓW WIEJSKICH INFRASTRUCTURE AND ECOLOGY OF RURAL AREAS Zmiany parametrów struktury... Nr 3/I/2012, POLSKA AKADEMIA NAUK, Oddzia w Krakowie, s Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi Jaros aw Janus ZMIANY PARAMETRÓW STRUKTURY PRZESTRZENNEJ GRUNTÓW WSI BARCZKÓW JAKO EFEKT PRAC SCALENIOWYCH THE CHANGES IN BARCZKÓW VILLAGE SPATIAL STRUCTURE PARAMETERS AS THE LAND CONSOLIDATION WORKS EFFECT Streszczenie Prezentowany artyku przedstawia ocen zmian wybranych parametrów przestrzennych gruntów wsi Barczków, na obszarze której w okresie od wrze nia 2008 do listopada 2011 r. przeprowadzono prace scaleniowe. Wie Barczków o powierzchni 213 ha po o ona jest w gminie Szczurowa, powiat brzeski. W chwili obecnej zako czone zosta y geodezyjne prace projektowe nad nowym uk adem gruntowym, co pozwala na porównanie go z uk adem dotychczasowym. Jednak do ca kowitego zako czenia ca ego procesu faktycznego przekszta cania struktury przestrzennej rozpatrywanej wsi niezb dna jest realizacja inwestycji zwi zanych z budow nowych i unowocze nieniem istniej cych elementów sieci transportowej wsi, które realizowane b d w ramach zagospodarowania poscaleniowego. Ocenie poddano zbiory danych o dzia kach i gospodarstwach, które charakteryzuj uk ady gruntowe wsi Barczków przed i po scaleniu. Interpretacja uzyskanych wyników wskazuje na zauwa aln popraw struktury przestrzennej wsi, która widoczna jest najbardziej w ograniczeniu liczebno ci du ej grupy dzia ek nie posiadaj cych dotychczas dojazdu do drogi publicznej. Równie stosunkowo niewielkie, chocia korzystne zmiany zosta y zaobserwowane w zakresie zmniejszenia liczebno ci dzia ek ewidencyjnych w poszczególnych gospodarstwach. Zmniejszone zosta y odleg o ci pomi dzy gruntami gospodarstw a ich siedliskami, jednak zmiana ta jest niewielka, co zwi zane jest z ma ym obszarem analizowanej wsi oraz zabudow skoncentrowan w kilku punktach w jej centralnej cz ci. Dotychczasowa struktura obszarowa gospodarstw pozosta a praktycznie bez zmian, co wskazuje na brak na rozpatrywanym obszarze w a cicieli gruntów, którzy 61

2 Jaros aw Janus chcieliby wykorzysta trwaj ce post powania scaleniowe dla znacz cego powi kszenia powierzchni swojego gospodarstwa. S owa kluczowe: scalanie gruntów, struktura przestrzenna gruntów Summary The article presents the assessment of changes of the selected spatial parameters of land in the Barczków village, where the land consolidation works were undertaken between October 2008 and November The village of Barczków, with a surface area of 213 ha, is located in the Szczurowa commune, brzeski district. Following the completion of planning of the new land layout, it is now possible to compare it with the previous layout. However, the total completion of the whole process of the actual conversion of the spatial structure of the village requires investments connected with construction works of the new elements of transport network and the modernization of the already existing ones, which are being implemented as the post-land consolidation development. The scope of assessment encompassed the data collection of land plots and farms which are indicative of land layouts of the Barczków village before and after land consolidation. The interpretation of the obtained results indicates a significant improvement in the village spatial structure, which is noticeable by eliminating a large group of plots detached from a municipal road. The relatively little, yet positive changes have been observed in the reduction of the registered plots in individual farms. The distance between the farm lands and their abodes have been reduced too. It is, however, a minor change, which is connected with a small part of the area of the analyzed village and the buildings being situated in its central part. The previous structure area of the farms has remained intact, which indicates the absence of land owners in the area who would like to use the ongoing land consolidation works for a considerable enlargement of their farms area. Key words: land consolidation, land spatial structure 62 WST P Jednym z najwa niejszych problemów polskiego rolnictwa na du ej cz ci obszaru Polski jest niekorzystna charakterystyka parametrów przestrzennych gospodarstw rolnych, która cz sto uniemo liwia prowadzenie jakiejkolwiek dochodowej dzia alno ci [Jó wiak 2000]. Do najwa niejszych ze wspomnianych parametrów nale y zaliczy powierzchni gospodarstw, liczb wchodz cych w ich sk ad dzia ek, wyd u enie tych dzia ek, brak po czenia dzia ek z sieci drogowa oraz ich nadmiern odleg o od siedliska [Woch 2001]. Podstawowym narz dziem umo liwiaj cym popraw wadliwej struktury przestrzennej obszarów wiejskich jest scalenia gruntów wykonywane zgodnie z przepisami ustawy o scalaniu i wymianie gruntów z 26 marca 1982 roku. Najwa niejsz przeszkod w powszechnym stosowaniu tego narz dzia s ograniczone rodki finansowe mo liwe do przeznaczenia na ten cel, jak równie brak

