PIERWSZEGO W EUROPIE PARKU GEOLOGICZNEGO (GEOPARKU)

Transkrypt

1 Tymoteusz Wróblewski OCHRONA ŚRODOWISKA ABIOTYCZNEGO WIODĄCYM MOTYWEM FUNKCJONOWANIA CHĘCIŃSKO-KIELECKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO PIERWSZEGO W EUROPIE PARKU GEOLOGICZNEGO (GEOPARKU) Południowo-zachodni skraj Gór Świętokrzyskich, szczególnie styk ich paleozoicznego trzonu z mezozoicznym obrzeżem, jest nadzwyczaj atrakcyjny geologicznie. W samym sercu tego obszaru położona jest gmina Chęciny. Na niewielkim fragmencie skorupy ziemskiej występują tu skały kolejnych formacji ogromnego czasokresu historii Ziemi odpowiadającemu całemu fanerozoikowi (głównemu okresowi rozwoju życia na Ziemi sięgającemu wstecz 540 milionów lat). Większość formacji geologicznych występuje na powierzchni ziemi i jest dostępna do bezpośrednich obserwacji. Dlatego od najdawniejszych czasów rejon Chęcin był obiektem zainteresowania górników (m.in. gwarków wydobywających kruszce) oraz geologów. Od początku rozwoju nauk geologicznych do dziś, teren ten pełni ważne funkcje edukacyjne. Na konieczność kompleksowej ochrony elementów przyrody nieożywionej, również o charakterze kulturowym - powiązanych z historycznym górnictwem, zwracano uwagę od ponad ćwierćwiecza [3, 7]. Najważniejsze obiekty geologiczne, już od połowy XX w., sukcesywnie obejmowano indywidualną ochroną prawną jako rezerwaty przyrody. Jeden z nich (Jaskinia Raj), który udało się również zagospodarować [4] od lat z powodzeniem służy powszechnej turystyce i edukacji. Wiele innych osobliwości geologicznych wymaga wyeksponowania i promocji. W omawianym obszarze pomiędzy Kielcami i Chęcinami, obok poszczególnych ważnych punktów, atrakcyjny jest cały krajobraz, który można nazwać typowym krajobrazem geologicznym [12], dość czytelnie ukazującym zróżnicowania formacji skalnych i struktur tektonicznych. Czytelność budowy podłoża wynika z dużego stopnia odkrycia terenu w zasadzie prawie pozbawionego najmłodszych osadów polodowcowych (czwartorzędowych). Brak maskujących osadów czwartorzędowych, korzystny dla obserwacji i badań starszych formacji, jednocześnie stwarza zagrożenia dla zbiorników wód podziemnych, nie posiadających stropowej izolacji utrudniającej migrację zanieczyszczeń z powierzchni. Równo przed dziesięciu laty ukończona została dokumentacja projektowa Chęcińsko-Kieleckiego Geologicznego Parku Krajobrazowego [9, 10], formalnie ustanowionego w grudniu 1996 r. jako Chęcińsko-Kielecki Park Krajobrazowy 1 (Ch- KPK). Zamysł powołania geologicznego parku krajobrazowego, reprezentującego 1 W końcowej fazie procesu legislacyjnego w nazwie parku pominięto (niestety) przymiotnik Geologiczny, pomimo, iż w opinii recenzentki dokumentacji projektowej, prof. Z. Alexandrowicz z Instytutu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, jako słuszny uznano pomysł nadania parkowi podwójnego znaczenia: geologicznego i krajobrazowego.

