Analiza kosztów i korzyści Polski i UE związanych z planowaną umową handlową między UE i USA (TTIP). Przemysł chemiczny

Transkrypt

1 NUMER 5/2016 TOM 95 MAJ 2016 KOMENTARZE dr Andrzej P. Sikora* ) Instytut Studiów Energetycznych, Warszawa dr Rafał Jarosz Uniwersytet Łazarskiego, Warszawa mgr Mateusz P. Sikora Instytut Studiów Energetycznych, Warszawa dr hab. Adam Szurlej AGH Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie dr Stanisław Cios Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Warszawa Analiza kosztów i korzyści Polski i UE związanych z planowaną umową handlową między UE i USA (TTIP). Przemysł chemiczny DOI: / Europejski sektor chemiczny będzie w dużym stopniu wystawiony na amerykańską ekspozycję w przypadku podpisania TTIP (Transatlantic Trade and Investment Partnership). Wysoka cena energii w Europie oraz wysokie ceny gazu ziemnego w UE prowadzą do przenoszenia przemysłu chemicznego z Europy do Stanów Zjednoczonych. Czy polskie firmy chemiczne poprawią lub pogorszą swoja pozycję konkurencyjną wobec amerykańskich po wdrożeniu TTIP? Na podstawie kalkulacji kosztów zmiennych produkcji amoniaku i mocznika, autorzy szacują, w jakim * Autor do korespondencji: AGH Akademia Górniczo-Hutnicza in Cracow, Instytut Studiów Energetycznych Sp. z o.o. in Warsaw (Energy Studies Institute, Warsaw), andrzej.sikora@ise.com.pl (A. Sikora) stopniu istniejące bariery taryfowe mogą być skuteczną przeszkodą przed importem tanich chemikaliów bazowych z USA. Do chwili obecnej tekst TTIP nie został opublikowany, dlatego też przygotowując publikację opierano się przede wszystkim na analizie dokumentów wybranych na podstawie wiedzy eksperckiej autorów oraz danych pochodzących z renomowanych instytucji międzynarodowych, nie popartych analizą treści samego dokumentu TTIP. Zgodnie z informacjami Komisji Europejskiej 1 (European Commission, Komisja) ostateczny tekst umowy TTIP ma składać się z 24 roz- 1 Na stronach internetowych Komisji są dostępne jedynie stanowiska negocjacyjne oraz zbiór podstawowych faktów w wybranych obszarach TTIP, cfm?id=1230 (informacja z 10 lutego 2015 r., z uaktualnieniami). działów, obejmujących: Market access (wzajemny dostęp do rynku), Regulatory cooperation (współpraca w obszarze regulacji) i Rules (wspólne normy). Jak podaje Komisja w obszarze szeroko pojętej energetyki (surowców energetycznych czyli także ciężkiej chemii) istnieje kilka zagadnień, które są traktowane rozbieżnie przez UE i USA, i w zależności od rozstrzygnięcia w TTIP mogą mieć wpływ na wielkość obrotów handlowych i inwestycji. Należy do nich przede wszystkim technologia szczelinowania, wykorzystywana przy eksploatacji niekonwencjonalnych złóż węglowodorów, a traktowana z niechęcią, lub wręcz zakazana w kilku krajach europejskich. Zapisy TTIP mogą mieć konsekwencje dla wielkości inwestycji firm amerykańskich w Europie, a mają już w chwili obecnej wpływ na przenoszenie produkcji chemicznej z UE do USA. (np. BASF). Ponadto ważny jest 883

2 brak bezpośredniego odniesienia do energetyki odnawialnej oraz do wielkości emisji CO 2, tak ważnych dla przemysłu chemicznego UE (carbon leakage). W wykonanych analizach zakładano, że następstwem TTIP będzie pełne zniesienie ograniczeń taryfowych i regulacyjnych pomiędzy rynkami USA i UE. W naszych rozważaniach nie analizowano szerokiego wachlarza możliwości, jakie dałoby np. zniesienie ceł na produkty chemiczne importowane do UE, przy jednoczesnym wprowadzeniu kwot importowych. Takie rozwiązania mogłyby być korzystne z punktu widzenia UE, ale w swej idei kłócą się z założeniami TTIP, założono więc, że są mało prawdopodobne. Ponadto liczba wariantów, które powstałyby przy tak postawionej analizie byłaby zdecydowanie zbyt duża. W ocenie autorów obecnie najpoważniejszą barierą w handlu pomiędzy USA i UE jest licencjonowanie eksportu węglowodorów ze Stanów Zjednoczonych. Następstwem tego ograniczenia oraz rewolucji łupkowej jest ogromna ilość