3 Zmiany parametrów struktury... skutecznych metod wyznaczania odpowiednich obiektów po czonych z przygotowaniem ich pod wzgl dem formalno-prawnym do rozpocz cia post powania. Do pocz tku 2012 r. na obszarze Ma opolski zako czonych zosta o jedynie kilka post powa scaleniowych rozpocz tych w XXI wieku, jednocze nie w przypadku cz ci z nich niezb dne s jeszcze do wykonania prace zwi zane z zagospodarowaniem poscaleniowym, niezb dne do stworzenia warunków do faktycznego obj cia w posiadanie i u ytkowanie wydzielonych gruntów. Dopiero zako czenie wieloletnich cz sto prac nad obiektem scaleniowym daje mo liwo analizy uzyskanych efektów, a przez to po rednio równie mo liwo weryfikacji poprawno ci za o e, jakie przyj to w trakcie wyboru danego obiektu do realizacji i finansowania. Wypracowanie poprawnych kryteriów typowania obszarów, na których w pierwszej kolejno ci powinny by zrealizowane prace scaleniowe ma zasadnicze znaczenia w przypadku du ej liczby wst pnie wyznaczonych obiektów, w ród których nale y wskaza jedynie kilka z nich ze wzgl du na ograniczone rodki finansowe. CEL PRACY I METODYKA Celem pracy by o przedstawienie oceny efektów scalenia gruntów wsi Barczków, na obszarze której techniczne prace urz dzeniowo-rolne trwa y w okresie od wrze nia 2008 do listopada 2011 r. Ocenie poddano zbiory danych o dzia kach i gospodarstwach, które charakteryzuj uk ady gruntowe wsi Barczków przed i po scaleniu. Niezb dne w procesie oceny roz ogów gospodarstw odleg o ci pomi dzy dowolnymi elementami na obszarze wsi (najcz ciej pomi dzy siedliskiem gospodarstwa, a nale c do niego dzia k ), zosta y wyznaczone z wykorzystaniem grafu, który utworzony jest przez elementy tworz ce sie transportow rozpatrywanego obszaru (odpowiednio przed i po scaleniu) [Harasimowicz i Janus 2005, 2006]. Oznacza to, e w procesie obliczeniowym niezb dne jest przygotowanie dwóch takich grafów, które s wykorzystywane dla obliczenia wszystkich niezb dnych odleg o ci w poszczególnych gospodarstwach. Do wyznaczania odleg o ci wykorzystany zosta algorytm Dijkstry [Deo 1980, Wilson 2004]. Charakteryzuje si on krótkim czasem wyznaczania najkrótszych cie ek w grafie z wagami nieujemnymi, a do takiej kategorii nale y zaliczy graf w przypadku sieci transportowej gospodarstw rolnych. CHARAKTERYSTYKA OBIEKTU Jednym z obiektów, na których w roku 2011 zako czone zosta y zasadnicze prace nad geodezyjnym projektem scalenia jest wie Barczków o powierzchni 213 ha, po o ona w gminie Szczurowa, w powiecie brzeskim. Wie zlokalizowana jest na obszarze typowo rolniczym, z zauwa aln dominacj nie- 63