2 wyjątkowe bogactwo walorów przyrody nieożywionej Gór Świętokrzyskich, postały w Państwowym Instytucie Geologicznym wiosną 1991 r. [8], zakładał objęcie ochroną i promocją obszaru pomiędzy Bobrzą a Łośną (teren administracyjny gminy Chęciny z przyległościami). Dokładnie w tym samym czasie instytucjonalizowała się europejska ochrona przyrody nieożywionej, kiedy podczas I Międzynarodowego Sympozjum Ochrony Dziedzictwa Geologicznego w prowansalskim Digne, uchwalono Deklarację praw pamięci Ziemi (13 VI 1991). W 1993 r. zawiązała się Europejska Asocjacja dla Ochrony Dziedzictwa Geologicznego ProGeo, a kolejne sympozja ProGeo (1996, 1999) zwróciły uwagę na powiązania ochrony przyrody z edukacją poprzez geoturystykę. Równolegle Międzynarodowa Unia Nauk Geologicznych rozpoczęła realizację programu sporządzania rejestru reprezentatywnych stanowisk geologicznych w celu nadania im statusu światowego dziedzictwa lub wpisania ich na listę stanowisk europejskich (program GEOSITES). Na listę tą zaproponowano również obiekty z Polski. W 1997 r. podczas międzynarodowych warsztatów Central Europe Working Group Pro GEO w Krakowie, wśród 15 geostanowisk zgłoszonych z regionu świętokrzyskiego na pierwszej pozycji znalazł się Chęcińsko-Kielecki Geologiczny Park Krajobrazowy [5]. W rok później na forum międzynarodowym wyłoniła się propozycja tworzenia większych chronionych obszarów geosfery oraz program UNESCO GEOPARK [1]. W dokumentacji projektowej Ch-KPK, wśród jego walorów za najważniejsze uznano wartości środowiska abiotycznego. Elementy przyrody nieożywionej, wraz z innymi wartościami przyrodniczymi, historycznymi i kulturowymi, decydują o wysokiej pozycji parku, który obok zadań ochrony, ma pełnić wybitne funkcje edukacyjne, naukowe, kulturowe, turystyczno-krajoznawcze, rekreacyjne, także estetyczne i wychowawcze. W oficjalnym dokumencie erekcyjnym Ch-KPK [2] podkreślono, że park chroniący przede wszystkim elementy przyrody nieożywionej, ale też przyrodę żywą i krajobraz (również kulturowy), staje się pierwszym geologicznym parkiem krajobrazowym w Polsce. Bogatą geologiczną różnorodność parku tworzą m.in. elementy litologiczne, paleontologiczne, stratygraficzne, tektoniczne, paleogeograficzne, mineralogiczne, metalogeniczne, hydrogeologiczne, geodynamiczne, geologiczno-górnicze, geomorfologiczne. Te ostatnie to formy rzeźby powierzchniowej oraz podziemnej, zarówno naturalne jak i antropogeniczne. Obok wybitnych abiotycznych wartości środowiska przyrodniczego obszar parku charakteryzuje bogactwo i duże zróżnicowanie szaty roślinnej związanej z urozmaiconym podłożem litologiczno-glebowym. Obecne tu są różne postaci fitocenoz leśnych (bory sosnowe i mieszane, dąbrowy, grądy, olsy i łęgi), zbiorowiska łąkowe, bagienne, wodne, naskalne i ciepłolubne murawy kserotermiczne. Przyrodnicze walory parku uzupełnia bogata warstwa kulturowa (począwszy od paleolitu) wraz ze sferą historyczną i historyczno-literacką. Podstawowym zadaniem Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego jest ochrona ważnego fragmentu geologicznego dziedzictwa Ziemi, który stanowi część paleozoicznego trzonu wraz z przyległymi strukturami mezozoicznego obrzeżenia

3 Gór Świętokrzyskich. W obszarze parku występuje wiele różnych formacji skalnych i zjawisk geologicznych reprezentujących ogromny interwał czasowy rozwoju skorupy ziemskiej Ważną motywacją powołania parku była konieczność wzmożonej ochrony wód podziemnych, związanych z wspomnianymi strukturami skalnymi. Największe zbiorniki tych wód występują w dewońskim i jurajskim piętrach wodonośnych. Wody te w odkrytym geologicznie terenie parku praktycznie nie są chronione przed przenikającymi z powierzchni zanieczyszczeniami. Zbiorniki wód podziemnych są ponadto zagrożone przez funkcjonujący na obrzeżach parku przemysł wydobywczy i przetwórczy, związany z produkcją materiałów budowlanych. Przy eksploatacji niższych poziomów wydobywczych złóż kopalin następuje rozszerzanie i pogłębianie leja depresyjnego. W granicach parku występują fragmenty głównych zbiorników wód podziemnych: GZWP 416, GZWP 417, GZWP 418; powiązanych z węglanowymi kompleksami litologicznymi. Powierzchnia Ch-KPK, wraz ze strefą ochronną, obejmuje 316,3 km 2. Na park przypada ha, na otulinę ,8 ha. Blisko połowa obszaru parku (9 945 ha) położona jest w gminie Chęciny (48,5%), obejmując prawie całe terytorium gminy. Pozostałe fragmenty parku znajdują się w obrębie sąsiednich gmin: Kielce (10,3%), Piekoszów (10,8%), Małogoszcz (10%), Sobków (10,8%) i Sitkówka-Nowiny (9,6%). Specjalną ochroną w parku objęto najważniejsze elementy geomorfologiczne uwarunkowane ich budową skalną i procesami geodynamicznymi. Jest to 10 obszarów szczególnej ochrony rzeźby i krajobrazu, z których 6 położonych jest w całości lub części gminy Chęciny: Sitkówka-Zawada, Zelejowa-Gałęzice, Chęciny- Polichno, Korzecko-Milechowy, Lipowica-Podzamcze oraz Bocheniec-Małogoszcz. Obszary szczególnej ochrony rzeźby i krajobrazu powinny funkcjonować w planach zagospodarowania przestrzennego gmin jako obszary szczególnej ochrony środowiska w rozumieniu Ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska. Na terytorium parku zlokalizowanych jest 10 rezerwatów przyrody (fig. 1), wśród których 8 to rezerwaty geologiczne (Góra Zelejowa, Góra Miedzianka, Jaskinia Raj, Góra Rzepka, Biesak-Białogon, Moczydło, Chelosiowa Jama, Góra Żakowa). W dwóch pozostałych (Karczówka, Milechowy) elementy abiotyczne należą do podstawowych wartości chronionych. Ponadto w parku znajduje się wiele innych zabytków przyrody nieożywionej (stanowisk geologicznych), niektóre chronione jako pomniki przyrody. Są to odsłonięcia geologiczne, profile, skałki, jaskinie i inne formy rzeźby krasowej, przejawy mineralizacji kruszcowej, ślady dawnego górnictwa. Wśród tych ostatnich znajduję się pozostałości historycznych kopalń rud metali, reprezentujące różne techniki eksploatacji. Wraz z marmurołomami o kilkuwiekowej tradycji pozyskiwania blocznych skał dekoracyjnych, tworzą one potencjalny skansen staropolskiego górnictwa. Zespół historycznych obiektów pogórniczych, łączący walory przyrody nieożywionej i elementy krajobrazu kulturowego, jest specyficznym wyróżnikiem parku, który może i powinien być odpowiednio wykorzystany dla celów edukacyjnych, podnosząc równocześnie stopień atrakcyjności turystycznej parku.

4 Chęcińsko-Kielecki Park Krajobrazowy - pierwszy polski i europejski geopark, choć formalnie nie proklamowany [6], jako ważny element dziedzictwa geologicznego, charakteryzuje wybitna georóżnorodność [11]. Ma za zadanie nie tylko chronić abiotyczne elementy środowiska, lecz być ważnym ogniwem w systemie ochrony świętokrzyskiego krajobrazu (polski fragment średniogórzy europejskich). Teren parku powinien być też polem doświadczalnym dla wypracowania strategii ochrony dziedzictwa przyrodniczego obszarów antropogenicznie przekształconych, jakie powszechnie występują w Europie 2. Ch- KPK jako geopark, stanowi główne ogniwo zasobnej świętokrzyskiej naturalnej bazy, służącej edukacji ekologicznej, w szczególności dotyczącej środowiska abiotycznego. Baza ta stwarza dobre przesłanki dla rozwoju geoturystyki, która w przyszłości powinna być ważnym kierunkiem gospodarczej i kulturalnej aktywizacji gminy Chęciny i regionu świętokrzyskiego. Ochrona dziedzictwa geologicznego nabiera w tym kontekście nie tylko znaczenia utylitarnego, staje się w sensie społecznym, nośnikiem kulturowych wartości przyrody. BIBLIOGRAFIA [1] Patzak M., Eder W UNESCO Geopark. A new programme a new UNESCO label. Geol. Balc. 28, 3-4. [2] Rozporządzenie nr 17/96 Wojewody Kieleckiego z dnia 2 grudnia 1996 r. w sprawie utworzenia Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego. Dziennik Urzędowy Wojew. Kieleckiego, nr 52 z 12 XII 1996, poz.202. [3] Rubinowski Z O ochronę środowiska przyrodniczego obszaru chęcińskomałogoskiego w Górach Świętokrzyskich. Prace Muz. Ziemi 25. [4] Rubinowski Z., Wróblewski T Jaskinia Raj. Kieleckie Tow. Nauk., Wyd. Geolog., Warszawa. [5] Urban J., Wróblewski T Representative geosites of the Góry Świętokrzyskie (Holy Cross Mts.) and the Nida Basin, Central Poland. W: Representative geosites of Central Europe. Polish Geological Institute Special Papers, 2. [6] Urban J., Wróblewski T Chęciny-Kielce Landscape Park an example of officially not proclaimed geopark. W: Proceedings of the conference Geological heritage concept, conservation and protection policy in central Europe. Polish Geological Institute Special Papers,13. 2 Cytat za Z. Alexandrowicz (z recenzji dokumentacji projektowej parku).

5 [7] Wróblewski T Problematyka pozostałości chęcińskiego górnictwa kruszcowego w świetle konserwatorskiej ochrony przyrody i turystycznego zagospodarowania. Studia Kieleckie 1/21. [8] Wróblewski T Potrzeba powołania geologicznego parku krajobrazowego w południowo-zachodniej części Gór Świętokrzyskich. Kwart. Geolog. 35, nr 4. [9] Wróblewski T Chęcińsko-Kielecki Geologiczny Park Krajobrazowy w Górach Świętokrzyskich. Dokumentacja projektowa. Oprac. arch., Wojewódzki Konserwator Przyrody w Kielcach. [10] Wróblewski T Dokumentacja projektowa geologicznego parku krajobrazowego w Górach Świętokrzyskich. Posiedz. Nauk. Państw. Inst. Geolog. 53. [11] Wróblewski T Ochrona georóżnorodności w regionie świętokrzyskim. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. [12] Wróblewski T Ochrona dziedzictwa geologicznego dzieje, perspektywy, rola regionu świętokrzyskiego. W: Ochrona przyrody nieożywionej w Górach Świętokrzyskich. Mat. z konfer. nauk. w Kielcach, Państw. Inst. Geolog., Warszawa. Tymoteusz Wróblewski, mgr inż. geol. Państwowy Instytut Geologiczny Oddział Świętokrzyski, ul. Zgoda 21, Kielce, tymoteusz.wroblewski@pgi.gov.pl