taniego gazu ziemnego, która połączona z polityką energetyczną UE, pociągającą za sobą wysokie ceny energii pozwala Stanom Zjednoczonym uzyskiwać dużą przewagę konkurencyjną nad UE, szczególnie w obszarze sektorów energochłonnych (tania energia) oraz chemii (gaz jako tani surowiec w syntezie chemicznej). Dlatego też podstawowym celem UE w umowie TTIP jest (wg autorów) maksymalne zniesienie barier w eksporcie ropy naftowej i gazu ziemnego przez Stany Zjednoczone. Takie uwolnione węglowodory dałyby Europie (i Polsce) dwojakie korzyści. Korzyścią bezpośrednią będzie napływ do krajów UE tańszych surowców (chociaż, z uwagi na koszty logistyczne, niestety nie tak tanich, jak w Stanach Zjednoczonych). Korzyścią pośrednią będzie obniżenie światowych cen ropy i gazu, przy jednoczesnym wzroście tych cen w USA. Pozbawiłoby to Stany Zjednoczone części przewagi konkurencyjnej nad krajami UE, oraz poprawiło sytuację przemysłu Oil&Gas w USA (o co te spółki zabiegają od lat). Przede wszystkim należy podkreślić, że zdecydowana większość (96%) skroplonego gazu z budowanych obecnie amerykańskich terminali eksportowych jest już zakontraktowana na rynki wschodnioazjatyckie (głównie Japonia, brak kontraktów do Chin). Objęcie krajów UE umową o wolnym handlu przede wszystkim uprościłoby procedurę uzyskania pozwolenia na eksport ropy i gazu (z ok. 800 do 80 dni), co mogłoby być zachętą do skierowania do Europy części gazu z dotychczasowych kontraktów (co może być interesującą alternatywą dla eksporterów w obliczu potencjalnych problemów gospodarki chińskiej i zmniejszonego zapotrzebowania na gaz w Japonii, w przypadku pełnego powrotu do energetyki jądrowej). Z drugiej strony, bez- Tabela 1. Struktura zużycia nośników energii w przemyśle chemicznym w Polsce, Mtoe Rok Energia całkowita Węgiel kamienny energetyczny problemowy eksport LNG do Europy mógłby przyczynić się do powstania dodatkowych terminali eksportowych LNG, budowanych z myślą o rynku europejskim. W rezultacie umowa TTIP mogłaby znacząco wzmocnić czysty efekt gazowej rewolucji łupkowej w USA, doprowadzając do napływu większych ilości gazu do Europy, co przyczyniłoby się do zmniejszenia różnicy w cenach między USA i UE oraz większej dostępności gazu w Europie (a pośrednio poprawiłoby sytuację Polski w negocjacjach z dotychczasowymi dostawcami gazu). Nie należy się jednak spodziewać (niezależnie od rezultatów TTIP), że ceny gazu w Europie zbliżą się do poziomów notowanych na rynku amerykańskim. Po pierwsze, koszty skraplania, regazyfikacji i logistyki znacząco podniosą teoretyczny koszt amerykańskiego gazu importowanego przez kraje europejskie. Po drugie, eksporterzy patrzą przede wszystkim na własne zyski, a nie na korzyści odbiorców, więc LNG będzie płynąć na rynki z najwyższymi cenami (historycznie były to zawsze rynki wschodnioazjatyckie, obecnie różnice między Azją i Europą znacząco się zmniejszyły), przy zachowaniu maksymalnego zysku eksporterów. Obecnie w krajach Unii Europejskiej znajduje się 20 terminali regazyfikacyjnych, o łącznej mocy ok. 200 mld m 3 rocznie. Moc ta jest wykorzystywana jedynie w niewielkiej części (zwykle do 30%), gdyż wszystkie terminale regazyfikacyjne są budowane z dużą nadwyżką mocy. Import LNG do Europy prowadzony jest z krajów Zatoki Perskiej, Algierii, Trynidadu i Nigerii. Jeśli chodzi o USA, na wschodnim wybrzeżu znajdują się cztery terminale importowe o łącznej mocy regazyfikacyjnej 41 mld m 3 /r, a cztery terminale eksportowe (skraplające, moc ok. 30 mld m 3 /r) są w fazie budowy 2. Ponad 30 kolejnych terminali eksportowych jest obecnie na różnych etapach poprzedzających budowę (od rozważanych po organizację finansowania). 