4 Jarosáaw Janus wielkich gospodarstw rodzinnych produkujących gáównie na swoje potrzeby. Na obszarze badanej wsi moīna zidentyfikowaü jedynie kilka gospodarstw o powierzchniach znacząco wiċkszych od przeciċtnej na rozpatrywanym obszarze. WieĞ Barczków posiada bardzo niekorzystną strukturċ demograficzną, wğród mieszkaĕców dominują osoby w starszym wieku, w wielu przypadkach brak jest chċtnych do przejmowania gospodarstw. NajczĊĞciej sygnalizowanym przez lokalną spoáecznoğü problemem jest wáağnie stopniowe wyludnianie siċ wsi oraz brak jakiegokolwiek poáączenia komunikacyjnego, nawet o charakterze przelotowym lub realizowanego przez prywatne mikrobusy, z siedzibą gminy, gdzie zaáatwia siċ wiċkszoğü spraw urzċdowych oraz gdzie znajduje siċ najbliīszy oğrodek zdrowia. Ukáad dziaáek wsi Barczków przed scaleniem przedstawiono na rysunku 1. ħródáo: opracowanie wáasne. Rys. 1. Ukáad gruntowy wsi Barczków przed scaleniem wraz z siecią drogową (dziaáki wyróīnione kolorem Īóátym) 64

5 Zmiany parametrów struktury... Zaznaczono na nim równie dzia ki nie posiadaj ce po czenia z sieci drogow, dodatkowo kolorem czerwonym wyró niono dzia ki zaliczone do tej sieci. Liczba dzia ek i powierzchnia obszaru pozbawionego po czenia z sieci drogow to odpowiednio 228 dzia ek oraz 85 ha. Zabudowa skoncentrowana jest w kilku miejscach, z których wi kszo znajduje si przy g ównej drodze przebiegaj cej przez wie. Inn cech charakterystyczn wsi jest równie bardzo du y procentowy udzia gruntów, których w a ciciele zamieszkuj wsie s siaduj ce z Barczkowem. Taka sytuacja jest cz sto wskazaniem do przeprowadzenia prac urz dzeniowych z uwagi na mo liwo umiejscowienia wi kszo ci takich gruntów w rejonie wjazdu od strony odpowiedniej wsi, aby zminimalizowa koszty ponoszone przez w a cicieli takich gruntów na transport. Rozmieszczenie dzia ek w a cicieli z poszczególnych wsi przedstawiono na rysunku 2. ród o: opracowanie w asne. Rys 2. Identyfikacja gruntów nale cych do w a cicieli zamieszkuj cych obszar scalenia oraz wsie s siaduj ce Fig. 2. The identification of land belonging to the owners inhabiting the area undergoing land consolidation and the nearby villages Podsumowuj c ogóln charakterystyk obiektu mo na zaryzykowa stwierdzenie, e prace scaleniowe na tym obszarze nie by y bezwzgl dnie konieczne, zw aszcza bior c pod uwag znacznie wi ksze wady struktury przestrzennej gruntów jakie mo na zaobserwowa w wielu innych rejonach Ma o- 65

6 Jarosáaw Janus polski. Istniejący tryb kwalifikacji obiektów do finansowania prac scaleniowych bierze pod uwagċ jednak jedynie te obiekty, które są na odpowiednim wysokim poziomie przygotowane pod wzglċdem formalnym (wykonanie zaáoīeĕ do projektu scalenia, zebranie podpisów wiċkszoğci uczestników potencjalnego scalenia lub wydanie postanowienia o wszczċciu prac scaleniowych) i w przypadku niedostatecznej liczby przygotowanych w ten sposób obiektów do realizacji (a taka sytuacja miaáa miejsce w Maáopolsce), mogą do niej trafiaü równieī takie, które nie byáyby brane pod uwagċ wtedy, gdyby lista ta byáaby o wiele dáuīsza. OMÓWIENIE WYNIKÓW Podstawowe informacje charakteryzujące zmiany wybranych parametrów struktury przestrzennej obszaru scalenia, jakie dokonaáy siċ w wyniku przeprowadzonych prac zostaáy zawarte w tabelach 1 i 2. Ze zbiorów danych wykorzystanych do analizy wyáączono grunty naleīące do gminy, powiatu i róīnego rodzaju instytucji nie związanych z rolnictwem. Ĩródáo: opracowanie wáasne Rys. 3. Nowy ukáad gruntowy wsi Barczków wraz z identyfikacją sieci transportowej (dziaáki wyróīnione kolorem czerwonym) Fig. 3. The new layout of registered plots in the village in the merged area with the identification of transport network (red) 66

