CZY SYSTEMY WSPARCIA DLA ENERGII Z ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ

Transkrypt

1 CZY SYSTEMY WSPARCIA DLA ENERGII Z ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ PRZEWIDZIANE W PROJEKCIE USTAWY O OZE (DRUK SEJMOWY NR 2604) MOŻNA UZNAĆ ZA POMOC PUBLICZNĄ? WPROWADZENIE W momencie rozpoczęcia prac nad niniejszym opracowaniem Sejm Rzeczypospolitej Polskiej 20 lutego 2015 roku uchwalił ustawę o odnawialnych źródłach energii (dalej jako: Ustawa o OZE), której celem jest rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii (dalej jako: OZE) w Polsce. Teraz dokument czeka już tylko na podpis Prezydenta. Państwo ingeruje w działalność przedsiębiorstw energetycznych realizując funkcję kierownictwa gospodarczego, przez co rozumiemy całokształt państwowych środków prawnych, za których pośrednictwem państwo ingeruje bezpośrednio lub pośrednio w procesy gospodarcze dla osiągnięcia określonych celów polityczno-gospodarczych, bez względu na rodzaj i charakter stosowanych prawnych środków i form działania organów władzy publicznej 1. Można wskazać na takie instrumenty realizacji funkcji kierownictwa gospodarczego jak ceny minimalne sprzedaży energii ze źródeł odnawialnych, obowiązek zakupu oferowanej energii elektrycznej wytworzonej ze źródeł odnawialnych 2, zaangażowanie państwa w zawieranie kontraktów długoterminowych sprzedaży mocy i energii elektrycznej 3 czy wreszcie opodatkowanie produktów energetycznych 4. Celem niniejszej pracy jest ukazanie problemu mechanizmów wsparcia dla rynku OZE i związanego z tym ryzyka wystąpienia niedozwolonej pomocy publicznej. W niniejszej pracy zostanie przeanalizowany m.in. instrument cen minimalnych sprzedaży energii i obowiązek zakupu oferowanej energii elektrycznej, które znalazły swoje uregulowanie również w prawie polskim, w nowej ustawie o OZE. W odniesieniu do pomocy publicznej, przesłanki jej wystąpienia będą analizowane przy każdym rodzaju systemu wsparcia, lecz porządek pracy nie będzie oparty na kolejności przesłanek. Z punktu widzenia analizy zastosowania reguł pomocy państwa do pomocy dla OZE efektywniejsze wydają się rozważania koncentrujące się wokół form pomocy. 1 K. Strzyczkowski, Prawo gospodarcze publiczne, wyd. 4, Warszawa 2008, s ; M. Szydło, Planowanie w gospodarce energetycznej na obszarze gminy, Samorząd Terytorialny 2004, nr 5, s F. Elżanowski, Whatdoesanobligation to purchase Green energy mean? Case comment to the judgment of the Supreme Court of 5 July 2007 Green energy (Ref. No. III SK 13/07), Yearbook of Antitrust and Regulatory Studies 2008, vol. 1(1), s M. Marszałek, Usunięcie barier rozwoju rynku konkurencyjnego energii elektrycznej, PUG 2008, nr 10, s P.D. Cameron, Competition in EnergyMarkets. Law and Regulation in the European Union, Oxford 2007, s.502.

2 POMOC PAŃSTWA W PRAWIE UNII EUROPEJSKIEJ POJĘCIE POMOCY PUBLICZNEJ Pojęcie pomocy publicznej (w prawie europejskim jako pomoc państwa) podaje art. 107 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (dalej jako: TFUE ), zgodnie z którym nie do pogodzenia ze wspólnym rynkiem jest wszelka pomoc przyznawana przez Państwo Członkowskie lub przy użyciu zasobów państwowych w jakiejkolwiek formie, która zakłóca lub grozi zakłóceniem konkurencji poprzez sprzyjanie niektórym przedsiębiorstwom lub produkcji niektórych towarów i wpływa na wymianę handlową między Państwami Członkowskimi 5. Przepis wskazuje, że pomoc jest udzielana przez państwo lub ze źródeł państwowych, a forma jej udzielania jest dowolna. Trzeba podkreślić, że art. 87 ust. 1 pierwotnego Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską również definiował środki krajowe na podstawie ich skutków, a nie ich przyczyn czy celów 6. Dlatego też nie ma znaczenia przeznaczenie środków finansowych, istotne są zaś naruszenia wymienione w przedmiotowym przepisie. Bez znaczenia jest cel, na który przeznacza się środki. PRZESŁANKI WYSTĄPIENIA POMOCY PUBLICZNEJ Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej jako: TSUE) wyprowadza cztery konstytutywne cechy pomocy państwa. Po pierwsze, musi istnieć interwencja państwa lub przy użyciu zasobów państwowych; po drugie, interwencja ta musi być w stanie wpłynąć na wymianę handlową między państwami członkowskimi; po trzecie, musi przyznawać beneficjentowi korzyść poprzez sprzyjanie niektórym przedsiębiorstwom lub produkcji niektórych towarów i po czwarte, musi zakłócać lub grozić zakłóceniem konkurencji 7. Przesłanka przyznawania pomocy przez Państwo Członkowskie lub przy użyciu zasobów państwowych w jakiejkolwiek formie Sformułowanie tej przesłanki odnosi się do trzech elementów. Pierwszy to przyznawanie przez Państwo Członkowskie, drugi to użycie zasobów państwowych, trzeci zaś to jakakolwiek forma 8. TSUE w sprawie Stardust Marine jednoznacznie orzekł, że aby określone korzyści mogły zostać zakwalifikowane jako pomoc w rozumieniu art. 107 ust. 1 TFUE, muszą one, po pierwsze być 5 Por. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej w brzmieniu ustalonym przez Traktat z Lizbony, zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, sporządzony w Lizbonie dnia 13 grudnia 2007 r., Dz.U /2. 6 Sprawy połączone T-116/2001 i T-118/2001P&O EuropeanFerries (Vizcaya) SA i DiputacionForal de Vizcaya przeciwko Komisji, pkt. 112, LexPolonicanr Sprawa C-280/00, Altmark Trans, Zb. Orz. 2003, s. I-7747, pkt M. Stoczkiewicz, Pomoc państwa dla przedsiębiorstw energetycznych w prawie Unii Europejskiej, Warszawa 2011, s. 87.

