Aktywna polityka społeczna Maciej Frączek

Transkrypt

1 Aktywna polityka społeczna Maciej Frączek Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie maciej.fraczek@uek.krakow.pl

2 Geneza APS Lata 80. XX w. reaganomika, thatcheryzm krytyka welfare state i pojawienie się idei workfare state. Krytyka pasywnej PS gwarantowania bezpieczeństwa socjalnego (w pomocy społecznej udzielanie świadczeń pieniężnych i rzeczowych, w polityce rynku pracy wcześniejsze emerytury, świadczenia i zasiłki przedemerytalne, renty dla osób niezdolnych do pracy). Workfare state jest podejściem łączącym politykę zatrudnienia z pomocą społeczną. To koncepcja państwa skłaniającego do pracy (przede wszystkim osoby ubogie), która zawierała pewien ładunek paternalistycznego podejścia (społeczeństwo dyktuje części obywateli, jak powinni żyć) oraz uwzględniała bodźce ekonomiczne wymuszające pewne zachowania (podjęcie aktywności, w tym przede wszystkim pracy). Workfare state zostało ufundowane na przekonaniu, że świadczenia socjalne (zasiłki dla bezrobotnych, renty z tytułu niezdolności do pracy, wcześniejsze emerytury) sprzyjają wzrostowi bezrobocia i bierności zawodowej. [2]

3 Czym jest APS System pozytywnych i negatywnych bodźców adresowanych do niższych warstw społeczeństwa [pod względem materialnym, edukacyjnym, zawodowym MF], które mają zniechęcać do życia ze świadczeń socjalnych i zachęcać do aktywności zawodowej i odzyskania samodzielności ekonomicznej. [2] Podejście zakładające,że jedną z podstawowych funkcji pomocy społecznej jest budowanie aktywnych postaw osób i rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji. Zmierza ona do reformy narzędzi i instrumentów aktywizacji zawodowej i społecznej, które umożliwią bardziej efektywne działania jednostek samorządu terytorialnego w zakresie pomocy i integracji społecznej oraz budowy sektora usług społecznych w oparciu o podmioty ekonomii społecznej. [3]

4 Ideologiczne założenia APS w modelu anglosaskim Przekonanie o tym, że świadczenia społeczne przyczyniają się do zwiększania zasięgu bezrobocia i bierności zawodowej (łącznie niezatrudnienia), zwłaszcza wśród osób z grup trudnozatrudnialnych. Towarzyszą temu określenia wyuczonej bezradności, underclass. Pogłębia to proces przerzucania odpowiedzialności z systemu (państwa) na jednostkę. Przeciwdziałanie uzależnieniu od pomocy państwa powinno towarzyszyć ograniczanie świadczeń społecznych i powiązanie ich z aktywnością ich odbiorców na pomoc trzeba zasłużyć. Praca powinna być sposobem na życie. Przejście od modelu państwa opiekuńczego/ochrony socjalnej (welfare state) do państwa skłaniającego do pracy (workfare state). W tym sensie APS jest kierowana głównie do osób ubogich, grup ryzyka, osób będących w specyficznej sytuacji na rynku pracy. Jednostki (głównie ubodzy) mają osiągać samodzielności ekonomiczną przez aktywność zawodową. Oznacza to zdjęcie dużej części odpowiedzialności za zapewnienie godnego poziomu życia z państwa i przerzucenie jej na jednostki (oraz organizacje III sektora). [4]

5 New Deal jako praktyczny przykład APS New Deal został wdrożony przez Partię Pracy w 1998 r. Jego celem było zredukowanie bezrobocia dzięki szkoleniom, subsydiowanemu zatrudnieniu i wolontariatowi. W jego ramach realizowane były programy dla: młodych osób (18-24), 25+, samotnych rodziców, niepełnosprawnych, 50+, muzyków. W 2009 r. został zastąpiony programem Flexible New Deal. New Deal oznacza nową umowę społeczną, której celem byłaby pomoc ludziom w przejmowaniu kontroli nad własnym życiem zawodowym i osobistym. Uznając, że dawne rozwiązania przestały przystawać do rzeczywistości społecznej, Nowa Partia Pracy wysunęła propozycję umowy społecznej między państwem a obywatelami, według której obie strony miałyby określone prawa i obowiązki. Zadaniem państwa jest pomoc obywatelom w znalezieniu dającej systematyczne dochody pracy, a nie tylko wspomaganie ich, kiedy jej nie mają. Obywatele ze swej strony nie powinni biernie czekać na zasiłek, ale podejmować działania w kierunku poprawy swojej sytuacji. Zatrudnienie stało się jednym z podstawowych zadań polityki społecznej Nowej Partii Pracy. [ ] Jedną zaś z najważniejszych reform systemu opieki społecznej wprowadzonych przez nią są programy, mające na celu pomoc osobom korzystających z zasiłków w znalezieniu płatnej pracy. [5]