7 Zmiany parametrów struktury... Brak formalnego po czenia z sieci dróg publicznych stanowi o du e utrudnienie w u ytkowaniu cz ci dzia ek. Jednak równie cz dróg istniej cych jest, co by o sygnalizowane przez uczestników scalenia jeszcze na etapie prac przygotowawczych, regularnie nieprzejezdna w okresie wczesnej wiosny. Przyczyn jest s siedztwo Wis y, oddzielonej od wsi jedynie wa em ziemnym, p aska powierzchnia oraz dominuj ce rodzaje gleb sprzyjaj ce utrzymywaniu si zastoisk wody. Problemy z dojazdem do pól stanowi y istotn przes ank do realizacji na rozpatrywanym obszarze prac scaleniowych. ród o: opracowanie w asne Rys. 4. Przestrzenne rozmieszczenie grup dzia ek o powierzchniach poni ej 0.1 ha (kolor ó ty) i powy ej 1 ha (kolor czerwony) przed i po zako czeniu prac scaleniowych Fig. 4. The spatial layout of plot groups with the surface area below 0.1 ha (yellow) and above 1 ha (red) before and after the completion of land consolidation works W tabeli 1 zestawione zosta y najwa niejsze informacje dotycz ce zmian liczebno ci poszczególnych grup dzia ek odpowiednio w starym i nowym uk adzie gruntowym, w kategoriach wydzielonych ze wzgl du na powierzchni tych dzia ek oraz odleg o od siedliska. Dla potrzeb pomiaru odleg o ci od siedliska do dzia ek dla poszczególnych gospodarstw przyj to rzeczywist lokalizacj siedliska na obszarze wsi, w przypadku kiedy by a mo liwa jego jednoznaczna identyfikacja na podstawie danych z ewidencji gruntów i budynków oraz zdj lotniczych. Dla gruntów jednostek rejestrowych nale cych do w a cicieli zamieszkuj cych wsie s siednie jako siedlisko przyj to punkt wjazdu na obszar scalenia od strony danej wsi. Dla pozosta ych gruntów (jednostki nale ce do osób zamieszkuj cych w du ej odleg o ci od rozpatrywanej wsi oraz gospodarstwa miejscowe, dla których nie uda o si zidentyfikowa dzia ki siedliskowej), jako punkt pocz tkowy pomiaru przyj to centrum wsi Barczków. 67

8 Jaros aw Janus 68 Tabela 1. Dane charakteryzuj ce wybrane grupy dzia ek przed i po scaleniu Table 1. Data characterizing selected groups of plots before and after land consolidation Dzia ki: Wszystkie Przed scaleniem Bez siedlisk Bez siedlisk, tylko dla gosp. o pow. > 1 ha w obszarze scalenia Wszystkie Po scaleniu Bez siedlisk Bez siedlisk, tylko dla gosp. o pow. > 1 ha w obszarze scalenia Wszystkie Powierzchnia z przedzia u ha Powierzchnia z przedzia u ha Powierzchnia z przedzia u 1-2 ha Powierzchnia z przedzia u ha Odleg o od siedliska m Odleg o od siedliska m Odleg o od siedliska m Odleg o od siedliska m Odleg o od siedliska m Odleg o od siedliska m ród o: opracowanie w asne Dane w tabeli 1 zestawiono uwzgl dniaj c trzy zbiory danych. Pierwszy z nich zawiera wszystkie dzia ki analizowanej grupy gospodarstw, z drugiego usuni to jedynie dzia ki siedliskowe, natomiast z trzeciego usuni to, oprócz dzia ek siedliskowych, równie jednostki rejestrowe posiadaj ce mniej ni 1 ha