2 Jeden działający terminal eksportowy Kenai LNG znajduje się na Alasce. Gaz ziemny W tym gaz ziemny jako surowiec wsadowy Paliwa ropopochodne Energia elektryczna i ciepło nabywane na zewnątrz Pozostałe Średnia Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS Pojawiająca się nadwyżka w bilansie gazowym Stanów Zjednoczonych (ok. 100 mld m 3 w 2020 r.) będzie (prawdopodobnie) eksportowana właśnie w postaci LNG. Skalę inwestycji w Stanach Zjednoczonych najlepiej pokazuje rys. 1. Około 3/4 rozważanych na całym świecie do budowy terminali skraplających znajduje się właśnie tam. Oczywiście nie należy oczekiwać realizacji wszystkich tych projektów. W rezultacie nie należy się spodziewać, że gaz ziemny znacząco zwiększy swoją rolę w generacji energii elektrycznej w Polsce przy prognozowanych cenach węgla i gazu (także w postaci LNG) koszt generacji gazowej może zrównać się z energetyką węglową dopiero gdy cena uprawnień do emisji CO 2 znajdzie się na poziomie 50 euro/t. Dlatego też wpływ tańszego gazu ziemnego (amerykańskiego LNG) na polską energetykę (inwestycje w generację gazową) będzie prawdopodobnie mniejszy niż można było wstępnie oczekiwać. Jak z tego wynika, umowa TTIP nie będzie miała również większego wpływu na sektory energochłonne. Korzyści, jakie dla Europy może przynieść możliwość importu ropy naftowej i paliw ze Stanów Zjednoczonych (podobnie jak w przypadku gazu ziemnego konieczne jest pełne zniesienie przez USA barier eksportowych lub objęcie krajów UE umową o wolnym handlu) oraz (potencjalnie) bezcłowego eksportu paliw do USA, będą miały umiarkowany charakter. Z jednej strony import potencjalnie tańszych Rys. 1. Sumaryczne moce skraplające terminali LNG w podziale na regiony świata, mln t/r Źródło: International Gas Union, World LNG Report 2015 Edition 884

3 lekkich i słodkich rodzajów ropy będzie korzystny dla rafinerii europejskich, dając możliwość zmniejszenia kosztów surowca (ale stosunkowo neutralny dla rafinerii polskich, przystosowanych do przerobu ropy rosyjskiej, dla których eksportowe ropy amerykańskie są mniej atrakcyjne niż np. dla rafinerii śródziemnomorskich), jednak zyski w obszarze pozyskiwania surowców rafineryjnych pojawią się nawet w przypadku zatrzymania ropy naftowej w USA, pośrednio poprzez zmniejszenie zakupów ropy przez rafinerie amerykańskie na rynku światowym. Tak więc TTIP powinno wzmocnić w Europie efekt spadku cen ropy, pogłębiający się od lat w następstwie zwiększenia wydobycia ropy ze złóż niekonwencjonalnych w Ameryce Północnej. W zakresie obrotu węglowodorami zniesienie ceł i pozostałych barier będzie korzystne dla UE. Po pierwsze, pozwoli na bardziej opłacalny (i w dłuższym horyzoncie czasowym) eksport benzyn do USA, który z czasem będzie malał z uwagi na malejący popyt na benzyny na rynku amerykańskim. Po drugie, pozwoli obniżyć koszty importu oleju napędowego na deficytowy w tym obszarze rynek krajów UE. W tym sensie umowa TTIP może być korzystna zarówno dla europejskich konsumentów paliw silnikowych, jak i dla rafinerii. Bezpośrednia redukcja kosztów surowca (gaz ziemny jako surowiec wsadowy) Przemysł chemiczny to branża, która może być największym beneficjentem, bądź poszkodowanym, na skutek wejścia w życie nowego porozumienia transatlantyckiego pomiędzy Unią Europejską a Stanami Zjednoczonymi. To, w jakim kierunku podążą zmiany, w dużej mierze zależy od przyjętych przez firmy chemiczne w Polsce (i w Unii Europejskiej) strategii oraz elastyczności działania w warunkach bardzo dużej nierównowagi cen podstawowego surowca wsadowego, jakim jest gaz ziemny. Surowiec ten stanowi ok. 50% całości energii, a bardziej precyzyjnie surowców energetycznych zużywanych przez branżę chemiczną, z czego 85% gazu jest wykorzystywane jako surowiec wsadowy do produkcji amoniaku i w dalszym toku nawozów azotowych (tabela 1). Duże zapotrzebowanie na gaz ziemny w warunkach mało elastycznej podaży (do niedawna faktyczny monopol PGNiG) oraz wysokich cen powodowało ograniczenie wykorzystania tego surowca jako paliwa energetycznego. Rolę kluczowego surowca energetycznego w przemyśle chemicznym pełni wciąż węgiel kamienny, którego udział w całkowitym bilansie energetycznym branży wynosi ponad 30%. Większość procesów