6 Składowe APS wg dokumentów unijnych Decentralizacja i wzrost znaczenia samorządu lokalnego; Zasada pomocniczości państwa oraz wzrost znaczenia III sektora; Uznanie przez państwo podmiotowości wspólnot lokalnych i znaczenia więzi społecznych dla budowy kapitału społecznego; Akceptacja postulatu utrzymywania równowagi finansów publicznych oraz ograniczenie redystrybucyjnej funkcji programów socjalnych; Znaczenie negocjacji zbiorowych, w tym dialogu obywatelskiego, w którym aktywnie uczestniczą organizacje obywatelskie; Rola edukacji jako instrumentu inwestowania w kapitał ludzki i budowania społeczeństwa opartego na wiedzy; Znaczenie sektora ekonomii społecznej, zatrudnienia socjalnego i zatrudnienia subsydiowanego dla realizacji pełnego zatrudnienia; Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu przez pomoc w podjęciu pracy lub udział w programach integracyjnych/reintegracyjnych; Zwiększenie roli wolontariatu jako formy pracy użytecznej społecznie oraz formy zdobycia kwalifikacji w przyszłej pracy zarobkowej; Podejmowanie działań aktywizujących nie tylko pojedynczych klientów, ale również całych społeczności lokalnych, renesans środowiskowej pracy socjalnej. [9]

7 APS w Polsce obszary, podmioty, instrumenty, beneficjenci Rynek pracy Podmioty: powiatowe i wojewódzkie urzędy pracy, pracodawcy (w tym: oferujący subsydiowane miejsca pracy), NGO sy. Instrumenty: projekty systemowe i konkursowe w ramach POKL, staże i przygotowanie zawodowe w miejscu pracy, stypendia dla osób kontynuujących naukę, programy specjalne, zatrudnienie subsydiowane (zakłady pracy chronionej, umowy z pracodawcami). Beneficjenci: Osoby zarejestrowane w urzędach pracy jako bezrobotne, w tym osoby znajdujące się w szczególnej sytuacji na rynku pracy. [8]

8 APS w Polsce obszary, podmioty, instrumenty, beneficjenci Pomoc i integracja społeczna Podmioty: ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie, regionalne ośrodki polityki społecznej, NGO sy. Instrumenty: projekty systemowe i konkursowe w ramach POKL, praca socjalna, kontrakt socjalny, programy aktywności lokalnej, zatrudnienie socjalne (kluby integracji społecznej, centra integracji społecznej, spółdzielnie socjalne), zatrudnienie chronione (warsztaty terapii zajęciowej, zakłady aktywności zawodowej). Beneficjenci: Osoby długotrwale bezrobotne, w wieku aktywności zawodowej, korzystające z pomocy społecznej, zagrożone wykluczeniem społecznym, w tym: młodzież (szczególnie opuszczająca instytucje opieki zastępczej), osoby niepełnosprawne, kobiety, mieszkańcy obszarów wiejskich. Wspólne działania służb zatrudnienia i służb społecznych: roboty publiczne, prace interwencyjne, prace społecznie użyteczne. [8]

9 APS w Polsce wspieranie zatrudnienia Lata 90. XX w. i 1. dekada XXI w. to okres realizacji wielu aktywnych programów rynku pracy skierowanych do grup ryzyka, czy też osób będących w szczególnej sytuacji na rynku pracy, takich jak np.: bezrobotni do 25 roku życia, bezrobotni długotrwale, bezrobotni pow. 50 roku życia, bezrobotni bez kwalifikacji zawodowych, bez doświadczenia zawodowego lub bez wykształcenia średniego, bezrobotni niepełnosprawni. Przykładem instrumentu APS są w sferze polityki rynku pracy np. prace społecznie użyteczne. Są one skierowane m.in. do bezrobotnych bez prawa do zasiłku korzystających ze świadczeń z opieki społecznej. Bodziec pozytywny: świadczenie nie niższe niż 6 zł/h (max. 10 h w tygodniu). Bodziec negatywny: możliwość pozbawienia części świadczeń z opieki społecznej w przypadku niepodjęcia, opuszczenia lub nienależytego wykonywania prac społecznie użytecznych. [2]

