Znaczenie uk³adu kanabinoidowego w mechanizmie dzia³ania alkoholu

Transkrypt

1 P R A C E P R Z E G L D O W E Alkoholizm i Narkomania 2007, Tom 20: nr 4, Instytut Psychiatrii i Neurologii Znaczenie uk³adu kanabinoidowego w mechanizmie dzia³ania alkoholu The importance of cannabinoid agonists in mechanism action of ethanol Marta Æwiek, Wanda Dyr Zak³ad Farmakologii i Fizjologii Uk³adu Nerwowego Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa Abstract Cannabinoid system is an important element of the complex internal mechanism of drinking control. A particular role in the mechanism is played by cannabinoid receptor agonists. The first cannabinoid agonist, ) 9 -THC ()9-tetrahydrocannabinol), has been isolated from Cannabis sativa, which is used to get marihuana, containing around 60 cannabinoids. Two types of cannabinoid receptors have been found in the cannabinoid system CB 1 and CB 2. The CB 1 receptors are important for the control of alcohol intake. It is known from earlier research that cannabinoid agonists have definite influence on the alcohol intake by experimental animals. It follows from our research that the administration of CB 1 receptors agonist WIN 55,212-2 or CP , increases the ethanol intake by alcohol preferring rats (WHP Warsaw High Preferring). Both agents caused the dose-dependent increase in the ethanol consumption. It has been shown that the administration of 2 mg/kg WIN 55,212-2 and 30 µg/kg CP increased the alcohol consumption by animals up to 70 90% compared to the control values. Key words: WHP rats, cannabinoids, cannabinoid agonists, ethanol intake Streszczenie Uk³ad kanabinoidowy stanowi wa ny sk³adnik z³o onego wewnêtrznego systemu kontroli picia. Szczególn¹ rolê w tym systemie maj¹ agoniœci kanabinoidowi. Pierwszego agonistê, ) 9 -THC () 9 -tetrahydrokanabinol), wyizolowano z Cannabis sativa, z której pozyskuje siê marihuanê zawieraj¹c¹ oko³o 60 kanabinoidów. W uk³adzie kanabinoidowym odkryto 2 typy receptorów kanabinoidowych CB 1 i CB 2. W mechanizmie uzale nienia od alkoholu wa n¹ rolê odgrywaj¹ receptory CB 1. Z wczeœniejszych badañ wynika, e agoniœci receptorów CB 1 wywieraj¹ wyraÿny wp³yw na picie alkoholu przez zwierzêta doœwiadczalne. Z badañ w³asnych wynika, e WIN ,2, agonista receptorów CB 1, w zale noœci od dawki w sposób statystycznie znamienny zwiêksza³ picie alkoholu u szczurów preferuj¹cych alkohol (WHP Warsaw High Preferring). Z trzech badanych dawek, tj. 0,5, 1,0 i 2,0 mg/kg, tylko dawka 2,0 mg/kg zwiêksza³a picie w porównaniu do wartoœci kontrolnych, natomiast dawka 0,5 i 1,0 mg/kg pozostawa³a bez wp³ywu. Drugi agonista, CP , wykazywa³ siê znacznie wiêksz¹ si³¹ dzia³ania, poniewa W ramach badañ statutowych, temat nr

2 Marta Æwiek, Wanda Dyr w dawce 10 i 30 µg/kg nasila³ picie alkoholu u szczurów WHP, natomiast dawka 3 µg/kg nie zmienia³a znacz¹co swojego dzia³ania w porównaniu do wartoœci kontrolnych. Mo na zatem stwierdziæ, e oba typy agonistów receptorów CB 1 wyraÿnie nasilaj¹ picie u szczurów linii WHP. S³owa kluczowe: szczury WHP, kanabinoidy, agoniœci kanabinoidowi, picie etanolu WSTÊP Bior¹c pod uwagê fakt, e alkoholizm przybra³ rozmiary pal¹cego problemu spo³ecznego, badania nad mechanizmami jego powstawania oraz mo liwoœciami leczenia wydaj¹ siê jak najbardziej uzasadnione i godne uwagi. Leczenie uzale - nienia od alkoholu jest trudne ze wzglêdu na stopieñ skomplikowania i z³o onoœæ dzia³ania etanolu w organizmie, zw³aszcza w mózgu, z czym wi¹ e siê szereg zró nicowanych objawów i skutków w postaci zale noœci fizycznej i psychicznej (1, 2). Alkohol wp³ywa stymuluj¹co na uwalnianie noradrenaliny, szczególnie w miejscu sinawym (locus coeruleus) oraz na dzia³anie GABA. Zwiêksza pobudzaj¹cy wp³yw GABA na kana³ chlorowy, co powoduje jego otwarcie i wnikanie jonów chlorowych do wnêtrza komórki (2). D³ugotrwa³e podawanie alkoholu etylowego uwra liwia receptory dopaminergiczne D 2 (2). Funkcja mesolimbicznego uk³adu dopaminergicznego jest kontrolowana przez wiele receptorów, jak receptory serotoninowe, opiodowe, GABA (3). Farmakologiczna stymulacja receptorów GABA-B, zlokalizowanych w VTA (Ventral Tegmental Area) na cia³ach komórkowych neuronów dopaminergicznych, wywiera hamuj¹ce dzia³anie na mesolimbiczn¹ neurotransmisjê dopaminergiczn¹ (3). Leczenie (poza farmakologicznym wywo³ywaniem zatrucia aldehydem octowym, co ma budziæ wstrêt do alkoholu) polega na sztucznym przywracaniu równowagi miêdzy neuroprzekaÿnikami, zaburzonej przez nadmiern¹ aktywacjê lub dezaktywacjê ró nych grup neuronów na skutek dzia³ania alkoholu etylowego. Leki stosowane do tej pory w terapii alkoholizmu dzia³aj¹ w³aœnie poprzez te uk³ady: dopaminergiczny (bromokryptyna), adrenergiczny (klonidyna) oraz serotoninergiczny (fluoksetyna, buspiron) (2). W badaniach nad mechanizmem dzia³ania alkoholu coraz wiêksz¹ uwagê poœwiêca siê kanabinoidom mog¹cym mieæ znaczenie w farmakoterapii choroby alkoholowej. Nazwa kanabinoidy pochodzi od nazwy konopi siewnych (Cannabis sativa), w których odkryto oko³o 60 ró nych zwi¹zków dzia³aj¹cych na receptory, póÿniej nazwane kanabinoidowymi. Najpopularniejszymi za ywanymi formami s¹ marihuana i haszysz. Jako pierwszy odkryto ) 9 THC tetrahydrokanabinol (4), którego jest najwiêcej (0,1 2,7 % w marihuanie, 4 10% w haszyszu), inne to np. kanabinol, kanabidiol, kanabigerol, kanabuchromen, pozosta³ych jest znacznie mniej (5). Medyczne w³aœciwoœci konopi zosta³y dostrze one ju oko³o 5000 lat temu w Indiach i Chinach. Obecnie na ca³ym œwiecie du a ich czêœæ jest wykorzystywana nielegalnie do wytwarzania œrodków halucynogennych. Marihuana, a dok³adniej substancje czynne w niej zawarte, zw³aszcza ) 9 THC, poza niebezpiecznym dzia- ³aniem halucynogennym, ma w³aœciwoœci przeciwbólowe, przeciwreumatyczne, 418

3 Znaczenie uk³adu kanabinoidowego w mechanizmie dzia³ania alkoholu przeciwgor¹czkowe, rozkurczowe, ponadto ³agodzi objawy migreny oraz md³oœci i wymioty, wywo³ane przez leki przeciwnowotworowe, zmniejsza ruchy jelit w biegunce. ) 9 THC poprawia te apetyt u chorych na AIDS (6). Odkryto 2 typy receptorów kanabinoidowych, które ró ni¹ siê budow¹, miejscem wystêpowania i pe³nion¹ funkcj¹ (7). Receptory CB 1 s¹ zlokalizowane w centralnym uk³adzie nerwowym, natomiast receptory CB 2 wystêpuj¹ g³ównie w uk³adzie immunologicznym. Najnowsze dane z literatury wskazuj¹ na wystêpowanie receptorów CB 2 w mózgu (8, 9). Receptory CB 1 powi¹zane z bia³kami G hamuj¹ cyklazê adenylow¹, reguluj¹ kana³y Ca 2+ typu N, kana³y K +. Receptory CB 2, podobnie jak receptory CB 1, s¹ powi¹zane równie z bia³kami typu G (7). W mechanizmie dzia³ania alkoholu istotn¹ rolê pe³ni¹ receptory CB 1. Przy u yciu odpowiednich agonistów lub antagonistów tych receptorów mo emy wp³ywaæ na poziom spo ycia alkoholu przez zwierzêta doœwiadczalne. PODZIA KANABINOIDÓW Kanabinoidy mo na