9 Zmiany parametrów struktury... w obszarze scalenia tak, aby efekty scalenia rozpatrywane by y jedynie w odniesieniu do grupy prawdopodobnych gospodarstw rolnych, a w tej grupie w odniesieniu do gruntów poddanych scaleniu, bez dzia ki siedliskowej, która najcz ciej traktowana jest w trakcie projektowania nowego uk adu gruntowego jako niezmiennik. Z wszystkich trzech zbiorów danych wy czono jednostki rejestrowe nale ce do Skarb Pa stwa, gminy, powiatu i inne, których charakter wskazywa e posiadane grunty nie s wykorzystywane na potrzeb zwi zane z rolnictwem. Do oceny efektów scalenia gruntów z punktu widzenia zmian struktury przestrzennej gospodarstw najkorzystniej wykorzysta dane odnosz ce si do zbioru pozbawionego jednostek o powierzchni poni ej 1 ha oraz dzia ek siedliskowych. W tej grupie na uwag zas uguje znacz ca redukcja liczby dzia ek najmniejszych, o powierzchni poni ej 0.3 ha, ze 100 do 27, natomiast liczba dzia ek du ych, o powierzchni powy ej 1 ha wzros a z 27 do 45. Z punktu widzenia odleg o ci dzia ek od siedlisk zmniejszenie liczebno ci dzia ek wyst puje w ka dej z wydzielonych kategorii (co nale y wi za z ogóln redukcj liczby dzia ek), przy czym najbardziej widoczna jest ona w przedzia ach od 500 do 1000 m (z 92 do 59) oraz od 1000 do 2000 m (z 76 do 49). Efekty prac scaleniowych mo na równie rozpatrywa analizuj c zmiany liczebno ci dzia ek w gospodarstwach oraz zmiany powierzchni samych gospodarstw. Informacje na ten temat zawiera tabela 2. Analizuj c dane dotycz ce zmian struktury obszarowej gospodarstw nale y stwierdzi praktyczny brak jakichkolwiek zmian w tym zakresie. Wynika z tego, e w trakcie prac scaleniowych nie nast powa y adne znacz ce przep ywy gruntów pomi dzy gospodarstwami, które powodowa yby likwidacj lub zmniejszenie jednych gospodarstw kosztem powi kszenia innych. Wskazuje to na brak zainteresowania rozszerzaniem dzia alno ci o charakterze rolniczym nawet przez pojedynczych w a cicieli gruntów, poniewa trwaj ce na danym obszarze scalenie jest najlepszym sposobem na powi kszenie gospodarstw wraz z równoczesn korzystnym dla dochodowo ci prowadzonej dzia alno ci powi kszeniem powierzchni dzia- ek i lokalizacji ich w jak najmniejszej odleg o ci od siedliska. Dane dotycz ce zmian liczebno ci dzia ek w poszczególnych gospodarstwach wskazuj na ograniczenie wyst powania gospodarstw o nadmiernej liczbie dzia ek: zlikwidowane zosta y gospodarstwa o liczbie dzia ek powy ej 10, natomiast liczebno grupy posiadaj cej od 6 do 10 dzia ek zosta a zmniejszona z 16 do 9. Zaprezentowane na rysunku 5 gospodarstwo o numerze jednostki rejestrowej 26 jest jednym z wi kszych na obszarze rozpatrywanego scalenia. Jego powierzchnia przed scaleniem wynosi a 6,09 ha, a po scaleniu 6,10 ha. Ca ko- 69