Tabela 2. Szacunki korzyści dla przemysłu chemicznego w Polsce z tytułu importu węgla energetycznego i gazu ziemnego (LNG) ze Stanów Zjednoczonych Pozycja jednostka Węgiel kamienny Konsumpcja węgla kamiennego w przemyśle mineralnym ktoe Import węgla kamiennego w przemyśle mineralnym ktoe Udział węgla z USA ktoe Oszczędności na imporcie węgla mln USD 0,24 0,24 0,24 0,24 0,24 0,24 Gaz ziemny Konsumpcja gazu ziemnego w przemyśle mineralnym Import gazu ziemnego w przemyśle mineralnym KAPE ktoe IHS_z niekonwencjonalnymi od 2023 ktoe IHS_bez niekonwencjonalnych z rozwojem ktoe IHS_bez niekonwencjonalnych bez rozwoju ktoe Ceny (realnie) NCV LNG z USA USD/toe Gaz importowany z Rosji USD/toe Koszty importu i potencjalne oszczędności KAPE LNG z USA mln USD Gaz importowany z Rosji mln USD Oszczędność z zamiany na gaz z USA mln USD IHS_z niekonwencjonalnymi od 2023 LNG z USA mln USD Gaz importowany z Rosji mln USD Oszczędność z zamiany na gaz z USA mln USD IHS_bez niekonwencjonalnych z rozwojem LNG z USA mln USD Gaz importowany z Rosji mln USD Oszczędność z zamiany na gaz z USA mln USD IHS_bez niekonwencjonalnych bez rozwoju LNG z USA mln USD Gaz importowany z Rosji mln USD Oszczędność z zamiany na gaz z USA mln USD Źródło: Opracowanie własne ISE. w zakładach chemicznych wykorzystuje też energię elektryczną, a spora część produkcji chemicznej opiera się na półproduktach z przerobu ropy naftowej (etylen, propylen) i produktach nieenergetycznych (np. fenol). Bazując na wykonanych analizach można stwierdzić, że w przypadku węgla, mimo większej ekspozycji niż w innych branżach, możliwości poprawy wyników na skutek importu tańszego surowca z USA są minimalne. Natomiast oszczędności generowane przez dostawy tańszego gazu ziemnego (po 2022 r.), w zależności od scenariusza, mogą mieścić się w przedziale mln USD/r (tabela 2). Maksymalne oszczędności stanowią 0,8% całości kosztów przemysłu 885

4 chemicznego w ostatnich latach, w tym 1,1% kosztów materiałów i energii, i ponad 10% zysku brutto na sprzedaży. Dla branży chemicznej największą korzyścią z możliwości importu gazu ziemnego z USA będzie przede wszystkim poszerzenie podaży strategicznego surowca, ograniczające lub wręcz znoszące ryzyko braku dostaw, np. w trakcie trwania kolejnego konfliktu gazowego Rosji z Ukrainą lub Białorusią. Dywersyfikacja dostaw (i dostawców) pozwoli też znacząco polepszyć pozycję negocjacyjną polskich przedsiębiorstw chemicznych przy zawieraniu kolejnych kontraktów na dostawy gazu. Czy to zrównoważy niewątpliwe ryzyka, jakie wiążą się z pojawieniem się tańszych produktów zza Oceanu Atlantyckiego? Ryzyko importu produktów chemicznych W zależności od wejścia w życie (lub nie) umowy TTIP należy spodziewać się różnorodnych zjawisk. Dosyć oczywistą konsekwencją pojawienia się taniego gazu ziemnego w USA jest wspominana już szybka rozbudowa przemysłu chemicznego na kontynencie północnoamerykańskim. Odbywa się to również kosztem przemysłu europejskiego. Największe firmy chemiczne przenoszą produkcję do Stanów Zjednoczonych, skąd do Europy eksportowane są (lub będą w niedalekiej przyszłości) wysokomarżowe, stosunkowo niskotonażowe produkty. Utrzymanie się tego trendu może w efekcie doprowadzić do likwidacji większości przemysłu chemicznego w Europie (również w Polsce), ale jest to zjawisko niezależne od TTIP a spowodowane rewolucją łupkową, natomiast zniesienie barier handlowych może je jedynie przyspieszyć i pogłębić. Powstrzymanie tego procesu jest możliwe jedynie w przypadku obniżenia kosztów produkcji (tańsza energia i tańszy gaz ziemny lub jego dowolne zamienniki, np. metanol). W obszarze masowych (pół)produktów chemicznych TTIP może wpłynąć na import do Europy znacznych ilości metanolu. W Polsce na razie nie byłby on konkurencyjnym produktem, z uwagi na fakt, że w Polsce wytwarzanie metanolu nie istnieje (mimo posiadania dużych ilości surowców mogących posłużyć do jego produkcji). Jednakże importowany (ewentualnie) amoniak lub metanol mógłby posłużyć jako relatywnie tani surowiec do produkcji kolejnych produktów chemicznych, a w rezultacie wspomóc lokalny (również polski) przemysł. Jeśli chodzi o Polskę to potencjał importu metanolu oceniany jest dziś na ok. 250 tys. t/r. Większe ilości wymagałyby przeprowadzenia poważnych inwestycji przez polskie zakłady chemiczne. Potencjał importu amoniaku jest równy dzisiejszej produkcji polskich zakładów. Z przedstawionych analiz wynika, że amerykański powinien być tańszy Zmiany konkurencyjności wobec podmiotów amerykańskich w scenariuszach z TTIP i bez TTIP Stawki celne dla importu produktów chemicznych do UE są na dość wysokim poziomie, przeciętnie 6,5% (za wyjątkiem amoniaku, który ma stawkę 5,5%). Zawarcie porozumienia TTIP zniesie tę ochronę, dając w zamian dostęp do nieco tańszych surowców energetycznych. Powstaje zatem pytanie, czy z perspektyw polskich przedsiębiorstw chemicznych taka zamiana jest opłacalna. By rzetelnie odpowiedzieć na tak postawiony problem przygotowano kalkulację kosztów zmiennych (wraz z kosztem wydziałowym) produkcji podstawowego produktu naszej branży chemicznej, jakim jest amoniak, a także przyjmując jego koszty produkcji (z 15-proc. narzutem na koszty sprzedaży i ogólnego zarządu) koszty zmienne (wraz z kosztem wydziałowym) produkcji jednego z podstawowych nawozów mocznika. Amoniak jest podstawowym komponentem wszystkich nawozów azotowych (i mieszanych), a zatem jego cena (koszt produkcji) rzutuje na ceny i koszty praktycznie całej branży nawozowej. Moce produkcji amoniaku w Polsce wynoszą ponad 2,8 mln t, a maksymalne zużycie gazu do jego wytworzenia może sięgać nawet 2 Mtoe (2,4 mld m 3 /r NCV). Relacje kosztów wytworzenia amoniaku w Polsce z użyciem dotychczasowej struktury dostaw gazu, zestawione z kosztami wytworzenia amoniaku w USA, Tabela 3. Normy zużycia i koszty jednostkowe Składnik kosztowy Amoniak Ditlenek węgla Energia elektryczna Energia cieplna Transport (z USA do UE) Koszty wydziałowe powiększonymi o koszty frachtu i opłat celnych, porównane z identycznymi wyliczeniami dla produkcji w Polsce opierając się na importowanym LNG, z porównywalnymi z kosztami wytworzenia amoniaku w USA powiększonymi tylko o koszty frachtu, pozwolą ocenić, czy polskie przedsiębiorstwa polepszą czy pogorszą swą pozycję konkurencyjną wobec firm amerykańskich po wprowadzeniu TTIP, a także wskażą, na ile istniejące bariery celne mogą być skuteczną zaporą przed importem z Zatoki Meksykańskiej tanich chemikaliów bazowych. Podobną kalkulację opierając się na kosztach amoniaku przeprowadzono także dla mocznika. Do wyliczeń przyjęto średnie wskaźniki zużycia gazu do produkcji amoniaku w Polsce 3 (31,4 GJ/t (NCV)), uzupełnione o wskaźniki zużycia energii (0,5 MWh/t) oraz pozostałe media i koszty (w tym koszty wydziałowe), razem średnio ok. 25 USD/t. Do wyliczenia kosztów gazu przyjęliśmy cenę importową z Rosji z upustem 15% w 2016 r. malejącym liniowo do zera do 2021 r. 4. Dla wariantu z importem LNG (od 2022 r. kiedy staje się opłacalny) cenę importową CIF po regazyfikacji 5. Cenę bazową energii elektrycznej w Polsce 6 (z 2014 r.) indeksowano do prognozowanych indeksów cen węgla na rynku europejskim, pozostałe wartości constans przez okres prognozy. Dla produkcji w USA przyjęto te same wskaźniki, powiększając tylko pozostałe media i koszty do 44 USD/t (głównie z uwagi na wyższe koszty pracy). Przyjęta cena surowca wsadowego to prognozowana cena Henry Hub + 5% premia. Cenę bazową energii elektrycznej (2014 r.) 7 indeksowano do prognozowanych indeksów cen węgla i gazu w USA powiększonych o współczynnik 20% indeks 1,2, odzwierciedlający rosnący udział OZE. Koszt wyprodukowanego amoniaku w USA powiększony o koszty frachtu z Zatoki Meksykańskiej do portów nad Morzem Bałtyckim (ok. 48 USD/t) oraz dla wariantu z utrzymanym TTIP koszty opłat celnych 8. Dla mocznika przyjęto normy zużycia i koszty jednostkowe na 1 t mocznika podane w tabeli 3. Wyniki dla wariantu bez TTIP (z utrzymanymi opłatami celnymi) prezentują rys. 2 i rys. 3. Wartość 0,58 t 0,75 t (koszt jednostkowy ok. 6,3 USD/t) 0,17 MWh 3,3 GJ (ceny wyliczone w sposób analogiczny do cen energii) 1 30 USD 2 analogicznie do wyliczeń dla mocznika 1 Normy zużycia amoniaku, CO 2, energii elektrycznej i ciepła za Reference Document on Best Available Techniques for the Manufacture of Large Volume Inorganic Chemicals Ammonia, Acids and Fertilisers, sierpień Źródło: Argus. 