podzieliæ na 4 podstawowe grupy. Do klasycznych agonistów nale y ) 9 THC i grupa pochodnych dibenzopiranowych. Przedstawicielem dwucyklicznych i trójcyklicznych pochodnych ) 9 THC jest CP , pe³ny agonista receptorów CB 1 (5). Trzeci¹ grupê stanowi¹ aminoalkiloindole, do których nale y silny agonista WIN ,2. Inne analogi takie jak WIN 56,098 czy WIN 54,461 dzia³aj¹ jako antagoniœci, jednak e maj¹ ma³e praktyczne znaczenie ze wzglêdu na swoje s³abe dzia³anie (6). Czwart¹ grup¹ agonistów kanabinoidowych s¹ pochodne kwasu arachidonowego (eikosanoidy), w tym wyizolowany po raz pierwszy z mózgu ssaka endokanabinoid-anandamid, czyli arachidonyletanolamid oraz 2-arachidonyloglicerol (6, 10). Dzia³anie THC i syntetycznych ligandów receptorów CB 1 nasunê³o przypuszczenie o istnieniu endogennych kanabinoidów uczestnicz¹cych w kontroli picia alkoholu. Jako pierwszy odkryto arachidonyloglicerol (AG) oraz N-arachidonyletanolaminê (5), póÿniej z ró nych struktur izolowano kolejne endokanabinoidy, np. 2-arachidonylglicerol z jelita psa (11). Anandamid wykazuje umiarkowane powinowactwo do receptorów CB 1, a jego du a niestabilnoœæ utrudnia i komplikuje wykorzystanie w badaniach (12). Jest jednym z przyk³adów endokanabinoidów, które s¹ czêœciowymi agonistami receptorów CB 1 (13). Fakt, e endokanabinoidy i receptory kanabinoidowe znajduje siê nie tylko w mózgu (14), nasuwa wiele pytañ o ich rolê w organizmie i powi¹zanie z mechanizmami uzale nieñ. D³ugotrwa³e dzia³anie alkoholu powoduje wzrost endokanabinoidów, a mianowicie arachidonyletanolamidu i arachidonylglicerolu w kulturach komórkowych SK-N-SH (15). W wyniku przewlek³ego dzia³ania wystêpuje down-regulacja receptorów CB 1, która zosta³a wykazana u myszy (15). Down-regulacja mo e byæ rezultatem nadmiernej stymulacji receptorów CB 1 jako efekt zwiêkszonej syntezy endokanabinoidów pod wp³ywem alkoholu (10). 419

4 Marta Æwiek, Wanda Dyr WP YW AGONISTÓW KANABINOIDOWYCH NA PICIE ALKOHOLU Jednorazowe podanie WIN 55,212-2 lub CP , agonisty receptorów CB 1, wyraÿnie zwiêksza picie alkoholu przez szczury linii preferuj¹cych alkohol (16, 17). W modelu zwierzêcym wykazano wzrost spo ycia alkoholu a o 70 90% po podaniu 2 mg/kg WIN 55,212-2 i 30 µg/kg CP w porównaniu do wartoœci kontrolnych. Szczury w reakcji instrumentalnej po podaniu CP wykonywa³y wzmo on¹ pracê w celu zdobycia alkoholu w p³ynnej substancji o smaku piwa, zawieraj¹cej 4,5% etanolu. Efekt ten zosta³ ca³kowicie zniesiony przez wczeœniejsze podanie SR , antagonisty receptora CB 1 (18). Z badañ w³asnych wynika, e WIN ,2, w zale noœci od dawki, w sposób statystycznie znamienny zwiêksza³ picie alkoholu u szczurów preferuj¹cych alkohol (WHP Warsaw High Preferring). Z trzech badanych dawek, tj. 0,5, 1,0 i 2,0 mg/kg, tylko dawka 2,0 mg/kg zwiêksza³a picie, w porównaniu do wartoœci kontrolnych, natomiast dawka 0,5 i 1,0 mg/kg pozostawa³a bez wp³ywu (rys. 1). Drugi agonista, CP , wykazywa³ siê znacznie wiêksz¹ si³¹ dzia³ania, poniewa w dawce 10 i 30 µg/kg nasila³ picie alkoholu u szczurów WHP, natomiast dawka 3 µg/kg nie zmienia³a znacz¹co swojego dzia³ania w porównaniu do wartoœci WIN EtOH g/kg 2,8 2,4 2,0 1,6 1,2 0,8 Control WIN 0.5 WIN 1.0 WIN 2.0 0,4 0, Godziny Hours Rys. 1. Picie alkoholu w g/kg przez szczury WHP po iniekcji agonisty receptorów CB1, WIN ,2 w dawce 0,5, 1,0, 2,0 mg/kg, p<0,05 vs kontrola. Ethanol intake g/kg by WHP rats after administration of CB 1 receptor agonist, WIN in doses 0.5, 1.0, 2.0 mg/kg, p<0.05 vs control 420