3 przyznane bezpośrednio lub pośrednio z zasobów państwowych i po drugie, być przypisane państwu 9. Jednak już w sprawie Preussen-Elektra Trybunał stwierdził, że pomimo iż korzyść dla przedsiębiorców wytwarzających energię ze źródeł odnawialnych została przyznana przez państwo (w drodze aktu prawnego), to jednak nie była ona związana z bezpośrednim lub pośrednim transferem zasobów państwowych 10. Sprawa ta powróci jeszcze (szerzej komentowana) na wokandę w niniejszej pracy przy okazji analizowania systemów wsparcia. Tak więc, z niejednorodnego co prawda orzecznictwa TSUE wynika m.in. taki wniosek, że instrumenty ingerencji państwa spełniają cechę pomocy tylko wtedy, gdy spełniają zarówno przesłankę przyznawania przez państwo, jak i przyznawania z zasobów państwowych 11. Selektywna korzyść W orzecznictwie, TSUE wskazuje, że przesłanka selektywności jest spełniona w przypadku każdego środka, który nie ma zastosowania do wszystkich właściwych przedsiębiorstw w państwie członkowskim 12. Rzecznik generalny Cosmas stwierdził, że przesłankę tę można uznać za zastosowanie ogólnej zasady równości 13. Jak sama nazwa wskazuje, na przesłankę tę składają się dwa elementy, a mianowicie selektywność i korzyść. Dopiero gdy stwierdzone zostanie wystąpienie korzyści, można dalej badać czy ma ona charakter selektywny 14. Zakłócenie lub groźba zakłócenia konkurencji TSUE w sprawie Philip Morris v. Komisja stwierdził, iż: w przypadku gdy pomoc finansowa ze strony państwa wzmacnia pozycję przedsiębiorstwa w porównaniu z innymi przedsiębiorstwami konkurującymi w wewnątrz-wspólnotowej wymianie handlowej, te inne przedsiębiorstwa muszą zostać uznane za podlegające wpływowi tej pomocy 15. Art. 107 ust. 1 TFUE w tym brzmieniu wskazuje na podstawową wartość chronioną przez przepisy prawa pomocy państwa Unii Europejskiej. Pomoc państwa jest bowiem niezgodna z rynkiem wewnętrznym z uwagi na zakłócenie lub chociażby zagrożenie zakłóceniem konkurencji 16. Według orzecznictwa TSUE konkurencja jest zakłócona lub istnieje groźba jej zakłócenia, gdy środek udzielony przez państwo wzmacnia pozycję odbiorcy pomocy w stosunku do innych przedsiębiorców z nim konkurujących w wymianie handlowej na rynku 9 Sprawa C-482/99, France v. Commission (Stardust Marine), Zb. Orz. 2002, s.i-04397, pkt. 24 i obszernie cytowane w tym punkcie orzecznictwo. 10 Sprawa C-379/98, PreussenElektra AG v. Schleswag AG, Zb. Orz. 2001, s. I-02099, pkt Tak też TSUE w sprawie T-351/02, Deutsche Bahn AG vs. Commission, Zb. Orz. 2006, s.ii-1047, pkt Sprawy: C-280/00, Italy v. Commission, Zb. Orz. 2005, s.i-10901, pkt 99; C-222/04, Minister dell Economia e delle Finanse v. Cassa di Risparmio di FirenzeSpA, Zb. Orz. 2006, s.i-289, pkt Opinia rzecznika generalnego Cosmasa przedstawiona w dniu 14 maja 1997 w sprawie C-353/95 P, pkt Sprawa T-471/93, Tierce Labroke v. Commission, Zb. Orz. 1995, s.ii-2537, pkt Sprawa C-730/79, Philip Morris Holland v. Commission, Zb. Orz. 1980, s.2671, pkt Por. M. Stoczkiewicz, Pomoc państwa, s. 268.

4 wewnętrznym 17. Na skutek tak szerokiego rozumienia tej przesłanki tylko w marginalnych przypadkach przyjmuje się jej niespełnienie 18. Wpływ na wewnątrz-wspólnotową wymianę handlową Jak podkreśla Komisja, w analizie wpływu pomocy na wewnątrz-wspólnotową wymianę handlową konieczne jest uwzględnienie konkurencji potencjalnej i jej ewentualnego wpływu na tę wymianę 19. W orzeczeniu w sprawie 102/87 France v. Commission 20, dotyczącej pomocy w formie subsydiowanej pożyczki na modernizację browaru, jeszcze wtedy Europejski Trybunał Sprawiedliwości wskazał, że pomoc dla określonego przedsiębiorstwa może wpływać na wewnątrz-wspólnotową wymianę handlową, jeżeli towary przez nie oferowane są konkurencyjne wobec towarów pochodzących z innych państw członkowskich, nawet jeśli to przedsiębiorstwo nie prowadzi eksportu. Pomoc może bowiem umożliwić beneficjentowi utrzymanie produkcji krajowej na określonym poziomie lub jej zwiększenie, przez co zmniejszą się możliwości przedsiębiorstw z innych państw członkowskich co do eksportu ich towarów do danego państwa członkowskiego 21. POJĘCIE PRZEDSIĘBIORSTWA/PRZEDSIĘBIORCY Z punktu widzenia tej pracy, istotnym jest również wyjaśnienie pojęcia przedsiębiorstwo w odniesieniu do pomocy państwa. Według ustalonego orzecznictwa TSUE przedsiębiorstwem w rozumieniu prawa konkurencji Unii Europejskiej jest każda jednostka prowadząca działalność gospodarczą, niezależnie od jej statusu prawnego i sposobu finansowania 22. Pomocą państwa natomiast w rozumieniu wyżej już wspomnianego art. 107 ust. 1 TFUE jest tylko pomoc dla przedsiębiorstw. Innymi więc słowy, jeżeli nie mamy do czynienia z przedsiębiorstwem, art. 107 ust.1 TFUE nie znajduje zastosowania 23. POJĘCIE PROSUMENTA Mogłoby się wydawać, że pojęcie przedsiębiorstwa wpływa na określenie zakresu niniejszej pracy, w której poza jej zasięgiem mogliby zostać między innymi prosumenci, a w konsekwencji systemy wsparcia dla prosumentów w kontekście pomocy publicznej. Zanim jednak rozstrzygnę tą wątpliwość, na marginesie, w celu wyjaśnienia dodam tylko, że gdy mowa jest o prosumencie, należy przez niego 17 Tamże, s Por. A. Nykiel-Mateo, Pomoc państwa a ogólne środki interwencji w europejskim prawie wspólnotowym, Warszawa 2009, s KomisjaEuropejska, XIVth on Competition Policy, Brussels-Luxembourg 1985, s Sprawa 102/87, ECR 1988, s M. Szydło, Pomocpaństwawspierająca świadczenie usług w ogólnym interesie gospodarczym w świetle najnowszego orzecznictwa wspólnotowego, Europejski Przegląd Sądowy 2006, nr 2, s M.in. sprawy: C /98, Pavlov, Zb. Orz. 2000, s.i-6451, pkt. 74; C-218/00, Cisal, Zb. Orz. 2002, s.i-691, pkt. 22; C-264/01, C-306/01, C-354/01 i C-355/01, AOK, Zb. Orz. 2004, s.i-2493, pkt M. Stoczkiewicz, Pomoc państwa, s. 45.