3 Wskaźniki te odpowiadają normom światowym w zakresie BAT, mieszczącym się w przedziale GJ/t (NCV) dla reformingu parowego. 4 Co odzwierciedla bardzo prawdopodobny proces znoszenia zaniżonej taryfy dla przemysłu 5 Zarówno dla USA, jak i Polski przyjęliśmy jednakowe koszty przesyłu krajowego, które założono na poziomie 0,3 USD/MMBtu (ok. 36 zł/1000 m 3 ). 6 Cena kontraktów terminowych BASE_Y-15 powiększona o koszty przesyłu i dystrybucji oraz obowiązkowych opłat, źródło URE. 7 Średnia cena końcowa (z kosztami przesyłu) dla odbiorców przemysłowych, źródło EIA. 8 Wyliczone tylko od kosztów zmiennych powiększonych o koszty fracht. Faktyczne wielkości powinny uwzględniać też koszty stałe (koszty sprzedaży i ogólnego zarządu) oraz marżę (zysk) sprzedawcy ale dotyczy to obu stron także producentów w Polsce. 886

5 Koszt, USD/t Rys. 2. Koszty zmienne produkcji amoniaku w Polsce (na bazie importowanego surowca z Rosji) vs. koszty zmienne importu amoniaku z USA do Polski (ceny realne 2014 r.) wariant z obowiązującymi opłatami celnymi (bez TTIP) Koszt, USD/t Rys. 3. Koszty zmienne produkcji mocznika w Polsce (na bazie amoniaku wyprodukowanego z gazu ziemnego importowanego z Rosji) vs. koszty zmienne importu mocznika z USA do Polski (ceny realne 2014 r.) wariant z obowiązującymi opłatami celnymi (bez TTIP) Pomimo barier celnych przewaga kosztowa amerykańskich producentów amoniaku jest bardzo duża i wynosi ok. 50 USD/t do końca obecnej dekady, by wzrosnąć do ok. 140 USD/t w połowie kolejnej i ustabilizować się na poziomie USD/t w późniejszych okresach. W przypadku mocznika różnice początkowo są mniejsze (20 25 USD/t), by wzrosnąć do ponad 80 USD w połowie następnej dekady i ustabilizować na poziomie USD/t w końcowym okresie prognozy. Przy takich relacjach cenowych jedynym ratunkiem dla producentów nawozów w Europie mogą być albo wielokrotnie wyższe taryfy (nawet do 50%) albo bariery ilościowe (np. kwoty przywozowe). Wprowadzenie takich instrumentów wywołałoby jednak prawdopodobnie konflikt ze Stanami Zjednoczonymi (i byłoby sprzeczne z duchem TTIP), na co raczej nikt się nie zdecyduje. Dlatego właśnie największe firmy chemiczne z UE przyjmują inną strategię, przenosząc produkcję bazowych chemikaliów, takich jak amoniak czy metanol, właśnie na kontynent północnoamerykański. Wariant po wprowadzeniu TTIP (rys. 4 i rys. 5) pogarsza nieco 9 sytuację producentów nawozów w Polsce przez najbliższe 6 7 lat do momentu, kiedy import LNG do Polski nie zacznie być opłacalny, ale później przewaga kosztowa amoniaku zza oceanu stabilizuje się na poziomie USD/t, co oznacza, że pozycja konkurencyjna polskich przedsiębiorstw byłaby w tym okresie lepsza niż w wariancie bez TTIP tyle tylko, że i tak poprawa jest niewystarczająca by umożliwić efektywną konkurencję z dostawcami z USA. Podobny efekt obserwuje się w przypadku mocznika, z tym, że różnice pomiędzy wariantem bez opłat celnych, a z tańszym gazem (jest TTIP), a utrzymaniem ceł i droższym gazem (bez TTIP) są znacznie mniejsze (maksymalnie 20 USD/t, średnio 4 5 USD/t). Jeżeli zostanie powiększona wielkość szacowanych opłat celnych o nieuwzględniane w powyższych szacunkach koszty stałe czy marże zysku przyjmując, że łącznie mogą stanowić nawet 50% kosztów zmiennych 10 dla amoniaku, to można zidentyfikować swoisty trade-off po wprowadzeniu TTIP pomiędzy utratą relatywnej pozycji cenowej wobec importu wynikającej ze zniesienia barier celnych