10 Jaros aw Janus wita liczba wchodz cych w sk ad gospodarstwa dzia ek zmniejszy a si w wyniku zrealizowanych prac z 17 do 7, ich przeci tna powierzchnia wzros a z 0,36 do 0,87 ha. Zlikwidowane zosta y dzia ki o nadmiernym wyd u eniu, za wyj tkiem jednej znajduj cej si bezpo rednio po przeciwnej stronie drogi przy dzia ce siedliskowej. Nowy uk ad gruntów gospodarstwa nale y uzna za korzystny, zw aszcza bior c pod uwag niewielkie rozmiary wsi. Przeci tna odleg o gruntów od siedliska zmniejszy a si w przypadku tego gospodarstwa z 804 do 779 metrów. Tabela 2. Dane charakteryzuj ce wybrane grupy gospodarstw przed i po scaleniu Table.2. Data characterizing selected groups of farms before and after land consolidation Przed scaleniem Po scaleniu Opis Liczba gosp. Suma powierzchni [ha] rednia powierzchnia gosp. [ha] Liczba dzia ek rednia powierzchnia dzia ki. [ha] Liczba gosp. Suma powierzchni [ha] rednia powierzchnia gosp. [ha] Liczba dzia ek rednia powierzchnia dzia ki. [ha] Gospodarstwa: wszystkie pow. 0-1 ha pow. 1-2 ha pow. 3-5 ha pow ha gosp z 1 dz gosp z 3-5 dz gosp z 6-10 dz gosp z dz ród o: opracowanie w asne 70

11 Zmiany parametrów struktury... ród o: opracowanie w asne Rys. 5. Porównanie rozmieszczenia gruntów gospodarstwa o numerze jednostki rejestrowej 26 przed i po scaleniu Fig. 5. Comparison of location of land plots belonging to farm No. 26 before and after execution of land consolidation works WNIOSKI Pomimo stosunkowo niewielkich zmian parametrów struktury przestrzennej rozpatrywanego obszaru, efekty scalenia wsi Barczków nale y oceni pozytywnie, zw aszcza uwzgl dniaj c efekty zako czonych w niedalekiej przysz o ci inwestycji zwi zanych z modernizacj istniej cych i budow nowych odcinków sieci drogowej. Umo liwi to bezpo redni dojazd za pomoc dróg publicznych do wszystkich dzia ek na obszarze scalenia oraz poprawi ich przejezdno w okresie wiosennym, kiedy to przez d ugi czas nawet istniej ce drogi o charakterze gruntowym przez d ugi czas nie by y przejezdne dla sprz tu rolniczego. Do korzy ci z wykonanych prac nale y równie zaliczy now map ewidencji gruntów i budynków w ca o ci pochodz c z pomiaru na gruncie oraz cz ciowe uporz dkowanie stanu prawnego nieruchomo ci. Mo na jedynie rozwa a, czy rozmiary uzyskanych korzy ci s porównywalne do kosztów poniesionych przez kilka lat trwania procedury scaleniowej. Brak jest jednak w chwili obecnej obowi zuj cych prawnie lub przynajmniej przyj tych powszechnie metod oceny efektów prac scaleniowych z punktu widzenia ich op acalno ci, chocia prace nad wypracowaniem takich metod by y podejmowane w przesz o- ci i trwaj równie obecnie. 71

12 Jaros aw Janus BIBLIOGRAFIA Deo N Teoria grafów i jej zastosowania w technice i informatyce, Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa. Harasimowicz S. Janus J., Okre lenie najkrótszej odleg o ci mi dzy gruntami a siedliskami gospodarstw rolnych z wykorzystaniem mapy numerycznej. Geodezja, Kartografia i Fotogrametria, Wydawnictwo Politechniki Lwowskiej, Lwów Harasimowicz S., Janus J Budowa i wykorzystanie grafu przemieszcze w celu okre lania najkrótszej trasy z siedliska do dzia ki rolnej. Aspekty tworzenia katastru nieruchomo ci, Uniwersytet Warmi sko-mazurski w Olsztynie, Educaterra, Jó wiak K Kondycja ekonomiczna i perspektywy rozwoju ró nych grup gospodarstw rolniczych w Polsce. Studia i raporty IUNG z7. Ustawa z dnia 26 marca 1982 r. o scalaniu i wymianie gruntów (Dz. U. Nr 178 z 2003 r. poz. 1749) Wilson R., Wprowadzenie do teorii grafów. PWN Warszawa Woch F Optymalne parametry roz ogu gruntów gospodarstw rodzinnych dla wy ynnych terenów Polski. Pami tnik Pu awski. Zeszyt 127, IUNG Pu awy, Dr in. Jaros aw Janus Katedra Geodezji Rolnej, Katastru i Fotogrametrii Uniwersytet Rolniczy im.h.ko taja ul.balicka 253a Kraków tel. (012) j.janus@ur.krakow.pl