5 rozumieć przede wszystkim wytwórcę, wytwarzającego energię elektryczną w mikroinstalacji na własne potrzeby, a także wytwórców prowadzących działalność gospodarczą w mikroinstalacji 24. W świetle definicji przedsiębiorstwa, można by stwierdzić, że działalność prosumencka nie podpada w jej rozumienie z art. 107 ust. 1 TFUE. Nic bardziej mylnego. Mimo, że zgodnie z art. 9u ustawy Prawo energetyczne, wytwarzanie energii elektrycznej w mikroinstalacji przez osobę fizyczną niebędącą przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, a także sprzedaż tej energii przez tę osobę, nie jest działalnością gospodarczą 25 a ponadto sama ustawa o OZE w art. 4 ust. 2 stanowi, że wytwarzanie i sprzedaż energii przez wytwórcę w mikroinstalacji nie stanowi działalność gospodarczej 26, to jednak bez znaczenia pozostaje ten fakt, gdy pod uwagę weźmie się definicję unijną i stanowisko samej Komisji Europejskiej (dalej jako: Komisja) 27. Komisja stwierdziła, że działalność małych wytwórców ma jak najbardziej charakter gospodarczy ponieważ prosumenci, sprzedając nadwyżkę niewykorzystanej energii do sieci, konkurują z innymi podmiotami wytwarzającymi energię. Krótko mówiąc, zakres niniejszej pracy obejmie więc również analizę możliwej pomocy publicznej w systemach wsparcia dla prosumentów. WYSTĄPIENIE POMOCY PUBLICZNEJ A INSTRUMENTY WSPARCIA OZE Kiedy już wyjaśnione zostały pojęcia pomocy publicznej i przedsiębiorstwa a także omówione zostały konstytutywne przesłanki do wystąpienia pomocy publicznej, następnie należy krótko wymienić i scharakteryzować systemy wsparcia dla energii odnawialnej, obecne w aktualnie już uchwalonej przez Sejm ustawie o OZE 28. Z czego w ogóle wynika obowiązek promowania wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych? Jest to jeden z celów Europejskiej Polityki Energetycznej 29. Wiążące cele w zakresie wykorzystania OZE wprowadza dyrektywa 2009/28/WE w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł 24 Jest to definicja przyjęta wyłącznie na potrzeby niniejszej pracy, zapożyczona z uwag zgłoszonych do projektu ustawy o OZE z 7 lipca 2014 r. w ramach konsultacji społecznych. 25 Dz.U. z 2012 r. poz Zob. art. 4 ustawy o OZE z dnia 20 lutego 2015 r. (druk sejmowy 2604). 27 Decyzja Komisji Europejskiej z r. w sprawie N 94/2010 Wielka Brytania Feed In tariffs wspierające wytwarzanie energii odnawialnej ze źródeł niskowęglowych (C(2010)2445) grudnia 2014 r. był to jeszcze projekt ustawy o OZE druk sejmowy Communication from the Commission to the European Council and the European Parliament. AnEnergy Policy for Europe, COM(2007) 1 final, w pkt. 3.5 zakłada się wzrost wykorzystania energii z odnawialnych źródeł w całej UE do 20% do 2020 r.

6 odnawialnych 30. Wynika z niej obowiązek państw członkowskich do osiągania celów związanych z OZE, założonych w tej dyrektywie, jednak bez wskazywania na konkretne mechanizmy wsparcia osiągnięcia tych celów 31. To od państwa członkowskiego zależy, jaki mechanizm wsparcia wybierze 32, jednak nie może on naruszać art. 107 TFUE. Jeszcze niedawno projektowana, a już uchwalona przez Sejm nowa ustawa o OZE przewiduje następujące finansowe instrumenty wsparcia wytwarzania energii z odnawialnych źródeł: świadectwa pochodzenia energii 33, obowiązek zakupu energii przez tzw. sprzedawcę zobowiązanego 34, taryfy gwarantowane 35 oraz aukcje na zakup energii 36. Zrezygnowano w ustawie o OZE ze zwolnień z wpisu do rejestru gwarancji pochodzenia OZE o łącznej mocy zainstalowanej elektrycznej nieprzekraczającej 5MW oraz z opłat skarbowych i administracyjnych dla wytwórców energii elektrycznej w instalacjach o mocy poniżej 5 MW 37. Rozporządzenie Komisji uznające niektóre rodzaje pomocy za zgodne z rynkiem wewnętrznym w zastosowaniu art. 107 i 108 TFUE (tzw. GBER 38 ) nie przewiduje możliwości udzielania wsparcia operacyjnego przeznaczonego na wspieranie OZE w formie zwolnień z opłat skarbowych. Tym samym pomoc ta nie może zostać uznana za zgodną z rynkiem wewnętrznym na podstawie GBER. Z uwagi na powyższe, odstąpiono w niniejszej pracy od analizowania tego rodzaju mechanizmu pomocowego. W ustawie o OZE dotychczasowy system certyfikatowy (uzyskiwanie certyfikatów z możliwością sprzedaży innym podmiotom wynikających z tych certyfikatów praw majątkowych) został zastąpiony przez nowe systemy wsparcia oparte czy to na mechanizmie aukcyjnym dla instalacji przemysłowych, czy taryf gwarantowanych dla instalacji prosumenckich. Energia sprzedana na aukcji albo wyprodukowana przez prosumenta została objęta obowiązkiem zakupu przez sprzedawcę zobowiązanego (dotychczas sprzedawca z urzędu). 30 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE (Dz. Urz. UE L 140 z , s. 16). 31 M. Stoczkiewicz, Pomoc państwa, s L. Werring (red.), EU Energy Law, t. 3, EU Environmental Law. Energy Efficiency and Renewable Energy Sources, Leuven 2006, s Zob. art. 44 projektu ustawy o OZE z 7 lipca 2014 r. (druk sejmowy 2604). 34 Szerzej zob. art. 41 ust. 1, art. 42 ust. 1 i art. 92 ust. 1 3 i 5 7 projektu ustawy o OZE z 7 lipca 2014 r. (druk sejmowy 2604). 35 Zob. art. 41 ust projektu ustawy o OZE z 7 lipca 2014 r. (druk sejmowy 2604). 36 Zob. art projektu ustawy o OZE z 7 lipca 2014 r. (druk sejmowy 2604). 37 Zob. Opinia nr 2/2014/P/ES z dnia 22 maja 2014 r. (DDO-500-4(2)/2014/ES) Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów do projektu programu pomocowego zawartego w projekcie ustawy o odnawialnych źródłach energii. 38 Rozporządzenie Komisji (UE) nr 651/2014 z dnia 17 czerwca 2014 r. uznające niektóre rodzaje pomocy za zgodne z rynkiem wewnętrznym w zastosowaniu art. 107 i 108 TFUE (Dz. Urz. UE L ).

7 Poniżej odniosę się do każdego z systemów wsparcia osobno, charakteryzując je krótko i poddając analizie wystąpienie przesłanek pomocy publicznej w każdym z nich. WYSTĄPIENIE POMOCY PUBLICZNEJ W OBOWIĄZKU ZAKUPU ENERGII PRZEZ SPRZEDAWCĘ ZOBOWIĄZANEGO W GŁÓWNYCH MECHANIZMACH WSPARCIA, TJ. TARYF GWARANTOWANYCH I AUKCJI W ramach systemu wsparcia co do obowiązku zakupu energii ustawodawca zobowiązał sprzedawcę z urzędu (w nowo uchwalonej ustawie o OZE, zastąpiono to pojęcie sprzedawcą zobowiązanym 39 ) do zakupu energii elektrycznej wytworzonej w OZE, przyłączonych do sieci znajdującej się na obszarze działania sprzedawcy 40. Przez sprzedawcę zobowiązanego rozumie się przedsiębiorstwo energetyczne posiadające koncesję na obrót paliwami gazowymi lub energią elektryczną, świadczące usługi kompleksowe odbiorcom paliw gazowych lub energii elektrycznej w gospodarstwie domowym, niekorzystającym z prawa wyboru sprzedawcy Zgodnie z nowymi przepisami, to Prezes URE, w drodze decyzji, będzie wyznaczał sprzedawcę zobowiązanego każdego roku. Pomoc publiczna w systemie taryf gwarantowanych (cen minimalnych) Wyróżnić można zarówno dość duży zakres instrumentów ingerencji państwa w działalność podmiotów rynku energetycznego, które w sposób oczywisty stanowią pomoc państwa, jak i instrumenty stanowiące przypadki graniczne (borderlinecases), które tworzą pasmo niezdeterminowania (cień semantyczny), co do których niepewność, czy wchodzą w zakres pomocy państwa, rozwiązywana jest dopiero w drodze 39 Zob. art. 41 ust. 1, art. 42 ust. 1 i art. 92 ust. 1 3 i 5 7 ustawy o OZE z 20 lutego 2015 r. (druk sejmowy 2604). 40 Art. 3 pkt 29 Ustawy Prawo energetyczne z dnia 10 kwietnia 1997 r., Dz.U. z 2012 r. poz

8 orzecznictwa sądów unijnych 41. Jednym z przykładów takiego instrumentu granicznego może być narzucony na przedsiębiorstwa przez akt rangi ustawowej obowiązek zakupu energii ze źródeł odnawialnych po cenach minimalnych, wyższych niż rynkowe 42. Jak już wspomniałem, energia wyprodukowana przez wytwórcę energii będącego jednocześnie jej konsumentem, została objęta obowiązkiem jej zakupu przez sprzedawcę zobowiązanego, który zapłaci prosumentowi według stałych cen jednostkowych ustalonych w Ustawie (feed-in tariff), a przy tym wyższych niż rynkowe. Różnica pomiędzy ceną zakupu objętego tym obowiązkiem a ceną sprzedaży energii na rynku będzie sprzedawcy zobowiązanemu refundowana w ramach tzw. opłaty OZE, której poborem i dystrybucją będzie zarządzał Operator Rozliczeń Energii Odnawialnej S.A. (OREO S.A.) 43. Rozliczenie tego typu wsparcia będzie następowało według zasad Net-metering u, (tzw. opomiarowanie netto) co oznacza, że energia produkowana i dostarczana przez prosumenta będzie rozliczana poprzez odejmowanie jej od ilości zużytej energii z sieci elektroenergetycznej. Jednym z przykładów orzecznictwa sądów unijnych co do pomocy publicznej w sektorze energetycznym jest precedensowy wyrok, jeszcze wtedy Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w sprawie PreussenElektra 44. Instrument wsparcia w postaci obowiązku zakupu po cenach minimalnych jest instrumentem kierowanym do przedsiębiorców w rozumieniu unijnego prawa konkurencji 45. Niewątpliwie też wpływa na konkurencję i unijną wymianę handlową, ponieważ rynek wytwarzania energii jest konkurencyjny i otwarty na wymianę handlową w wymiarze unijnym. Ma również charakter selektywny, z uwagi na to, że dotyczy tylko określonych wytwórców energii 46. Co do ostatniej z przesłanek (użycia zasobów państwa) zastosowanie znajdzie tu sprawa PreussenElektra, na kanwie której powstało zasadnicze pytanie, czy obowiązek zakupu energii z odnawialnych źródeł przez przedsiębiorstwa będące dostawcami energii, po określonych w taryfie cenach minimalnych wyższych od ich wartości rynkowej, powoduje transfer zasobów państwa 47. Postępowanie to zostało wszczęte w związku ze skargą niemieckiego przedsiębiorstwa PreussenElektra AG, które domagało się zwrotu dodatkowych kosztów poniesionych w związku z wynikającym obowiązkiem zakupu energii elektrycznej wytworzonej z OZE. Należy dodać, że niemiecki system wsparcia dla OZE system cen gwarantowanych - nakładał na dystrybutorów energii elektrycznej pochodzącej z OZE obowiązek zakupu energii od określonych producentów po ustalonej cenie, wyższej od rynkowej 48. Spółki PreussenElektra oraz Schleswag twierdziły, że pomoc od państwa może być konsekwencją przepisów, przy czym nie musi obciążać środków publicznych. Tak samo uważała 41 M. Stoczkiewicz, Pomoc państwa, s Tamże, s Patrz schemat Sprawa C-379/98, PreussenElektra Ag v. Schleswag AG, Zb. Orz. 2001, s.i-02099, pkt Zob. Wyjaśnienia Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów dotyczące mikroinstalacji z dnia 10 października 2013 r. (DDO (32)/12/AR). 46 Zob. Uwagi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów dotyczące zasad wspierania energetyki odnawialnej z dnia 28 listopada 2013 r. (DDO (36)/12/AR. 47 Sprawa C-379/98, PreussenElektra Ag v. Schleswag AG, Zb. Orz. 2001, s.i-02099, pkt M. Nowacki, Prawne aspekty bezpieczeństwa energetycznego w UE, Łódź 2010, Lex nr

9 Komisja, która twierdziła, że mechanizm zawarty w prawie niemieckim doprowadził do konwersji prywatnych środków w środki publiczne 49. Trybunał odpowiadając na pytanie prejudycjalne stwierdził wprost, że uregulowania państwa członkowskiego, na których mocy, po pierwsze, prywatne przedsiębiorstwa zajmujące się zaopatrzeniem w energię elektryczną są zobowiązane do zakupu energii elektrycznej wytworzonej z odnawialnych źródeł energii na terenie ich strefy zaopatrzenia po cenach minimalnych ustalonych powyżej rzeczywistej ekonomicznej wartości tego rodzaju energii, i, po drugie, na mocy których obciążenia finansowe wynikające z tego obowiązku zostają rozłożone między owe przedsiębiorstwa zajmujące się zaopatrzeniem w energię elektryczną a nadrzędne w strukturze sieciowej prywatne przedsiębiorstwa eksploatujące sieci energetyczne, nie stanowią pomocy państwa w rozumieniu art. 92 ust. 1 traktatu WE (obecnie, po zmianie, art. 107 ust.1 TFUE) 50. Niezwykle istotnym jest ustalenie czy podmiot, na którego nałożono obowiązek zakupu energii po określonych stałych cenach jest kontrolowany przez podmiot prywatny czy państwowy. W przedmiotowej sprawie Schleswag AG był kontrolowany w 65,3% przez PreussenElektra. Inaczej było już w przypadku polskich kontraktów długoterminowych, gdzie w roku 2005 Komisja wszczęła procedurę dochodzenia w kwestii niezgodnej z prawem wspólnotowym pomocy publicznej udzielanej przez Polskę co do stosowania kontraktów długoterminowych w polskiej energetyce. Uzasadniając swoją decyzję Komisja wskazała, że system polskich kontraktów długoterminowych znacząco różnił się od systemu zbadanego przez TSUE w orzeczeniu PreussenElektra. W sprawie tej, spółka, na którą państwo nałożyło obowiązek zakupu, była własnością prywatną, natomiast Polskie Sieci Elektroenergetyczne S.A. były w całości własnością państwa 51. Udział własności publicznej w sektorze energetycznym państw członkowskich jest znaczny, a w niektórych krajach, jak np. Polska i Francja, dominujący 52. Przykładowo w Polsce, udział Skarbu Państwa w ENEA S.A. sięga 51,50%, w ENERGA S.A. sięga 51,52% a w PGE Polskiej Grupie Energetycznej S.A. 58,39% 53. Z powyższego orzeczenia płynie wniosek, iż legislacyjne instrumenty kierownictwa gospodarczego o charakterze redystrybucyjnym nie muszą stanowić pomocy państwa, jeżeli system ten zostanie w ten sposób zorganizowany, że zasoby prywatne nie staną się publicznymi, gdyż w żadnym momencie nie 49 Tamże, pkt Tamże, sentencja, pkt Decyzja C-43/45 koszty osierocone (Dz.U.Ue. C 52 z , s.8). Decyzja Komisji została zakwestionowana przez jedno z przedsiębiorstw, którym pomoc została udzielona, jednak skarga wniesiona przez to przedsiębiorstwo została ostatecznie przez nie wycofana w związku z przyjęciem ustawy o rozwiązaniu kontraktów długoterminowych. 52 Z. Muras (red.), M. Swora (red.), F. Elżanowski, A. Falecki, R. Gawin, i inni, Prawo energetyczne. Komentarz, Warszawa 2010, LEX nr 8466, pkt Wykaz spółek z większościowym udziałem Skarbu Państwa, w których prawa z akcji/udziałów wykonuje Minister Skarbu Państwa według stanu na dzień r., [dostęp on-line: r.].

10 dostaną się pod kontrolę państwa 54. Państwa członkowskie mogą w ten sposób konstruować instrumenty interwencji w gospodarkę, zmieniając warunki konkurencji, nie będąc jednocześnie związane przepisami TFUE dotyczącymi pomocy państwa 55. Mając na uwadze natomiast to, że w sprawie PreussenElektra, zaangażowane we wsparcie były jednak wyłącznie przedsiębiorstwa prywatne, a Polski rynek energetyczny zarówno w segmencie wytwarzania, jak i dystrybucji, jest zdominowany przez kontrolowane przez Skarb Państwa przedsiębiorstwa, można uznać, że polski system wsparcia w zakresie cen minimalnych stanowi pomoc publiczną. Wystąpienie pomocy publicznej w systemie aukcyjnym Podobnie może być w przypadku systemu aukcyjnego. Nowe instalacje OZE (które rozpoczną wytwarzanie energii po dniu wejścia w życie ustawy) będą mogły przystąpić do organizowanych przez Prezesa URE aukcji, na których będą mogły składać oferty sprzedaży określonej ilości energii (wytworzonej po raz pierwszy po przeprowadzeniu aukcji) po cenie nie wyższej, niż ustalana przez Prezesa URE cena referencyjna, różnicowana w zależności od mocy źródła i rodzaju wykorzystywanej technologii OZE. 54 TSUE w sprawie Pearle(C-345/02, Perle BV, Zb. Orz. 2004, s.i-07139) stwierdził jednak, że nawet gdy podmiot, który zbiera zasoby prywatne i dokonuje ich redystrybucji jest podmiotem publicznym, zasoby takie nie mają charakteru zasobów państwa, gdyż nie pozostają w swobodnej dyspozycji podmiotu publicznego i są przeznaczone na cele prywatne. Zob. E. Gambaro, A. Nucara, L. Prete, Pearle : so much unsaid!, EStAL 2005, nr 1, s Zob. C. Koenig, J. Kühling, EC control of aidgrantedthroughstateresources, EStAL 2002, nr 1, s. 16.

11 Aukcję wygrają oferty najniższej ceny zakupu. Tak samo, jak w przypadku mikroinstalacji, energia sprzedana na aukcjach będzie objęta obowiązkiem zakupu przez sprzedawcę zobowiązanego. Podobnie, ujemne saldo między ceną zakupu ustaloną na aukcji a rynkową ceną sprzedaży, będzie refundowane sprzedawcy zobowiązanemu ze środków pochodzących z opłaty OZE. Istotnym jest to, że wsparcie dla zwycięzcy aukcji ma formę wsparcia taryfy gwarantowanej (feed-in tariff), lub taryfy Premium (Premium tariff) wypłacanej jak w przypadku prosumentów przez pewien dłuższy okres. Nie powinno być wątpliwości, że w kontekście art. 107 ust. 1 TFUE, wsparcie udzielane w drodze aukcji skierowane jest do przedsiębiorstw, ma charakter selektywny (dotyczy tylko określonych kategorii źródeł energii), stanowi dla beneficjentów korzyść ekonomiczną (będzie można sprzedać energię po cenie wyższej niż rynkowa lub otrzymać dopłatę powyżej ceny rynkowej), grozi zakłóceniem konkurencji i może wpływać na unijną wymianę handlową (działalność podmiotów objętych pomocą jest prowadzona na konkurencyjnym rynku) 56. Jakkolwiek te przesłanki zaistnienia pomocy publicznej, możemy analogicznie przenieść z rozważań dotyczących mikroinstalacji na grunt omawiania systemu aukcyjnego, tak czwarta przesłanka, a mianowicie przy użyciu zasobów państwowych będzie przedmiotem pogłębionej analizy pod kątem jej wystąpienia w mechanizmie aukcji. Powinna ona być rozpatrzona na gruncie zawartego w ustawie o OZE obowiązku ustalania przez Ministra Gospodarki ceny referencyjnej (stanowiącej cenę maksymalną) oraz refundowaniu ujemnego salda między ceną ustaloną na aukcji, a rynkową ceną energii elektrycznej ze środków pochodzących z opłaty OZE 57. Posłużę się tutaj pojęciem kosztów osieroconych 58 na przykładzie sprawy EssentNetwerk 59.W sprawie tej TSUE odpowiedział na pytanie prejudycjalne sądu holenderskiego w przedmiocie wykładni art. 87 TWE (obecnie art. 107 TFUE), w związku z rozpatrywanym przez ten sąd sporem między operatorem systemu elektroenergetycznego spółką EssentNetwerk BV a odbiorcą energii elektrycznej i usług przesyłowych spółką Aluminium Delfzijl BV w przedmiocie dopłaty do ceny zafakturowanej energii elektrycznej. W sprawie tej, zastosowano w ustawie holenderskiej Zob. Opinia nr 2/2014/P/ES z dnia 22 maja 2014 r. (DDO-500-4(2)/2014/ES) Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów do projektu programu pomocowego zawartego w projekcie ustawy o odnawialnych źródłach energii, [dostęp on-line: r.], s. 7, 57 Zob. art. 77 oraz projektu ustawy o OZE z 7 lipca 2014 r. (druk sejmowy 2604). 58 Koszty osierocone (standedcosts) można określić jako koszty, które obecni na rynku przedsiębiorcy ponieśli przed uwolnieniem (liberalizacją) rynku i których ze względu na skutki tego uwolnienia nie mogą odzyskać, Zob. nota Komisji Europejskiej IP/05/ Wyrok ETS z dnia 17 lipca 2008 r. w sprawie C-206/06, EssentNetwerkNoord BV, Zb. Orz. 2008, s. I OvergaggswetElektriciteitsproductisector, Staatsblad 2000, nr 607.

12 mechanizm finansowania kosztów osieroconych, który polegał na obciążeniu odbiorców końcowych energii elektrycznej specjalną dopłatą, doliczaną do faktury za energię i przesył, która była płatna operatorowi systemu przesyłowego 61. Wówczas ETS orzekł, że źródłem kwot przeznaczanych na pokrycie kosztów osieroconych jest dopłata do ceny za energię elektryczną (będąca w istocie opłatą) nałożoną przez państwo na odbiorców energii elektrycznej na podstawie ustawy, w konsekwencji czego źródłem tych kwot są zasoby państwa 62. Nie można ominąć przy tym porównania ze sprawą już omawianą PreussenElektra. Rzecznik Generalny Mengozzi wskazywał na prywatny charakter podmiotów zobowiązanych do uiszczenia opłat w sprawie PreussenElektra, podczas gdy w sprawie EssentNetwerk pomoc finansowana była poprzez nałożenie opłat na przedsiębiorstwa publiczne lub ze środków będących w dyspozycji takich przedsiębiorstw 63. W przypadku PreussenElektra państwo nie kontrolowało zasobów użytych do pomocy, przez co zasoby te nie stanowiły zasobów państwa. W przypadku natomiast EssentNetwerk kontrola taka była sprawowana przez państwo, co pozwala postawić wniosek, że były one zakwalifikowane jako zasoby państwa 64. Warto również zwrócić uwagę na to, że jeżeli środki pozyskane z opłaty są obowiązkowo przeznaczane na finansowanie pomocy (a tak jest w przypadku opłaty OZE), to środki pozyskane bezpośrednio z takiej opłaty wpływają bezpośrednio na wysokość pomocy, a w konsekwencji na zgodność tej pomocy ze wspólnym rynkiem 65. W ślad za M. Stoczkiewiczem 66, można uznać, że instrumenty polityki gospodarczej państwa o charakterze redystrybucyjnym nie muszą mieć wpływu na wystąpienie przesłanki pochodzenia z zasobów państwa (PreussenElektra), ale jeżeli mechanizmy wsparcia są finansowane z opłat nałożonych na odbiorców końcowych lub państwo sprawuje kontrolę nad zasobami użytymi do pomocy, to spełnia to jak najbardziej przesłankę pochodzenia pomocy z zasobów państwa (EssentNetwerk). Wnioskując, należy stwierdzić, że środki pochodzące z opłaty OZE, z których refundowane będzie ujemne saldo, stanowią zasoby państwa, a tym samym wsparcie udzielane w drodze systemu aukcyjnego stanowi pomoc publiczną w rozumieniu art. 107 ust. 1 TFUE. Na marginesie wypada tylko wskazać, że sama Komisja Europejska w Rozporządzeniu uznającym niektóre rodzaje pomocy za zgodne z rynkiem wewnętrznym w zastosowaniu art. 107 i 108 TFUE, w art. 41 ust. 10 wskazuje, że wsparcie w drodze procedury przetargowej (aukcyjnej) może stanowić pomoc państwa 67. Poza zakresem niniejszej pracy pozostaje już natomiast to, czy taki mechanizm wsparcia powinien zostać objęty wyłączeniem grupowym na podstawie tego rozporządzenia. 61 D. Michalski, Koszty osierocone a liberalizacja rynku energii elektrycznej, Wspólnoty Europejskie 2007, nr Wyrok ETS z dnia 17 lipca 2008 r. w sprawie C-206/06, EssentNetwerkNoord BV, Zb. Orz. 2008, s. I-05497, pkt i Opinia rzecznika generalnego Paola Mengozziego przedstawiona w dniu 24 stycznia 2008 r. w sprawie C-206/06, pkt M. Stoczkiewicz, Pomoc państwa, s Wyrok w sprawie 47/69, France v. Commission, Zb. Orz. 1970, s.487, pkt. 17, 20, 21; sprawa C-174/02 StreekwestWestelijkNoord-Brabant, Zb. Orz. 2002, s.i-85, pkt Por. M. Stoczkiewicz, Pomoc państwa, Rozporządzenie Komisji (UE) nr 651/2014 z dnia 17 czerwca 2014 r. uznające niektóre rodzaje pomocy za zgodne z rynkiem wewnętrznym w zastosowaniu art. 107 i 108 TFUE (Dz. Urz. UE L ).

13 WYSTĄPIENIE POMOCY PUBLICZNEJ W SYSTEMIE ŚWIADECTW POCHODZENIA Ustawa o OZE zakłada kontynuację mechanizmu certyfikatowego dla instalacji już istniejących w momencie wejścia w życie ustawy, służącego wspieraniu podmiotów wytwarzających energię z OZE. Wytwórca energii ze źródeł odnawialnych otrzymuje od Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki certyfikaty, stanowiące potwierdzenie wytworzenia w określonym czasie określonej ilości energii. Wiążą się one z prawami majątkowymi i mogą być przedmiotem obrotu. Określone podmioty 68 zobowiązane są do uzyskania i przedstawienia do umorzenia Prezesowi URE świadectw pochodzenia o określonej wartości lub uiszczenia opłaty zastępczej, stanowiącej przychód dla Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (dalej: NFOŚiGW), publicznej instytucji wspierającej projekty dotyczące ochrony środowiska. Należy stwierdzić, że energia elektryczna objęta wsparciem certyfikatowym może być przedmiotem handlu wewnątrzunijnego, a zatem wydawanie certyfikatów w jednym kraju może wpływać na wymianę handlową pomiędzy Państwami Członkowskimi 69, przez co może również zakłócać konkurencję, gdyż wzmacnia pozycję producentów energii w stosunku do ich konkurentów na rynku unijnym. System ten ma także charakter selektywny, gdyż jest skierowany tylko do niektórych producentów energii elektrycznej. Sama Komisja stwierdziła, że obowiązek przedstawienia do umorzenia określonej ilości certyfikatów przez dostawców energii prowadzi do dodatkowego przychodu po stronie producentów tej energii ze sprzedaży dostawcom otrzymanych od państwa certyfikatów lub sprzedaży ich na rynku 70. Jakkolwiek system ten spełnia przesłankę wpływu na warunki konkurencji, wpływu na wymianę 68 Przedsiębiorstwa energetyczne, odbiorcy końcowi, domy maklerskie lub towarowe domy maklerskie. 69 Zob. Decyzja Komisji Europejskiej z r. w sprawie S.A /N Rumunia Green certificates for promoting electricity from renewable sources, pkt Zob. Tamże, pkt. 46.