vs. poprawa pozycji kosztowej na skutek uzyskania dostępu do tańszego źródła gazu ziemnego (rys. 6). W świetle przygotowanych prognoz, w pierwszym okresie straty będą dominować nad zyskami, których nie ma wcale (gdyż import LNG jest nieopłacalny), by po ok. 10 latach przejść w dość dużą przewagę potencjalnych korzyści z dostępu do tańszego paliwa, które jednak maleją w czasie niemal do wielkości równej wyliczanym stratom. Przy takim rozkładzie czasowym korzyści i strat, uwzględniając ryzyko nie ziszczenia się scenariusza z importem tańszego LNG, większość właścicieli i zarządzających zakładami chemicznymi w Polsce będzie zapewne optować za utrzymaniem obecnego status quo. Jest to jednak zupełnie błędna strategia. Po pierwsze i tak przewaga kosztowa producentów amerykańskich jest wystarczająca, by przy obowiązujących opłatach celnych zadusić cenowo rodzimą (europejską) produkcję. Po drugie, im wyższe ceny LNG z importu, tym wyższe także ceny gazu dla firm chemicznych w USA (ta sama baza cenowa Henry Hub) i odwrotnie, tyle tylko, że przy braku TTIP dostępność tańszego gazu dla naszych zakładów chemicznych będzie ograniczona do minimum, a dostępność naszego rynku nawozów dla dostawców z USA, pomimo 9 O USD/t tyle ile wynosi opłata celna od wyliczonych kosztów produkcji i frachtu amoniaku z USA. 10 Zazwyczaj są to niższe poziomy maksymalnie 20 25%. 887

6 Koszt, USD/t Rys. 4 Koszty zmienne produkcji amoniaku w Polsce (na bazie importowanego LNG z USA) vs. koszty zmienne importu amoniaku z USA do Polski (ceny realne 2014 r.) wariant bez opłat celnych (z TTIP) Koszt, USD/t Rys. 5. Koszty zmienne produkcji mocznika w Polsce (na bazie amoniaku wyprodukowanego z LNG zaimportowanego z USA) vs. koszty zmienne importu amoniaku z USA do Polski (ceny realne 2014 r.) wariant bez opłat celnych (z TTIP) barier celnych, niestety nie. I po trzecie całość wykonanej analizy, w tym także stanowiące jej fundamenty prognozy cenowe gazu ziemnego w USA i Europie bazują na wariancie z ograniczeniami w przepływie surowców węglowodorowych 11. Tymczasem po zniesieniu ograniczeń wywozowych popyt na gaz w Stanach Zjednoczonych wzrośnie (na co liczą też bardzo firmy wydobywające ten surowiec), a przy stałej 11 Póki co, nikt jeszcze nie prognozował scenariuszy uwzględniających w pełni konsekwencje wprowadzenia TTIP. podaży przełoży się to na wzrost cen także dla odbiorców w USA. Unia Europejska ma dostęp także do innych producentów LNG (kraje z Afryki Północnej i Subsaharyjskiej, Ameryki Łacińskiej, Zatoki Perskiej), więc gaz skroplony ze Stanów Zjednoczonych nie jest jedyną opcją, a pojawienie się nowej, szybko rosnącej podaży gazu wpłynie na poziom cen na całym rynku atlantyckim. Porozumienie transatlantyckie tworzy zatem szanse na swego rodzaju arbitraż cenowy na atlantyckim rynku gazu. Jeżeli TTIP nie zostanie zawarte, to arbitraż dokona się (pomimo obowiązujących opłat celnych) na rynkach produktowych (amoniak, metanol), systematycznie likwidując przemysł chemiczny w Europie (w tym także w Polsce). W takim przypadku jedyną alternatywą dla producentów europejskich, w tym także dla firm z Polski, jest przenoszenie produkcji bazowych chemikaliów do USA, a następnie ich import i przestawienie produkcji na wysoko przetworzone, wysokomarżowe produkty chemiczne wzdłuż łańcucha wartości. To wymaga jednak całkowitej zmiany strategii naszych chemicznych koncernów i dużej śmiałości w podejmowaniu wyzwań inwestycyjnych. Pozostałe produkty chemiczne (poza nawozami azotowymi) z listy towarów wrażliwych, przygotowanej przez przedstawicieli polskiej branży chemicznej są zdecydowanie mniej narażone na konkurencję ze strony producentów zza Oceanu. Produkcja większości z nich opiera się bowiem na wsadzie pochodzącym z rafinerii (np. etylen, propylen, aromaty, fenol) albo o surowce kopalne pozawęglowodorowe (biel tytanowa), a w tych obszarach przewaga konkurencyjna przedsiębiorstw z USA wynikająca z dostępu do tańszych surowców wsadowych jest dużo mniejsza i uwzględniając koszty transportu raczej nie powinna zagrażać rodzimej produkcji. W przedstawionej ocenie potencjalnie największe znaczenie umowy TTIP wiąże się z sektorem chemicznym. Obecnie, z uwagi na tanią energię i tani surowiec do syntez chemicznych (w obu przypadkach gaz ziemny ze złóż niekonwencjonalnych), europejski przemysł chemiczny nie ma szans na nawiązanie konkurencji z zakładami w Ameryce Północnej. W rezultacie obserwujemy emigrację europejskiego przemysłu chemicznego do Stanów Zjednoczonych, a zamiast europejskiej produkcji możemy spodziewać się narastającego importu produktów chemicznych, a w efekcie coraz większych trudności dla sektora chemicznego w Europie. Utrzymanie się tej sytuacji będzie miało w przyszłości ogromny negatywny wpływ na sytuację polskich zakładów chemicznych problem ten obecnie dotyczy przede wszystkim wysoko przetworzonych produktów chemicznych, ale w przyszłości, jeśli obecna sytuacja na rynku gazu będzie się utrzymywać, może rozszerzyć swoje oddziaływanie również na podstawowe produkty chemiczne, jakimi są nawozy sztuczne (stanowiące gros produkcji polskich zakładów chemicznych). Zjawisko to zostało zilustrowane w raporcie poprzez porównanie kosztów produkcji amoniaku (podstawowego półproduktu do produkcji nawozów) w Stanach Zjednoczonych i Polsce. Wariant przyszłości bez TTIP może całkowicie pogrążyć polskie zakłady chemiczne. Wejście w życie umowy TTIP dałoby polskim (i europejskim) zakładom chemicznym dostęp do tańszego surowca (gaz ziemny, ale 888

7 Podsumowanie Koszt, USD/t Rys. 6. Relacje strat na zniesieniu opłat celnych dla eksporterów amoniaku z USA do potencjalnych zysków z importu LNG ze Stanów Zjednoczonych po wprowadzeniu TTIP. również ropa naftowa) lub tańszych półproduktów (amoniak, metanol), na bazie których, przy dokonaniu odpowiednich inwestycji, europejski przemysł chemiczny zyska czas i środki na dostosowanie się do nowych (czy raczej wciąż zmieniających się) warunków rynkowych. Jednocześnie zmniejszy się przewaga konkurencyjna zakładów amerykańskich, co może wpłynąć na zmniejszenie migracji produkcji chemicznej za Atlantyk. TTIP daje szanse (ale nie gwarancje!) poprawy pozycji konkurencyjnej krajów członkowskich Unii Europejskiej wobec Stanów Zjednoczonych i reszty świata. Wejście w życie tej umowy może być korzystne dla przemysłu energetycznego, sektorów energochłonnych i przede w wszystkim dla przemysłu chemicznego, ale nie spowoduje natychmiastowej rewolucji. Zmiany te będą raczej ewolucyjne i będą wymagały odpowiedniego adaptowania się poszczególnych zakładów, sektorów przemysłu i krajów, do zmieniającego się otoczenia biznesowego. Warto podkreślić, że część opisywanych efektów pojawi się nawet bez umowy TTIP, w efekcie rewolucji węglowodorowej w Stanach Zjednoczonych. Jednakże umożliwienie bezproblemowego eksportu ropy naftowej i LNG do Europy powinno znacząco wzmocnić pozytywne efekty tego zjawiska dla krajów członkowskich Unii Europejskiej, poprawiając ich pozycję konkurencyjną nie tylko wobec Stanów Zjednoczonych, ale również reszty świata. Otrzymano: Instytut Chemii Przemysłowej oraz Międzynarodowe Centrum Bezpieczeństwa Chemicznego Prezentują: stronę poświęconą działalności szkoleniowej i sieci zainteresowanych bezpieczeństwem *) a także portal internetowy poświęcony kulturze bezpieczeństwa chemicznego oraz podręcznik instruktora ogólnego bezpieczeństwa chemicznego i bezpieczeństwa CBRN i poradnik dotyczący bezpieczeństwa dla małych i średnich przedsiębiorstw Powyższe narzędzia zrealizowano we współpracy z: Rządowym Centrum Bezpieczeństwa, Akademią Obrony Narodowej, Wojskową Akademią Techniczną, Prokuraturą Generalną, Państwową Strażą Pożarną, Interpolem, Departamentem Bezpieczeństwa Krajowego Rządu USA. Co-funded by the Prevention of and Fight against Crime Programme of the European Union *) Przewidywane uruchomienie wszystkich 15 czerwca 2015 r. 889