10 APS w Polsce zatrudnienie socjalne i pomoc społeczna Zatrudnienie socjalne (wspierane) to forma zatrudnienia uregulowana ustawą o zatrudnieniu socjalnym, która ma na celu pomoc osobom wykluczonym społecznie, które ze względu na swoją sytuację życiową nie są w stanie samodzielnie zaspokoić swoich podstawowych potrzeb życiowych (np. bezdomnym, uzależnionym od alkoholu i narkotyków, chorych psychicznie, niepełnosprawnym). Zatrudnienie socjalne realizowane jest poprzez: ozajęcia prowadzone przez Centra Integracji Społecznej, ozajęcia w Klubach Integracji Społecznej, ozatrudnienie w ramach zatrudnienia wspieranego. Zatrudnienie wspierane pozwala refundować część wynagrodzenia (przez 12 miesięcy) pracodawcy lub CIS-owi lub też umożliwia uczestnikom CIS i KIS założenie spółdzielni socjalnej.

11 APS w Polsce zatrudnienie socjalne i pomoc społeczna Kontrakt socjalny to pisemna umowa zawarta przez pracownika socjalnego z rodziną lub osobą ubiegającą się o pomoc. Jego celem jest albo przezwyciężenie trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny albo wzmocnienie aktywności i samodzielności życiowej, zawodowej czy przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu danej osoby. Kontrakt socjalny oznacza obowiązki i uprawnienia dla obu stron. OPS zobowiązuje się do udzielenia konkretnego wsparcia, natomiast korzystający z pomocy np. do znalezienia pracy lub leczenia odwykowego. Odmowa zawarcia kontraktu socjalnego lub niedotrzymywanie jego postanowień mogą stanowić podstawę do odmowy przyznania świadczenia, uchylenia decyzji o przyznaniu świadczenia lub wstrzymania świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej.

12 APS w Polsce Program Aktywizacja i Integracja PAI obejmuje szereg działań w zakresie aktywizacji zawodowej i integracji społecznej osób bezrobotnych. Realizowany jest przez PUP samodzielnie lub we współpracy z OPS. Skierowany jest do osób bezrobotnych, dla których został ustalony profil pomocy III, korzystających ze świadczeń pomocy społecznej, w szczególności realizujących kontrakt socjalny. Aktywizacja zawodowa odbywa się poprzez prace społecznie użyteczne (organizator: PUP). Działania w zakresie integracji społecznej realizowane są poprzez m.in. grupowe poradnictwo specjalistyczne, warsztaty trenerskie i grupy wsparcia w wymiarze co najmniej 10 h tygodniowo (organizator: OPS lub podmioty III sektora).

13 Instrumenty APS Społeczno-zawodowe: roboty publiczne, prace społecznie użyteczne, zatrudnienie socjalne, zatrudnienie w spółdzielniach socjalnych i organizacjach pozarządowych, szkolenia i kursy; Edukacyjne: podjęcie nauki i uzupełnianie wykształcenia, zmiana wyuczonego zawodu, w tym edukacja dzieci; Zdrowotne: badania profilaktyczne i zawodowe, podjęcie terapii rodzinnej, programy korekcyjne w razie stosowania przemocy w rodzinie, stacjonarna opieka odwykowa; Społeczne: uczestnictwo w ośrodkach dziennego wsparcia, świetlicach i klubach, udział w warsztatach terapii zajęciowej i środowiskowych domów samopomocy, wolontariat w instytucjach publicznych lub pozarządowych w ramach różnych projektów społecznych samorządu lub NGO sów, udział w imprezach kulturalnych, sportowych lub turystycznych realizowanych w ramach programów aktywności (aktywizacji) lokalnej. [1]