14 handlową między Państwami Członkowskimi oraz realizuje przesłankę uzyskania korzyści i selektywności, tak przesłanka publicznego pochodzenia środków wymaga szerszego omówienia. System zielonych certyfikatów jest dość podobny do mechanizmu stałych cen minimalnych, tak więc już na wstępie warto zauważyć, że byłoby pewną niekonsekwencją wobec powyższych rozważań twierdzić, że system certyfikatów nie stanowi pomocy publicznej. Kilka lat temu, Komisja Europejska w sprawie brytyjskiej N504/2000 uznała i potwierdziła w kolejnych decyzjach ocenę, że system certyfikatów wiąże się z udzielaniem przez państwo pomocy publicznej 71. Na taką decyzję Komisji wpłynęło m.in. to, że elementem brytyjskiego systemu wsparcia był fundusz państwowy, którego zadaniem było gromadzenie i zarządzanie wpływami z opłaty manipulacyjnej a następnie przekazywanie tych środków uczestnikom systemu, częściowo rekompensując ich obowiązek zakupu energii z OZE 72. Należy zauważyć, że w polskim mechanizmie certyfikatowym, w przypadku nie uzyskania i przedstawienia do umorzenia certyfikatów o określonej wartości podmioty zobowiązane muszą zapłacić na rzecz NFOŚiGW karę ustawową. Również w późniejszych decyzjach, Komisja stwierdziła, że państwo oferuje za darmo określonym podmiotom aktywa niematerialne, posiadające wartość rynkową 73. Certyfikaty nie tylko zapewniają urzędowy dowód, że energia odnawialna została rzeczywiście wytworzona, ale także mają określoną wartość finansową nadaną przez państwo, które mogłoby je sprzedać uzyskując dochód. Potwierdził to TSUE w sprawie C-279/08 P, orzekając: ( ) ponieważ konsekwencją wprowadzenia tego systemu jest utworzenie uprawnień do emisji bez żadnego świadczenia wzajemnego na rzecz państwa które ze względu na swój zbywalny charakter posiadają wartość ekonomiczną, nadając uprawnieniom do emisji charakter zbywalnych aktywów niemajątkowych i przekazując je nieodpłatnie do dyspozycji zainteresowanych przedsiębiorstw, zamiast je sprzedać bądź wystawić na przetarg, państwo zrzeka się zasobów publicznych ( ) 74. W ocenie zarówno Komisji jak i TSUE, państwo nadając certyfikatom charakter zbywalnych, niemajątkowych aktywów i przekazując je nieodpłatnie do dyspozycji beneficjentów, zamiast je sprzedać, zrzeka się w istocie zasobów publicznych. Warto zwrócić uwagę, że gdy państwo ustanawia odrębny system finansowania w celu wsparcia zielonej energii, finansowany z opłat zastępczych, do których uiszczenia zobowiązani są niektórzy dostawcy, jeżeli nie posiadają wymaganej ilości certyfikatów, system może zawierać elementy państwowe z uwagi na ten odrębny system finansowania i stanowić pomoc państwa w rozumieniu art. 107 ust. 1 TFUE 75. PODSUMOWANIE 71 Zob. Decyzja Komisji Europejskiej z r., w sprawie N 504/2000 Wielka Brytania Renewables Obligation and Capital Grants for Renewable Technologies; i kolejne: decyzja z r. N 600/2003, decyzja z r. N 362/2004, decyzja z r. N 414/2008, decyzja z r. N 65/ Tamże, s Tamże; oraz: decyzja Komisji Europejskiej z r. N 437/2009 Rumunia program wsparcia dla kogeneracji; decyzja Komisji Europejskiej z SA.33134/2011/N Rumunia zielone certyfikaty promujące energię z odnawialnych źródeł energii. 74 Wyrok TSUE z dnia 8 września 2011 r. w sprawie C-279/08P, Komisja Europejska przeciwko Holandii, Legalis nr , [dostęp on-line: r.], pkt Zob. Decyzja Komisji Europejskiej z r. Belgia CombinedHead and Power Certificates, s.3.

15 Polskie systemy wsparcia produkcji energii elektrycznej z OZE zaproponowane i uchwalone w nowej ustawie o OZE mają charakter selektywny, potencjalnie wywierają wpływ na wymianę handlową między Państwami Członkowskimi i na warunki konkurencji na rynku wewnętrznym. Angażują także środki pochodzenia publicznego. Stwierdzenie wystąpienia tych przesłanek może prowadzić tylko do jednego wniosku, a mianowicie takiego, że istnieje duże prawdopodobieństwo, iż mechanizmy wsparcia z ustawy o OZE stanowią pomoc publiczną. Co prawda Państwa Członkowskie mają swobodę w kształtowaniu systemów wsparcia, ale brak świadomości państwa co do tego, że określony środek interwencji stanowi pomoc państwa, może powodować bardzo poważne konsekwencje, w tym jego niezgodność z prawem Unii Europejskiej i konieczność zwrotu pomocy przez beneficjenta. LITERATURA: A. Nykiel-Mateo, Pomoc państwa a ogólne środki interwencji w europejskim prawie wspólnotowym, Warszawa C. Koenig, J. Kühling, EC control of aidgrantedthroughstateresources, EStAL 2002, nr 1. Communication from the Commission to the European Council and the European Parliament. AnEnergy Policy for Europe, COM(2007) 1 final. D. Michalski, Koszty osierocone a liberalizacja rynku energii elektrycznej, Wspólnoty Europejskie 2007, nr 5. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniająca i w następstwie uchylająca dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE (Dz. Urz. UE L 140 z ). E. Gambaro, A. Nucara, L. Prete, Pearle : so much unsaid!, EStAL 2005, nr 1. F. Elżanowski, Whatdoesanobligation to purchase Green energy mean? Case comment to the judgment of the Supreme Court of 5 July 2007 Green energy (Ref. No. III SK 13/07), Yearbook of Antitrust and Regulatory Studies 2008, vol. 1(1). K. Strzyczkowski, Prawo gospodarcze publiczne, wyd. 4, Warszawa 2008; M. Szydło, Planowanie w gospodarce energetycznej na obszarze gminy, Samorząd Terytorialny 2004, nr 5. Komisja Europejska, XIVth on Competition Policy, Brussels-Luxembourg L. Werring (red.), EU Energy Law, t. 3, EU Environmental Law. Energy Efficiency and Renewable Energy Sources, Leuven M. Marszałek, Usunięcie barier rozwoju rynku konkurencyjnego energii elektrycznej, PUG 2008, nr 10. M. Nowacki, Prawne aspekty bezpieczeństwa energetycznego w UE, Łódź 2010, Lex nr M. Stoczkiewicz, Pomoc państwa dla przedsiębiorstw energetycznych w prawie Unii Europejskiej, Warszawa M. Szydło, Pomoc państwa wspierająca świadczenie usług w ogólnym interesie gospodarczym w świetle najnowszego orzecznictwa wspólnotowego, Europejski Przegląd Sądowy 2006, nr 2. Opinia nr 2/2014/P/ES z dnia 22 maja 2014 r. (DDO-500-4(2)/2014/ES) Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów do projektu programu pomocowego zawartego w projekcie ustawy o odnawialnych źródłach energii, [dostęp on-line: r.]. P.D. Cameron, Competition in EnergyMarkets. Law and Regulation in the European Union, Oxford Rozporządzenie Komisji (UE) nr 651/2014 z dnia 17 czerwca 2014 r. uznające niektóre rodzaje pomocy za zgodne z rynkiem wewnętrznym w zastosowaniu art. 107 i 108 TFUE (Dz. Urz. UE L ) Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej w brzmieniu ustalonym przez Traktat z Lizbony, zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, sporządzony w Lizbonie dnia 13 grudnia 2007 r., Dz.U /2. Uwagi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów dotyczące zasad wspierania energetyki odnawialnej z dnia 28 listopada 2013 r. (DDO (36)/12/AR. Wyjaśnienia Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów dotyczące mikroinstalacji z dnia 10 października 2013 r. (DDO (32)/12/AR). Z. Muras (red.), M. Swora (red.), F. Elżanowski, A. Falecki, R. Gawin, i inni, Prawo energetyczne. Komentarz, Warszawa 2010, LEX nr 8466.