5 Znaczenie uk³adu kanabinoidowego w mechanizmie dzia³ania alkoholu CP EtOH g/kg 2,8 2,4 2,0 1,6 1,2 Cont CP 3 CP10 CP30 0,8 0,4 0, Godziny Hours Rys. 2. Picie alkoholu w g/kg przez szczury WHP po iniekcji agonisty receptorów CB 1, CP w dawce 3, 10, 30 µg/kg, p<0,05 vs kontrola Ethanol intake g/kg by WHP rats after administration of CB 1 receptor agonist, CP in doses 3, 10, 30 µg/kg, p<0.05 vs control kontrolnych (rys. 2). Mo na zatem stwierdziæ, e obaj agoniœci wyraÿnie nasilaj¹ picie u szczurów linii WHP. Badania przeprowadzone na szczurach WHP stanowi¹ swego rodzaju uzupe³nienie i poszerzenie badañ innych naukowców (16) nad rol¹ kanabinoidów. Z danych eksperymentalnych wynika, e agoniœci i antagoniœci kanabinoidowi dzia³aj¹ przeciwstawnie. W modelach zwierzêcych wykazano, e rimonabant zmniejsza³ spo ycie alkoholu (19), a rimonabant podany na 20 minut przed zastosowaniem agonisty CP hamowa³ wzrost spo ycia alkoholu, obserwowany w badaniach z zastosowaniem samego agonisty (16, 17). INTERAKCJE UK ADU KANABINOIDOWEGO Odkrycie THC, zawartego w konopiach, stworzy³o mo liwoœci opracowania jego syntetycznych pochodnych, które sta³y siê narzêdziem badawczym nad rol¹ uk³adu kanabinoidowego w mechanizmie kontroli ró nych procesów (14, 18, 20, 21) zachodz¹cych w ywym organizmie. W procesie powstawania uzale nienia od alkoholu wa n¹ rolê odgrywa uk³ad dopaminergiczny, a tak e serotoninergiczny, opiodowy (22, 23, 24, 25). Neuronalna kontrola nad iloœci¹ spo ywanego 421

6 Marta Æwiek, Wanda Dyr alkoholu jest z³o onym mechanizmem, w którym œciœle wspó³uczestnicz¹ ró ne uk³ady neuroprzekaÿnikowe. Przez doœæ d³ugi czas kanabinoidy by³y postrzegane jako leki o s³abym potencjale uzale niaj¹cym, jednak e w zwierzêcych modelach samopodawania wykazano, e myszy z zastosowaniem tego testu pobieraj¹ agonistów w iloœciach zbli- onych do klasycznych œrodków uzale niaj¹cych, jak np. kokaina, amfetamina, morfina i nikotyna (26). Wykazano, e w³aœciwoœci wzmacniaj¹ce kanabinoidów s¹ efektem stymulacji receptorów CB 1 (2) Z danych z literatury wynika, e nagradzaj¹ce w³aœciwoœci kanabinoidów i opioidów mog¹ mieæ funkcjonalne powi¹zanie. Jak wykazuj¹ badania, myszy pozbawiane receptora CB 1 (knock-out) nie rozwijaj¹ zale noœci morfinowej i nie pobieraj¹ morfiny w procedurze samopodawania (27). Badania te dowodz¹, e receptory CB 1 odgrywaj¹ znacz¹c¹ rolê w dzia³aniu wzmacniaj¹cym morfiny. W eksperymentach Cossu i wsp. (26) zastosowano model do ylnego samopodawania morfiny, kokainy, amfetaminy i nikotyny u myszy genetycznie pozbawionych receptorów CB 1. Proces samopodawania morfiny jest u tych myszy zahamowany, podczas gdy u myszy dzikich szczepów morfina by³a podawana w iloœciach znacz¹cych. Natomiast kokaina, amfetamina i nikotyna by³a samopodawana w tym samym stopniu, co u dzikich szczepów (28). St¹d te nasuwa siê wniosek, e w przeciwieñstwie do morfiny, kokainê, amfetaminê i nikotynê myszy pobieraj¹ do ylne w takim samym stopniu, niezale nie od obecnoœci czy braku receptora CB 1 (25). W zjawisku nadu ywania leków stwierdzono wystêpowanie podobieñstwa i interakcji miêdzy uk³adem opioidowym i kanabinoidowym. Wielokrotna iniekcja heroiny powoduje behawioraln¹ sensytyzacjê u szczurów po podaniu WIN , agonisty receptora CB 1 (29). Efekt ten by³ hamowany przez uprzednie podanie SR A i naloksonu (26). Podobne stwierdzenia nasunê³y siê w innych badaniach, w których antagonista kanabinoidowy zmniejsza³ samopodawanie morfiny, natomiast agonista receptorów CB 1 wyraÿnie je nasila³. Dane te potwierdzono w badaniach z u yciem myszy (knock-out) pozbawionych receptorów CB 1 (25). Z kolei, morfina zmniejsza objawy alkoholowego zespo³u abstynencyjnego, natomiast alkohol ³agodzi morfinowy zespó³ abstynencyjny (2). Jest to kolejne potwierdzenie zaanga owania systemu opioidowego w wewnêtrzny system kontroli pobierania alkoholu. PODSUMOWANIE Agoniœci kanabinoidowi receptorów CB 1 s¹ narzêdziem farmakologicznym do badania mechanizmu uzale nieñ. Pierwszym z nich by³ THC, póÿniej stworzono jego syntetyczne odpowiedniki i z ich pomoc¹ obserwowano dzia³anie receptorów kanabinoidowych. Ich rola jest znacz¹ca, poniewa przy ich zastosowaniu uda³o siê okreœliæ znaczenie terapeutyczne antagonistów receptorów CB 1, które mog¹ w przysz³oœci stanowiæ potencjaln¹ grupê leków w leczeniu uzale nieñ. Z uwagi na 422

7 Znaczenie uk³adu kanabinoidowego w mechanizmie dzia³ania alkoholu fakt, e rozwój tolerancji na alkohol i wystêpowanie zespo³u abstynencyjnego jest jedn¹ z g³ównych przyczyn powstawania uzale nienia od alkoholu, szczególne znaczenie mog¹ mieæ dalsze badania dotycz¹ce wp³ywu kanabinoidów na te zjawiska. Dostêpne modele zwierzêce, w których wyselekcjonowane linie szczurów preferuj¹ lub te nie spontaniczne picie alkoholu, mo liwie najwierniej odzwierciedlaj¹ uzale nienie od alkoholu, jego przebieg i skutki. Takie modele pozwalaj¹ na uzyskanie wiarygodnych wyników obserwacji dzia³ania leków i ewentualnych skutków ubocznych. PIŒMIENNICTWO 1. Gumu³ka WS (1991) Zale noœci lekowe. W: Kostowski W, Kubikowski P (red.) Farmakologia. Podstawy farmakoterapii i farmakologii klinicznej, 3 wyd. Warszawa: Pañstwowy Zak³ad Wydawnictw Lekarskich. 2. Kostowski W (1991) Alkohol etylowy i inne alkohole. W: Kostowski W, Kubikowski P (red.) Farmakologia. Podstawy farmakoterapii i farmakologii klinicznej, 3 wyd. Warszawa: Pañstwowy Zak³ad Wydawnictw Lekarskich. 3. Kalivas PW (1993) Neurotransmitter regulation of dopamine neurons in the ventral tegmental area. Brain Research, 18, Adams JB, Martin BR (1996) Cannabis: pharmacology and toxicology in animals and humans. Addiction, 91, Nocerino E, Amato M, Izzo AA (2000) Cannabis and cannabinoid receptors. Fitoterapia, 71, Childers SR, Breivogel CS (1998) Cannabis and endogenous cannabinoid system. Drug and Alcohol Dependence, 51, Pertwee RG (1997) Pharmacology of Cannabinoid CB 1 and CB 2 Receptors. Pharmacology and Therapeutics, 74, Gong JP, Onaivi ES, Ishiguro H, Liu QR, Tagliaferro PA, Brusco A, Uhl GR (2006) Cannabinoid CB2 receptors: Immunohistochemical localization in rat brain. Brain Research, 1071, Ashton J, Friberg D, Darlington C, Smith PF (2006) Expression of the cannabinoid CB2 receptor in the rat cerebellum: An immunohistochemical study. Neuroscience Letters, 396, Howlett AC (1998) The CB 1 Cannabinoid Receptor in the brain. Neurobiology of Disease, 5, Gallate JE, Saharow T, Mallet PE, McGregor JS (1999) Increased motivation for beer in rats following administration of cannabinoid CB 1 receptor agonist. European Journal of Pharmacology, 370, Deutsch DG, Chin SA (1993) Enzymatic synthesis and degradation of anandamide, cannabinoid receptor agonist. Biochemical Pharmacology, 50, Breivogel CS, Scates SM, Beletskaya JO, Lowery OB, Aceto MD, Martin BR (2003) The effects of ) 9 -tetrahydrocannabinol physical dependence on brain cannabinoid receptors. European Journal of Pharmacology, 459, Hillard CJ (2000) Biochemistry and pharmacology of endocannabinoids arachidonylethanolamide and 2-arachidonylglycerol. Prostaglandins and other Lipid Mediators, 61, Nacissila M, Pierrefiche O, Ledent C, Daoust M (2004) Decreased alcohol self-administration and increased alcohol sensitivity and withdrawal in CB1 receptor knockout mice. Neuropharmacology, 46, Colombo GC, Serra S, Brunetti G, Gomez R, Melis S, Vacca G, Carai MAM, Gessa GL (2002) Stimulation of voluntary ethanol intake by cannabinoid receptor agonists in ethanol-preferring rats. Psychopharmacology, 159,

8 Marta Æwiek, Wanda Dyr 17. Colombo GC, Serra S, Vacca G, Carai MAM, Gessa GL (2005) Endocannabinoid system and alcohol addiction: pharmacological studies. Pharmacology, Biochemistry and Behavior, 81, Gallate JE, Saharow T, Mallet PE, McGregor JS (1999) Increased motivation for beer in rats following administration of cannabinoid CB 1 receptor agonist. European Journal of Pharmacology, 370, Colombo G, Agabio R, Fa M, Guano L, Lobina C, Loche A, Reali R, Gessa GL (1998) Reduction of voluntary ethanol intake in ethanol-preferring sp rats by the cannabinoid antagonist SR Alcohol & Alcoholism, 33, Gaomi J, Mechoulam R (1964) Isolation, structure and partial synthesis of an active constituent of hashih. Journal of the American Chemical Society, 86, Howlett AC (1984) Inhibition of neuroblastoma adenylyl cyclase by cannabinoid and nantradol compounds. Life Sciences, 35, Colombo GC, Serra S, Vacca G, Carai M, Gessa GL (2004) Suppression by baclofen of the stimulation of alcohol intake induced by morphine and WIN 55212,2 in alcohol preferring rats. European Journal of Pharmacology, 492, Manzanares J, Corchero R, Romero J, Fernández-Ruiz JJ, Ramos JA, Fuentes JA (1999) Pharmacological and biochemical interactions between opioids and cannabinoids. Trends in Pharmacological Sciences, 20, Navarro M, Carrera MRA, Fratta W, Valverde O, Cossu G, Fattore L (2001) Functional interaction between opioid and cannabinoid system in drug self-administration. Journal of Neuroscience, 21, Tanda G, Pontieri FE, DiChiara G (1997) Cannabinoid and heroin activation of mesolimbic dopamine transmission by a common ì opioid receptor mechanism. Science, 276, Martellotta MC, Cossu G, Fattore L, Gessa GL, Fratta W (1998) Self-administration of the cannabinoid receptor agonist WIN 55,212-2 in drug-naïve mice. Neuroscience, 85 (2), Ledent C, Valverde O, Cossu G, Petitet F, Aubert J-F, Basler F, Böhme GA, Imperato A, Pedrazzini T, Roques BP, Vassart G, Fratta W, Parmentier M (1999) Unresponsiveness to cannabinoids and reduced addictive effects of opiates in CB1 receptor knockout mice. Science, 283, Cossu G, Lendent C, Fattore L, Imperato A, Böhme GA, Paramentier R, Fratta W (2001) Cannabinoid CB1 receptor knockout mice fail to self-administration morphine but not other drugs of abuse. Behavioral Brain Research, 118, Pontieri FE, Monnazzi P, Scontrini A, Buttarelli FR, Patacchioli FR (2001) Behavioral sensitization to WIN 55212,2 in rats pretreated with heroin. Brain Research, 898, Adres do korespondencji Wanda Dyr Zak³ad Farmakologii i Fizjologii Uk³adu Nerwowego Instytut Psychiatrii i Neurologii ul. Sobieskiego 9, Warszawa tel. (022) wdyr@ipin.edu.pl otrzymano przyjêto do druku