14 Perspektywy APS APS staje się coraz powszechniejsza ze względu na m.in.: przekonanie o kluczowym znaczeniu pracy dla podnoszenia poziomu życia, krytykę dotychczasowych osłonowych (pasywnych) instrumentów PS, problemy finansów publicznych, zwiększanie się nieufności wobec państwa, globalizację, sytuację demograficzną. [6] APS towarzyszy coraz mocniejsza wielosektorowość. Oznacza ona zwiększanie działań w ramach PS przez aktorów niepublicznych, a więc i przekazywanieśrodków publicznych do np.: niepublicznych zakładów opieki zdrowotnej, firm finansowych w systemie emerytalnym, prywatnych agencji zatrudnienia w systemie prozatrudnieniowym lub organizacjom charytatywnym w pomocy schroniskowej dla bezdomnych. [6]

15 Wyzwania APS w Polsce Interwencja/reaktywność vs. Aktywna Polityka Społeczna; APS integracja przez aktywizację; grupy ryzyka m.in.: niepełnosprawni, długotrwale bezrobotni, mieszkańcy wsi, starsi 50+, nisko wykwalifikowani, niedopasowani; podejście podmiotowe do człowieka, grupy: indywidualizacja; problem powracających do aktywności (integracja) - dopasowanie do rynku: oproces integracji społecznej (pomoc uwarunkowana), opraca na otwartym rynku, opraca subsydiowana; firmy społeczne: jak godzić rynkową (konkurencyjną, for profit) orientację firm z perspektywą integracji (rynek, not for profit): użycie rynku do celów społecznych. [7]

16 Welfare society jako nowy model wyrównywania szans Coraz częściej mówi się o nowym modelu PS welfare society, który mógłby stanowić kolejną generację polityki inkluzji społecznej. Miałby on zastąpić welfare state (państwo opiekuńcze) i workfare state (państwo skłaniające do pracy). Państwo opiekuńcze bazowało na: neutralizacji nierówności dochodowych przez transfery finansowe, gwarancjach pracy, płacy i stabilności pozycji na rynku pracy, odpowiedzialności państwa i istotnej roli związków zawodowych. [7] Państwo skłaniające do pracy wykorzystywało: wsparcie dochodowe jako narzędzie aktywizacji i integrację społeczną poprzez dostęp do pracy, tworzenie warunków dla zatrudnialności pracowników, ale i adaptacyjności pracodawców (konkurencyjność), dzielenie się odpowiedzialnością (różne podmioty i jednostka). [7]

17 Welfare society - założenia Aktywna Polityka Społeczna wg zasady pomocniczości; partnerzy polityki społecznej (biznes, samorządy, NGO) podmioty społeczne i rynkowe; nowy system usług społecznych (kontraktowanie zadań); partnerstwo publiczno prywatno społeczne (nowe ramy); rozwój III sektora; rozwój kapitału społecznego (otwartość i zaufanie); rozwój kapitału społecznego (otwartość i zaufanie); przedsiębiorczość społeczna (przedsiębiorstwa przedsięwzięcia) welfare society sieć współpracy. [7]

18 Wykorzystane źródła i polecane opracowania [1] Założenia do reformy systemu integracji społecznej oraz służb społecznych (projekt) (2006), Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa, czerwiec. [2] Szarfenberg R. (2013), Rodzaje i formy aktywnej polityki społecznej, [w:] G. Firlit- Fesnak, M. Szylko-Skoczny (red.), Polityka społeczna. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. [3] [4] Mielczarek M. (2012) Aktywna Polityka Społeczna (APS): ideologia społecznej aktywności czy bierności?, [w:] P. Rudnicki, M. Starnawski, M. Nowak- Dziemianowicz (red.), Władza, sens, działanie: studia wokół związków ideologii i edukacji (s ), Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, Wrocław. [5] Giddens A. (2006), Socjologia, tłum. A. Szulżycka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. [6] Szarfenberg R. (2009), Pożegnanie państwa opiekuńczego?, [7] Boni M. (2008), Ekonomia społeczna nowe szanse?, GKES, Gdańsk, , _plenarna_mboni_ekonomia_spoleczna_nowe_szanse.pdf [8] Aktywna polityka społeczna w woj. opolskim przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu (2010), Obserwatorium Integracji Społecznej ROPS w Opolu. [9] Rymsza M. (2003), Aktywna polityka społeczna w teorii i praktyce, [w:] T. Kaźmierczak T., M. Rymsza (red.), W stronę aktywnej polityki społecznej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa.