Elementy rzędu końskiego w kulturze sudowskiej

Transkrypt

1

2 Patrycja Piorun Elementy rzędu końskiego w kulturze sudowskiej Słowa kluczowe Kultura sudowska, rząd koński, okres późnorzymski, okres wędrówek ludów, obrządek pogrzebowy Elementy rzędu końskiego znane są z całego terytorium kręgu kultur zachodniobałtyjskich, również z obszaru kultury sudowskiej, z każdej z jej grup kulturowych: gołdapskiej, suwalskiej i augustowskiej. Znajdywane one są zarówno w grobach ludzkich jak i w jamach zawierających szkielety koni. Pierwsze badania, podczas których odkryto na wspomnianym terenie części oporządzenia jeździeckiego były prowadzone w drugiej połowie XIX wieku oraz na początku XX wieku przez niemieckich badaczy m.in. Otto Tischlera1 czy Karla Stadie2. Zabytki te zostały opisane w publikacjach poszczególnych stanowisk. Pierwsze opracowanie oporządzenia jeździeckiego zostało sporządzone przez Wolfganga La Baume3. Dotyczyło ono przede wszystkim zabytków pochodzących z terenu objętego osadnictwem kultury Dollkeim -Kovrovo oraz grupy olsztyńskiej. W opracowaniu tym La Baume dokonał opisu oporządzenia jeździeckiego oraz podziału typologicznego kiełzna. Zwrócił też uwagę na dwa znaleziska z kultury sudowskiej tj. wędzidło z miejscowości Sypitki (Sypittken), które zaliczył do typu Daumen oraz na ogłowie pochodzące z miejscowości Lisy, które zostało opisane wraz z grupą kiełzna nie przyporządkowaną do żadnego z typów.4 Nowych znalezisk części rzędu końskiego pochodzących z obszaru kultury sudowskiej dostarczyły badania rozpoczęte w drugiej połowie lat 50 -tych ubiegłego wieku i kontynuowane przez Kompleksową Ekspedycję Jaćwieską działającą od roku 1959 pod kierownictwem Jerzego Antoniewicza5 Przebadano wówczas szereg stanowisk, w tym 1 O. Tischler, Ostpreußische Gräberfelder, Schriften der Physikalisch -Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg, 1879, Bd. 19, s K. Stadie, Das Gräberfeld bei Alt Bodschwingken, Kreis Goldap, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, 1919, Bd. 23, s W. La Baume, Altpreussisches Zaumzeug, Alt -Preussen, 1944, Bd. 9, s Ibidem, s H. Majecki Kompleksowa Ekspedycja Jaćwieska. W czterdziestą rocznicę powstania, Białostocczyzna 3/55/1999, s Pruthenia, 2014, t. IX, s

3 66 Patrycja Piorun cmentarzyska w Szwajcarii, Osowej, Żywej Wodzie czy Prudziszkach.6 Mimo istotnego zwiększenia ilości znalezisk rzędów końskich nie powstało zbiorcze opracowanie tych zabytków pochodzących z terytorium kultury sudowskiej. W latach 70 -tych prace nad elementami rzędu końskiego z terytorium Półwyspu Sambijskiego były kontynuowane m.in. przez Tadeusza Baranowskiego, który wydał pracę poświęconą kiełznie z wodzami łańcuchowymi7. Zebrał tam ogół materiałów z obszaru Barbaricum, których znaczna część pochodziła z terytorium objętego osadnictwem kultury Dollkeim -Kovrovo i stworzył klasyfikację tej kategorii zabytków. Wziął też pod uwagę materiały z kultury sudowskiej ujmując w swojej klasyfikacji ozdobny nachrapnik znaleziony w kurhanie 2 w miejscowości Szwajcaria, zaliczając go do odmiany F, a który został później dokładniej opisany przez Susanne Wilbers -Rost w pracy obejmującej problematykę zróżnicowania kiełzna z wodzami łańcuchowymi z terenów Barbaricum opartej na znacznie szerszej bazie źródłowej8. W 2013 roku ukazała się monografia stanowiska w Szwajcarii napisana przez Jana Jaskanisa)9, której jeden z podrozdziałów poświęcony był elementom rzędu końskiego. Autor zwrócił uwagę na cechy poszczególnych zabytków, ich funkcję oraz analogie. W niniejszym artykule wzięto pod uwagę wszystkie opublikowane znaleziska rzędu końskiego zanotowane na terytorium kultury sudowskiej. Elementy oporządzenia jeździeckiego wystąpiły zarówno w grupie suwalskiej, augustowskiej jak i gołdapskiej. Najliczniej reprezentowane są one w grupie suwalskiej (67 zabytków datowanych na fazę C1 D oraz fazę E) następnie w grupie augustowskiej (13 zabytków datowanych na fazę C1 D oraz fazę E) i najmniej licznie w grupie gołdapskiej (9 zabytków datowanych na fazę C1 D). Zostały one znalezione łącznie na 11 stanowiskach, z miejscowości: Szwajcaria (39 elementów ogłowia i siodła, w tym 7 wędzideł), Korkliny (10 elementów ogłowia i siodła w tym 2 wędzidła), Prudziszki (3 elementy ogłowia, w tym 1 wędzidło), Osowa (7 elementów ogłowia i siodła, w tym 3 wędzidła), Żywa Woda (8 elementów ogłowia), Netta (11 elementów ogłowia i siodła, w tym 1 wędzidło), Sypitki (1 wędzidło), Grunajki (1 wędzidło), Lisy (8 elementów ogłowia i siodła) oraz Skomack Wielki (1 wędzidło). Znaleziska te zostały zanotowane wyłącznie na cmentarzyskach (por. katalog). Część wymienionych zabytków pochodzi ze zniszczonych grobów, co utrudnia bądź uniemożliwia zarówno określenie ich kontekstu tj. współwystępowania z innymi elementami rzędu, jak i ustalenie dokładnej chronologii. Najliczniejszą kategorię zabytków stanowią metalowe elementy ogłowia. Przeważają wśród nich wędzidła, na ogół zachowane w całości (17 egzemplarzy). Poza wędzidłami części ogłowia reprezentowane są przez niewielkie elementy takie jak rozdzielacze, oku- 6 D. Piotrowska, Jerzy Antoniewicz ( ) w Państwowym Muzeum Archeologicznym: Szkic do portretu, [w:] Bałtowie i ich sąsiedzi. Marian Kaczyński in memoriam, red. A. Bitner-Wróblewska, G. Iwanowska, Warszawa 2009, s T. Baranowski, Rząd koński z wodzami łańcuchowymi na terenie Europy Środkowej w okresie wpływów rzymskich, Archeologia Polski, 1973, t. 18, z. 2, s S. Wilbers -Rost, Pferdegeschirr der römischen Kaiserzeit in der Germania libera. Zur Entstehung und Ausbreitung des Zaumzeugs mit Zugelketten, Oldenburg J. Jaskanis, Szwajcaria. Cmentarzysko bałtyjskie kultury sudowskiej, Warszawa 2013.

4 Elementy rzędu końskiego w kulturze sudowskiej 67 Mapa 1. Rozprzestrzenienie stanowisk kultury sudowskiej ze znaleziskami elementów rzędu końskiego. 1) Grunajki; 2) Korkliny; 3) Lisy; 4) Netta; 5) Osowa; 6) Prudziszki; 7) Skomack Wielki; 8) Szwajcaria; 9) Sypitki; 10) Żywa Woda (opr. Patrycja Piorun na podkładzie mapy konturowej maps.com) cia i uchwyty rzemieni oraz sprzączki. W nielicznych tylko przypadkach pojawiają się ozdobne nachrapniki. Bardzo cennych informacji dotyczących ogłowi dostarczyły odkrycia z kurhanu 2 w Szwajcarii (Tabl. III V) oraz znaleziska z Żywej Wody, z kurhanu 14 (Tabl. VII) i Netty z grobu 79 (Tabl. VI). Odkryto tam ślady rzemieni umożliwiające podejmowanie studiów nad rekonstrukcją wyglądu ogłowii. Znacznie mniej liczne są zabytki interpretowane jako elementy siodeł. Są to pojedyncze sprzączki, być może związane z tą częścią rzędu końskiego oraz okucia przytwierdzane do drewnianych siodeł. W kurhanie 2 ze Szwajcarii, w pobliżu szkieletu, zachowały się ponadto fragmenty drewna. Jan Jaskanis twierdzi, że są to pozostałości terlicy siodła złożonej z dwóch ławek połączonych zarówno z tylnym jak i przednim łękiem10. Większość metalowych elementów rzędu końskiego wykonane zostało z żelaza. Do produkcji wędzideł używano wyłącznie tego materiału, gdyż inne surowce były toksyczne dla organizmu koni. Z brązu wykonywane były jedynie elementy ozdobnych ogłowii do których zaliczamy wspomniane wcześniej rozdzielacze, okucia rzemieni, nachrapniki, 10 Ibidem, s. 207.

5 68 Patrycja Piorun jak również skuwki łączące wędzidło z tranzelką, umieszczone na pierścieniach wędzidła. Dokładne określenie liczby znalezisk części ogłowia i pozostałych elementów rzędu końskiego nie jest jednak możliwe. Wśród znalezisk pochodzących z cmentarzysk kultury sudowskiej są bowiem pojedyncze kółka odpowiadające swymi wymiarami poprzednio wymienionym, odkrywane jednak w kontekście nie wskazującym iż należy je wiązać z elementami rzędu. Analizowane elementy rzędu końskiego to jak wspomniano części ogłowia wraz z wędzidłami oraz nieliczne fragmenty siodeł. Wędzidła pochodzące ze stanowisk kultury sudowskiej reprezentują dwa podstawowe typy wędzidła łamane z pierścieniami (Tabl. I) i wędzidła łamane z pobocznicami (Tabl. II). Pierwszy z nich odpowiada typowi 1C1a wg Ørsnesa11, formy te pochodzą z 13 obiektów zlokalizowanych na pięciu cmentarzyskach. Brak jest podstaw, aby można było wiązać ten typ wędzideł z określoną formą pozostałych części ogłowia. Takich informacji nie dostarcza ani analiza pozostałych metalowych części ogłowia reprezentowanych przez brązowe rozdzielacze ani też ślady rzemieni ogłowia odkryte we wspomnianych trzech grobach (Netta, grób 79, Szwajcaria kurhan 2, Żywa Woda kurhan 14). Wszystkie te wędzidła zostały wykonane z żelaza. Różnice między poszczególnymi wędzidłami tego typu widoczne są jedynie w nieco odmiennej ich długości (12 16 cm nie wliczając średnicy pierścieni) oraz średnicy pierścieni (5 10 cm). Odnośnie większości znalezisk dysponujemy danymi pozwalającymi na określenie ich chronologii. Najstarsze znaleziska są datowane na fazę C1, natomiast najmłodsze pochodzą już z okresu wędrówek ludów. Zabytki te najliczniej występowały w fazie C1 C2 młodszego okresu rzymskiego (por. katalog). Drugi typ stanowią wędzidła zakończone pobocznicami. Znaleziono tylko trzy zabytki o zróżnicowanej formie. Jedno takie wędzidło zostało znalezione w Korklinach w kurhanie 1.12 Posiadało ono pierwotnie pobocznice rogowe, co można stwierdzić na podstawie jego formy. Drugi zabytek pochodzi z miejscowości Skomacko i posiada bardzo masywne metalowe pobocznice rozszerzone na końcach. Wędzidło to znane jest ze wzmianki w kartotece Rudolfa Grenza13. Wspomina on, że zostało ono przekazane przez Willamowskiego do muzeum w Królewcu wraz z innymi zabytkami pochodzącymi z miejscowości Skomacko. Jego wygląd można odtworzyć na podstawie schematycznego rysunku pochodzącego z kartoteki Feliksa Jacobsona14. Wędzidło to znaleziono na terytorium grupy augustowskiej i można je datować na okres późnorzymski na podsta- 11 M. Ørsnes, Zaumzeugfunde des Jahrh. in Mittel und Nordeuropa. Acta Archaeologica, 1993, vol. 64, s J. Jaskanis Materiały z cmentarzyska kurhanowego na stanowisku I w Korklinach, pow. Suwałki, Rocznik Białostocki, 1967, t. 8, s Spuścizna R. Grenza w archiwum Archäologisches Landesmuseum Schleswig 14 Archeologiczne dziedzictwo Prus Wschodnich w archiwum Feliksa Jakobsona. Vermächtnis Ostpreußens im Archiv des Feliks Jakobson. Austrumprūsijas arheoloģiskais mantojums Feliksa Jakobsona arhīvā, Aestiorum Hereditas, II, red. T. Nowakiewicz, Warszawa 2011, s. 446.

6 Elementy rzędu końskiego w kulturze sudowskiej 69 wie analogii do grobu z Babięt, gdzie podobny typ wystąpił m.in. wraz z zapinką zbliżoną do typu A VI Od wymienionych wyżej dwóch podstawowych typów wędzideł odróżnia się egzemplarz odkryty w miejscowości Sypitki. Wędzidło wystąpiło tam w jamie ze szkieletem konia16. Pobocznice tego wędzidła były w górnej części haczykowato wygięte i można je zaliczyć do typu 5B2 wg Ørsnesa17. Wędzidło to znane jest ponadto z opisu Wolfganga La Baume, który zalicza je do typu Daumen i datuje na okres wędrówek ludów18. Tranzelki są bardzo trudno uchwytne w materiale archeologicznym. Ich wygląd możemy jedynie spróbować odtworzyć na podstawie brązowych rozdzielaczy oraz śladów po rzemieniach widocznych w postaci charakterystycznych zaciemnień. Tranzelka składała się z pasków policzkowych, naczółka, podgardla oraz nachrapnika (Tabl. IX.1). Poszczególne jej części były łączone wspomnianymi już rozdzielaczami. W kurhanie 2 w Szwajcarii znaleziony został bardzo ozdobny nachrapnik z ornamentem ludzkich główek, który może mieć analogie w Skandynawii19 (Tabl. V). Na cmentarzyskach w Netcie oraz Żywej Wodzie na czarnych zaciemnieniach, stanowiących pozostałość po rzemieniach ogłowia, znaleziono rząd nitów, co może oznaczać, że paski rzemieni tranzelki były nimi wzmacniane. Łącznie na terenie kultury sudowskiej znaleziono trzy kompletne tranzelki posiadające rozdzielacze oraz 10 tranzelek, po których pozostałości stanowią jedynie sprzączki oraz kółka (por. katalog). Elementy siodeł są bardzo trudno uchwytne w materiale archeologicznym, gdyż większa ich cześć składała się z materiałów organicznych, które uległy rozkładowi. O używaniu siodeł do jazdy świadczy fakt odnajdywania w jamach ze szkieletami koni sprzączek (Tabl. X) znajdujących się w okolicach kości żeber lewego boku, które zapewne służyły do podpinania popręgu20. Można wyróżnić dwie odmiany takich sprzączek. Do pierwszej z nich należy zaliczyć sprzączki z D-kształtną ramą grupy D, a do drugiej sprzączki owalne grupy H (wg R. Madydy -Legutko21). Pierwsza odmiana sprzączek występowała w jamach zarówno z wczesnej fazy okresu późnorzymskiego, jak i z wczesnej fazy okresu wędrówek ludów. Druga odmiana występowała jedynie w grobach późniejszych z przełomu okresu późnorzymskiego i okresu wędrówek ludów, przy czym w kurhanie II na stanowisku II w Korklinach sprzączki te ze sobą współwystępowały. Odnaleziono tam dwie pary omawianych zabytków, przy czym każda z par należała do innej odmiany.22 Sprzączkom większych rozmiarów, znajdywanych zazwyczaj przy lewym boku konia, za- 15 Ibidem, s F. Kotzan, Das sudauische Gräberfeld bei Sypittken, Kreis Lyck, Unser Masurenland, 1935, Bd. 11, s M. Ørsnes, op. cit., s W. La Baume, op. cit., s J. Antoniewicz, M. Kaczyński, J. Okulicz, Wyniki badań przeprowadzonych w miejsc. Szwajcaria pow. Suwałki, Wiadomości Archeologiczne, 1958, t. 25, z. 1 2, s. 52; J. Jaskanis, op. cit., s J. Antoniewicz, M. Kaczyński, J. Okulicz, op. cit., s R. Madyda -Legutko, Die Gürtelschnallen der römischen Kaiserzeit und der frühen Volkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, B.A.R. International Series 360, 1987, Oxford. 22 J. Jaskanis, Cmentarzysko kurhanowe na stanowisku II w Korklinach, pow. Suwałki, Rocznik Białostocki, 1968, t. 9, s

7 70 Patrycja Piorun wsze towarzyszą sprzączki mniejsze, dokładnie tego samego kształtu, znajdywane obok różnych części szkieletu końskiego. Jan Jaskanis określa większe sprzączki jako popręgowe, mniejsze natomiast jako napierśnikowe23. Teorię tą potwierdza znalezisko z kurhanu 25 w Szwajcarii, gdzie mniejsza sprzączka była umiejscowiona na łopatce. Możliwe jest również, że obie sprzączki służyły do podpinania popręgu, gdyż w niektórych przypadkach znajdują się one przy żebrach po obu stronach szkieletu konia (m.in. kurhan II w Korklinach). We wspomnianym wyżej kurhanie II na stanowisku w Korklinach para sprzączek owalnych wystąpiła przy kościach udowych, co może sugerować że stanowiły one część pasków podogonia służącego do stabilizacji siodła. Na podstawie analizy cech budowy poszczególnych wędzideł możemy odtworzyć sposób, w jaki powodowano koniem. Na początek należy przedstawić mechanizm ich działania. Wędzidło w pysku konia jest umiejscowione mniej więcej w połowie bezzębnego odcinka żuchwy, który nazwany jest diastemą (Tabl. IX.2) W momencie kiedy następuje pociągnięcie za wodze, krawędzie ogniw wywierają nacisk na diastemę oraz język. Miejsca te są bardzo wrażliwe na nacisk, gdyż wyścielone są bardzo cienką warstwą śluzówki. Dodatkowo na kościach żuchwy znajdują się wystające krawędzie, co sprawia że jest ona bardziej czuła24. Najłagodniej działają więc grube wędzidła, które posiadają okrągłe i gładko wykończone krawędzie. Ogniwa analizowanych w niniejszej pracy wędzideł były bardzo cienkie, czworoboczne w przekroju, posiadały więc ostre krawędzie, co z pewnością powodowało bardzo mocne działanie a nawet mogło powodować powstawanie skaleczeń, w postaci m.in. otarć, czy przyszczypnięć25. Ostry przegub wędzidła oddziaływał natomiast dodatkowo na podniebienie posiadające liczną siatkę naczyń krwionośnych. Efekt ten potęguje fakt, że część kiełzna znajdująca się w pysku zawsze lekko obraca się wokół własnej osi, więc działanie to jest skierowane jeszcze bardziej pionowo w górę.26 Można więc stwierdzić, że poprzez użytkowanie tego typu wędzideł zadawano koniom znaczny ból w celu uzyskania natychmiastowego posłuszeństwa, co mogło być szczególnie przydatne np. w walce. Należy również zwrócić uwagę na funkcję, jaką spełniały pobocznice. Zapobiegały one przeciągnięciu wędzidła na jedną ze stron, a tym samym utracie możliwości kierowania koniem. Taka sytuacja mogła mieć miejsce szczególnie przy zastosowaniu wędzideł z małymi pierścieniami w wypadku kierowania koniem jedną ręką, co z pewnością miało miejsce podczas walki. Szczególnie dobrze funkcję tą spełniały pobocznice występujące w przypadku wędzidła pochodzącego z Sypitek. W przypadku silnego pociągnięcia za wodze w jedną ze stron, haczykowaty zaczep pobocznicy blokował wędzidło z jednej strony, zahaczając się mocno o pysk konia. Na podstawie analizowanych tu znalezisk można wyróżnić dwa horyzonty chronologiczne występowania elementów rzędu końskiego. Pierwszy horyzont obejmuje obiekty pochodzące z okresu wpływów rzymskich z fazy C1 C2, a więc datowane na 23 J. Jaskanis, Szwajcaria, s A. Deszczyńska, D. Zielińska, Co do pyska? (cz. I), Koń Polski, 2007, t. 7, s J. Jaskanis, Szwajcaria, s A. Deszczyńska, D. Zielińska, op. cit., s. 64

8 Elementy rzędu końskiego w kulturze sudowskiej 71 fazę osowską. Drugi horyzont natomiast obejmuje okres wędrówek ludów (fazy D E) czyli fazę prudziską.27 W pierwszym horyzoncie czasowym oporządzenie jeździeckie występowało zarówno w jamach ze szkieletami koni jak i w grobach ludzkich, częściej jednak możemy je znaleźć w grobach ludzkich (por. katalog). W pochówkach szkieletowych układano je w różnych miejscach m.in. przy środkowej części szkieletu (Żywa Woda), w okolicy kolan, czy powyżej czaszki (Szwajcaria).28 Natomiast w grobach ciałopalnych grupy augustowskiej i gołdapskiej, w okolicach popielnicy bądź złożonych kości. W okresie wędrówek ludów w kulturze sudowskiej elementy rzędu końskiego występowały wyłącznie przy szkieletach koni. W grupie suwalskiej brak omawianych tu zabytków w grobach ludzkich zapewne należy wiązać ze zmianami zwyczajów pogrzebowych tj. zarzuceniem inhumacji i zubożeniem wyposażenia grobowego. W tym okresie w skupisku suwalskim jamy zawierające szkielety koni przeważnie były umiejscawiane wraz z pochówkami ludzkimi pod jednym nasypem kurhanowym. W niektórych przypadkach są to kurhany kryjące jeden pochówek, dlatego możemy sądzić, że konie stanowiły element wyposażenia pochowanej tam osoby. Problem pojawia się w przypadku wystąpienia grobu końskiego pod kurhanem wielopochówkowym. Taka sytuacja miała miejsce na stanowiskach w Korklinach oraz Prudziszkach. W tym wypadku nie możemy przyporządkować jam ze szkieletami koni do konkretnego grobu ludzkiego. Odmienna sytuacja ma miejsce na stanowiskach grupy gołdapskiej oraz augustowskiej, gdzie złożone w jamach konie występują w osobnej części cmentarzyska. Zjawisko to szczególnie widoczne jest na stanowisku w Lisach (Lyssen), gdzie w południowo zachodniej części cmentarzyska wystąpiło 7 szkieletów koni wraz ze sprzączkami od popręgu oraz fragmentami ogłowii (informacja z kartoteki M. Schmiedehelm)29. Zaobserwowane powyżej zróżnicowanie zwyczajów pogrzebowych w obrębie poszczególnych grup może stanowić jedną z przesłanek podważającą homogeniczność kultury sudowskiej. Większość grobów, w których wystąpiło oporządzenie jeździeckie w grupie suwalskiej oraz grupie augustowskiej (grób 79 w Nettcie) w okresie rzymskim wyróżnia się spośród innych grobów bogactwem wyposażenia. Inwentarz tych grobów stanowiło kilka ozdób oraz elementy uzbrojenia takie jak groty oszczepów, noże, umba czy ostrogi (Tabl. XI, XII). W kurhanie 2 w Szwajcarii znaleziono dodatkowo miecz dziwerowany, interpretowany niegdyś nawet jako wyznacznik władzy książęcej30. W świetle obecnych badań tego typu importowane miecze spotykamy często w dorzeczu Odry i Wisły w grobach wojowników, które nie wyróżniały się znacznie spośród ogółu31. W tym kurhanie znaleziono również nożyce oraz grzebień, które służyły najpewniej do pielęgnacji koni. Niektóre kurhany wyróżniają się również wielkością nasypu. Szczególnie widoczne jest to w przypadku kurhanów książęcych (czego najlepszym przykładem jest kurhan 2 w Szwajcarii oraz kurhany 41 (Tabl. XIII) i 71 w Osowej). Na tym ostatnim cmentarzy- 27 A. Bitner Wróblewska, Suwalszczyzna w okresie wędrówek ludów, [w:] Ceramika zachodniobałtyjska od wczesnej epoki żelaza do początku ery nowożytnej, red. M. Karczewski, Białystok 1998, s J. Jaskanis, Obrządek pogrzebowy zachodnich Bałtów u schyłku starożytności, Wrocław, 1974, s Kartoteka Marty Schmiedehelm przechowywana w Ajaloo Instituut w Tallinie 30 J. Antoniewicz, M. Kaczyński, J. Okulicz, op. cit., s P. Kaczanowski, Importy rzymskie na obszarze europejskiego Barbaricum, Kraków 1992.

9 72 Patrycja Piorun sku można zaobserwować dwa skupiska: południowe i północne. W każdej części kurhany z pochówkiem szkieletowym, pochodzące z okresu rzymskiego, były skupione wokół jednego centralnego. W przypadku części północnej był to kurhan 41, a południowej 71 (w których wystąpiło oporządzenie jeździeckie)32. Oba grobowce wyróżniają się wielkością nasypów znacznie odbiegającą od przeciętnej. Być może konie oraz elementy oporządzenia znajdowane w grobach traktowano jako kosztowną część podkreślającą znaczenie zmarłego osobnika33. W okresie wędrówek ludów zwyczaj ten zanika, a groby występujące w kurhanach zawierających jamy ze szkieletami koni wyposażane są ubogo (ceramika oraz drobne ozdoby) i niczym się nie wyróżniają. Jest to zgodne z ogólną tendencją ubożenia wyposażenia w tym okresie. Wyjątek stanowi jedynie kurhan 25 (Tabl. XIV) z cmentarzyska w Szwajcarii, który jest określany jako książęcy34. Jan Jaskanis twierdzi, że pochówki z końmi bądź oporządzeniem jeździeckim w kurhanach książęcych reprezentują nieco inne znaczeniowo zjawisko od ogółu grobów z końmi. Pozycja społeczna, ich przywódczy charakter w zbrojnej potrzebie a zapewne też w dziedzinie gospodarczej mogły być podkreślane w inwentarzu grobowym m.in także obecnością konia 35. Jak wspomniano, elementy rzędu końskiego spotykane są również w innych jednostkach należących do zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego.36. Znaleziska kultury sudowskiej nie różnią się zbytnio od ogółu znalezisk pozostałych grup kulturowych. Wędzidła łamane pierścieniowe występowały powszechnie przez cały okres trwania wspomnianego kręgu kulturowego. Natomiast wędzidła z pobocznicami pojawiają się na terytorium grupy olsztyńskiej oraz kultury Dollkeim -Kovrovo37. Na terytorium kultury sudowskiej nie zarejestrowano jednak kiełzna munsztukowego oraz kiełzna z wodzami łańcuchowymi występującego chociażby w kulturze bogaczewskiej38 czy w kulturze Dollkeim -Kovrovo39. Tranzelki z charakterystycznymi łącznikami rzemieni oraz nachrapnikami występowały na terenie ziem polskich tylko w kulturze sudowskiej. Analogiczne formy pojawiły się na stanowiskach: Althof -Instenburg (Telmanovo, obwód Kaliningradzki) oraz 32 J. Jaskanis, Wyniki badań przeprowadzonych na cmentarzysku kurhanowym w miejscowości Osowa, pow. Suwałki w latach , Rocznik Białostocki, 1961, t. 1, s J. Jaskanis, Pochówki z końmi na cmentarzyskach protojaćwieskich z okresu rzymskiego i wędrówek ludów, Rocznik Białostocki, 1968, t. 8, s J. Antoniewicz, Badania kurhanów z okresu rzymskiego dokonane w 1957 roku w miejscowości Szwajcaria, pow. Suwałki, Wiadomości Archeologiczne, 1961, t. 27, z. 1, s J. Jaskanis, Pochówki z końmi, s J. Jaskanis, Szwajcaria, s por. W. La Baume op. cit., s ; T. Baranowski Pochówki koni z Tumian, w woj. olsztyńskim, Archeologia Polski, 1996, t. 41, s ; M. Ørsnes, op. cit., s ; P. Szymański Grób z Wyszemborka przyczynek do badań nad zachodniobałtyjskimi pochówkami koni w okresie wędrówek ludów, [w:] Studia z dziejów cywilizacji, red. A. Buko, Warszawa 1998, s A. Bitner -Wróblewska, M. Karczewska, M. Karczewski, Nowa odmiana uzdy z wodzami łańcuchowymi z cmentarzyska kultury bogaczewskiej w Paprotkach Kolonii stan. 1, woj. warmińsko mazurskie, Wiadomości Archeologiczne, 2001, t. LIV/2, s T. Baranowski, op. cit., s , S. Wilbers -Rost, op. cit., s

10 Elementy rzędu końskiego w kulturze sudowskiej 73 Zviliai (zachodnia Litwa)40. Wśród znalezisk kultury sudowskiej szczególną uwagę należy zwrócić na ozdobny nachrapnik pochodzący z kurhanu 2 ze Szwajcarii z ornamentem ludzkich głów, dla którego analogie można znaleźć w materiałach skandynawskich A. Bitner -Wróblewska, Netta. A Balt Cemetery in Northeastern Poland, Monumenta Archaeologica Barbarica XII, Warszawa J. Jaskanis, op. cit., s. 205.

11 74 Patrycja Piorun Katalog 1. Wędzidła Grunajki, pow. Gołdap, woj. warmińsko -mazurskie. Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Grób 14 ciałopalny, popielnicowy. Wędzidło obok urny. Zabytek: wędzidło łamane z dwoma żelaznymi łącznikami wodzy na każdym z pierścieni, jedna para łączników ma postać prostokątnej blaszki, druga para łączników ma postać żelaznego ogniwa połączonego z prostokątną ramką. Wymiary: średnica pierścieni 6,3 cm i 6,6 cm; typ 1C1a wg M. Ørsnesa. Inwentarz grobu: brązowa szpila z czworokątnym uszkiem, ornamentowana rurka brązowa, ceramika. Datowanie: C1 C2. Literatura: Nowakowski Korkliny, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Stanowisko I cmentarzysko kurhanowe ciałopalne. Kurhan 1 groby ludzkie, ciałopalne, jamowe. Jama ze szkieletem konia, wędzidło w pysku konia. Zabytek: wędzidło łamane z pobocznicami. Wymiary: długość ogniw 19 cm, średnica kół na pobocznice 3,4 cm. Inwentarz grobów: ceramika. Datowanie: faza D/E (wg Jaskanisa VI VII w). Literatura: Jaskanis Korkliny, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Stan. II cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan II grób ludzki, ciałopalny, jamowy. Jama ze szkieletem konia, wędzidło w pysku konia. Zabytek: żelazne wędzidło łamane. Wymiary: długość 24 cm, średnica kółek 5,4 cm; typ 1C1a wg M. Ørsnesa. Inwentarz grobu: żelazna fibula kuszowata z pełną pochewką, masywnym kabłąkiem oraz metopą na główce, okrągły paciorek bursztynowy, okrągły paciorek bursztynowy z wyrytymi dwoma żłobkami wokół otworu, mała sprzączka żelazna o owalnej ramie i pro- stym płaskim kolcu; typ ML H1. Datowanie: C3/D. Literatura: Jaskanis 1968.

12 Elementy rzędu końskiego w kulturze sudowskiej 75 Netta, pow. Augustów, woj. podlaskie. Cmentarzysko płaskie ciałopalne. Grób 79 ciałopalny, jamowy. Wędzidło w centrum jamy grobowej, pomiędzy spalonymi kośćmi a obstawą kamienną. Zabytek: żelazne wędzidło łamane z dwoma żelaznymi łącznikami wodzy na każdym z pierścieni. Wymiary: średnica pierścieni 8 cm; typ 1C1a wg M. Ørsnesa. Inwentarz grobu: zapinka kuszowata z podwiniętą do góry nóżką i martwą sprężyną oraz lirowato wygiętą cięciwą typ A168, jednoczęściowa sprzączka do pasa z D -kształtną ramą; typ ML D30, żelazna szpila z pastorałowatą główką; typ C wg Beckmann, grot włóczni ze smukłym fragmentarycznie zachowanym liściem z wyraźnie wyodrębnionym żeberkiem oraz kolistą w przekroju tuleją; typ XV wg P. Kaczanowskiego, umbo półkuliste, nóż żelazny ze słabo wyodrębnionym trzonem, ceramika, elementy ogłowia (por. niżej). Datowanie: C2. Literatura: Bitner -Wróblewska Osowa, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 11 grób ludzki ciałopalny, jamowy. Jama ze szkieletem konia, wędzidło w grobie konia, w pysku konia. Zabytek: żelazne wędzidło łamane. Wymiary: średnica pierścieni 8 9 cm; typ 1C1a wg M. Ørsnesa. Inwentarz grobu: cylindryczny paciorek bursztynowy, nóż żelazny, ceramika. Datowanie: C3/D. Literatura: Jaskanis Osowa, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 41 grób ludzki szkieletowy. Jama ze szkieletem konia, wędzidło w pysku konia. Zabytek: wędzidło łamane. Wymiary: średnica pierścieni 5 cm; typ 1C1a wg M. Ørsnesa. Inwentarz grobu: żelazny grot oszczepu o smukłym liściu z wydatnym środkowym żeberkiem; typ XV, umbo półkuliste, fragment imacza, ostroga żelazna,

13 76 Patrycja Piorun pięć ułamków przedmiotu żelaznego, ceramika. Datowanie: C1 C2. Literatura: Jaskanis J.; Jaskanis D Osowa, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 71 birytualny, wędzidło w grobie nr 1 (szkieletowym), na kościach długich kończyn dolnych szkieletu mężczyzny. Zabytek: żelazne wędzidło łamane; typ 1C1a wg M. Ørsnesa. Inwentarz grobu: umbo stożkowate, żelazny grot oszczepu; typ II odmiana I wg. P. Kaczanowskiego, dwa fragmenty mocno zniszczonej ostrogi, ceramika. Datowanie: C1. Literatura: Jaskanis Prudziszki, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Cmentarzysko kurhanowe ciałopalne. Kurhan 1 groby ludzkie, ciałopalne, popielnicowe. Jama ze szkieletem konia, wędzidło w pysku konia. Zabytek: żelazne wędzidło łamane. Wymiary: średnica pierścieni 4,5 cm, długość 17 cm; typ 1C1a wg M. Ørsnesa. Inwentarz grobów: srebrna zapinka kuszowata z fecetowanym kabłąkiem i nóżką zdobionymi nakładanymi pierścieniami z nacinanego drutu, osełka wykonana z piaskowca. Datowanie: D/E. Literatura: Kaczyński Skomack Wielki, pow. Ełk, woj. warmińsko -mazurskie. Cmentarzysko płaskie ciałopalne. Znalezisko luźne. Zabytek: żelazne wędzidło łamane z masywnymi pobocznicami. Datowanie: C. Literatura: kartoteka F. Jacobsona. Sypitki, pow. Ełk, woj. warmińsko -mazurskie. Cmentarzysko płaskie ciałopalne. Zniszczona jama ze szkieletem konia. Zabytek: żelazne wędzidło łamane z hakowato wygiętymi pobocznicami; typ 5B2 wg M. Ørsnesa Dat: D/E. Literatura: La Baume Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 2 szkieletowy. Wędzidło w jamie grobowej nr 1, w pobliżu lewego kolana szkieletu mężczyzny.

14 Elementy rzędu końskiego w kulturze sudowskiej 77 Zabytek: żelazne wędzidło łamane z dwoma żelaznymi łącznikami wodzy na każdym z pierścieni. Wymiary: długość 33 cm, średnica pierścieni cm; typ 1C1a wg M. Ørsnesa. Inwentarz grobu: brązowa zapinka kuszowata z podwiniętą do góry nóżką zdobiona srebrnymi pierścieniami z nacinanego drutu; typ A 167, brązowa zapinka kuszowata z podwiniętą do góry nóżką z pierścieniami na krańcach osi sprężyny; typ A162, srebrna jednoczęściowa, dwudzielna, D -kształtna sprzączka, dwie żelazne ostrogi z niesymetrycznie wygiętymi kabłąkami, zaczepami haczykowatymi oraz stożkowatymi kolcami, fragment grzebienia kościanego o trójkątnym uchwycie, umbo półkuliste, miecz żelazny; typ VII, odm. 1 wg Biborskiego, D -kształtna dwudzielna srebrna sprzączka ze skuwką z tłoczonym, ornamentem, grot włóczni z wyraźnie wyodrębnionym żeberkiem i smukłym liściem; typ XV wg P. Kaczanowskiego, grot włóczni ze smukłym liściem oraz zwężającym się ostrzem w połowie długości oraz okrągłą w przekroju tuleją; typ XV wg P. Kaczanowskiego, dwa ornamentowane brązowe szczypczyki z końcówką do rzemieni oraz wisiorkiem, duże żelazne nożyce kabłąkowe, żelazny przedmiot w kształcie litery U, nity brązowe, trzy zdobione końcówki rzemieni zakończone kółkiem, brązowa figurka jelenia, trzy brązowe posrebrzane, ornamentowane tarczki wzmocnione pierścieniami, srebrna blaszka półksiężycowata, srebrna blaszka z rozszerzającymi się końcami, dwie srebrne blaszki prostokątne, trzy brązowe zakończenia rzemieni okute srebrnymi blaszkami, topór żelazny o wąskim ostrzu i niewielkim obuchu, fragment noża żelaznego, żelazne nożyce kabłąkowe, elementy ogłowia (por. niżej). Datowanie: C1b. Literatura: Antoniewicz, Kaczyński, Okulicz 1958; Jaskanis Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 2 szkieletowy. Wędzidło w jamie grobowej nr 1, powyżej głowy szkieletu mężczyzny.

15 78 Patrycja Piorun Zabytek: żelazne wędzidło łamane. Wymiary: długość 28 cm, średnica pierścieni 7,3 7,4 cm; typ 1C1a wg M. Ørsnesa. Datowanie: C1b. Literatura: Antoniewicz, Kaczyński, Okulicz 1958; Jaskanis Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan XL ciałopalny. Wędzidło w prostokątnej jamie grobowej. Zabytek: żelazne wędzidło łamane. Wymiary: średnica pierścieni 5 5,5 cm; typ 1C1a wg M. Ørsnesa. Inwentarz grobu: żelazny grot włóczni z wydłużonym liściem, rombowatym w przekroju oraz kolistą w przekroju tuleją; typ VI wg. P. Kaczanowskiego. Datowanie: C1 C2. Literatura: Jaskanis Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 25 grób ludzki ciałopalny jamowy. Jama ze szkieletem konia; wędzidło w pysku konia. Zabytek: żelazne wędzidło łamane. Wymiary: długość 28 cm, średnica pierścieni 8 cm; typ 1C1a wg M. Ørsnesa. Inwentarz grobu: zapinka z wysoką pochewką z bogato profilowanym kabłąkiem oraz brązową sprężyną zakończoną profilowanymi guzkami, długi miecz żelazny; typ XI wg Biborskiego, płasko -okrągły paciorek bursztynowy, paciorek bursztynowy o kształcie graniastosłupa z zaokrąglonymi rogami, okrągła plakietka tarczowata wypełniona kolorową emalią, żelazne nożyce kabłąkowe. Datowanie: C3/D. Literatura: Antoniewicz 1961; Jaskanis Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 32a szkieletowy. Wędzidło w pobliżu nóg szkieletu mężczyzny. Zabytek: żelazne wędzidło łamane. Wymiary: średnica pierścieni 6 cm; typ 1C1a wg M. Ørsnesa. Inwentarz grobu: fragment ostrogi, kółko z tordowanego drutu żelaznego, elementy ogłowia (por. niżej). Datowanie: C2. Literatura: Antoniewicz 1968; Jaskanis 2013.

16 Elementy rzędu końskiego w kulturze sudowskiej 79 Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 33 birytualny. Wędzidło w grobie szkieletowym, w dolnej części jamy grobowej. Zabytek: żelazne wędzidło łamane. Wymiary: długość 24 cm, średnica pierścieni 6,5 cm; typ 1C1a wg M. Ørsnesa. Inwentarz grobu: grot włóczni; typ XIII wg P. Kaczanowskiego, ostroga żelazna; typ F1 wg Ginalskiego, dwie sprzączki żelazne zachowane fragmentarycznie, fragmenty umba, ceramika. Datowanie: C1. Literatura: Antoniewicz 1968; Jaskanis Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 52 szkieletowy. Wędzidło w jamie grobowej, z lewej strony szkieletu mężczyzny, w okolicy miednicy. Zabytek: żelazne wędzidło łamane z dwoma brązowymi łącznikami wodzy na każdym pierścieniu, na każdym łączniku znajdowały się po dwa brązowe nity. Wymiary: średnica lewego pierścienia 10 cm, prawego 9,5 cm, długość lewego ogniwa 9,3 cm, długość prawego ogniwa 8 cm; typ 1C1a wg M. Ørsnesa. Inwentarz grobu: dwie ostrogi żelazne o bodźcach stożkowatych z pierścieniem u nasady; typ G1 wg Ginalskiego, srebrna zapinka z podwiniętą nóżką i guzami z nacinanego drutu na kabłąku, pochewce oraz ramionach ośki; typ A 167, D -kształtna jednoczęściowa, jednodzielna sprzączka żelazna, umbo półkuliste, nóż żelazny z wyodrębnionym kolcem do rękojeści, żelazne krzesiwo sztabkowate z uszkiem do zawieszania, ceramika, elementy ogłowia (por. niżej). Datowanie: C1b. Literatura: Antoniewicz 1961; Jaskanis 2013.

17 80 Patrycja Piorun 2. Elementy ogłowia i sprzączki Korkliny, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Stanowisko I cmentarzysko kurhanowe ciałopalne. Kurhan 1 groby ludzkie, jamowe. Jama ze szkieletem konia, zabytek z lewej strony pyska konia, przy wędzidle. Zabytek: lirowato wygięty przedmiot z drutu żelaznego o przekroju prostokątnym. Wymiary: 3,8 4,3 cm. Inwentarz grobów: jw. Datowanie: D/E. Literatura: Jaskanis Korkliny, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Stanowisko II cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan II grób ludzki ciałopalny, jamowy. Jama ze szkieletem konia, sprzączka przy lewym boku konia. Zabytek: sprzączka żelazna D -kształtna, jednoczęściowa, dwudzielna. Wymiary: 3,7 5 cm. Datowanie: C3/D. Literatura: Jaskanis 1968b. Korkliny, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Stanowisko II cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan II grób ludzki ciałopalny, jamowy. Jama ze szkieletem konia, sprzączka przy prawym boku konia. Zabytek: sprzączka żelazna D-kształtna, jednoczęściowa, dwudzielna. Wymiary: 3,4 4,5 cm. Datowanie: C3/D. Literatura: Jaskanis 1968b. Korkliny, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Stanowisko II cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan II grób ludzki ciałopalny, jamowy. Jama ze szkieletem konia, sprzączki w okolicy kości udowych konia. Zabytek: owalne sprzączki żelazne jednoczęściowe, jednodzielne. Wymiary: 3,3 3 cm. Datowanie: C3/D. Literatura: Jaskanis 1968b. Korkliny, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Stanowisko II cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan II grób ludzki ciałopalny, jamowy. Jama ze szkieletem konia, zabytek z lewej strony czaszki konia, na skroni. Zabytek: kółko srebrne.

18 Elementy rzędu końskiego w kulturze sudowskiej 81 Datowanie: C3/D. Literatura: Jaskanis 1968b. Korkliny, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Stanowisko II cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan II grób ludzki ciałopalny, jamowy. Jama ze szkieletem konia, okucie przy żuchwie konia. Zabytek: okucie brązowe w postaci cienkiej podwójnej blaszki, pierwotnie prostokątnej, połączonej nitami, zakończonej z jednej strony języczkowato. Wymiary: 4 0,8 cm. Datowanie: C3/D. Literatura: Jaskanis 1968b. Korkliny, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Stanowisko II cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan II grób ludzki ciałopalny, jamowy. Jama ze szkieletem konia, okucie przy żuchwie konia. Zabytek: okucie brązowe w postaci cienkiej podwójnej blaszki pierwotnie prostokątnej połączonej nitami, zakończonej z jednej strony języczkowato. Wymiary 4,3 0,7 cm. Datowanie: C3/D. Literatura: Jaskanis 1968b. Lisy, pow. Gołdap, woj. warmińsko -mazurskie. Cmentarzysko płaskie oraz kurhanowe birytualne. Groby: 63, 64, 80, 86, 97, 99, 100 jamy ze szkieletami koni. Zabytki: żelazne sprzączki owalne. Datowanie: D. Literatura: kartoteka M. Schmiedehelm. Lisy, pow. Gołdap, woj. warmińsko -mazurskie. Cmentarzysko płaskie oraz kurhanowe birytualne. Grób 80 jama ze szkieletem konia. Zabytek: krzyżowy rozdzielacz ogłowia. Datowanie: D. Literatura: La Baume Netta, pow. Augustów, woj. podlaskie. Cmentarzysko płaskie ciałopalne. Grób 79 ciałopalny, jamowy. Zabytki w centrum jamy grobowej, pomiędzy spalonymi kośćmi a obstawą kamienną. Zabytek: cztery brązowe krzyżowe rozdzielacze rzemieni. Wymiary: ok. 6 6 cm. Datowanie: C2. Literatura: Bitner -Wróblewska 2007.

19 82 Patrycja Piorun Netta, pow. Augustów, woj. podlaskie. Cmentarzysko płaskie ciałopalne. Grób 79 ciałopalny, jamowy. Nachrapnik w centrum jamy grobowej, pomiędzy spalonymi kośćmi a obstawą kamienną. Zabytek: brązowy nachrapnik lunulowaty. Wymiary: 5,9 cm. Datowanie: C2. Literatura: Bitner -Wróblewska Netta, pow. Augustów, woj. podlaskie. Cmentarzysko płaskie ciałopalne. Grób 79 ciałopalny, jamowy. Zabytki w centrum jamy grobowej, pomiędzy spalonymi kośćmi a obstawą kamienną. Zabytek: trzy brązowe uchwyty spojone dwoma nitami, zakończone kółkiem. Kółko jednego z nich jest ornamentowane. Wymiary: 5,9 6,2 cm. Datowanie: C2. Literatura: Bitner -Wróblewska Netta, pow. Augustów, woj. podlaskie. Cmentarzysko płaskie ciałopalne. Grób 79 ciałopalny, jamowy. Okucie w centrum jamy grobowej, pomiędzy spalonymi kośćmi a obstawą kamienną. Zabytek: okucie rzemieni w postaci wygiętej półokrągłe sztabki z częścią prostą zaopatrzoną w dwa nity. Wymiary: długość 4,9 cm. Datowanie: C2. Literatura: Bitner -Wróblewska Netta, pow. Augustów, woj. podlaskie. Cmentarzysko płaskie ciałopalne. Grób 79 ciałopalny, jamowy. Nity w centrum jamy grobowej, pomiędzy spalonymi kośćmi a obstawą kamienną. Zabytek: sześćdziesiąt dwa nity brązowe. Wymiary: średnica 1 cm. Datowanie: C2. Literatura: Bitner -Wróblewska Netta, pow. Augustów, woj. podlaskie. Cmentarzysko płaskie ciałopalne. Grób 79 ciałopalny, jamowy. Sprzączka w centrum jamy grobowej, pomiędzy spalonymi kośćmi a obstawą kamienną. Zabytek: sprzączka żelazna jednoczęściowa, dwudzielna o D -kształtnej ramie. Wymiary: 4,3 2,5 cm. Datowanie: C2. Literatura: Bitner -Wróblewska 2007.

20 Elementy rzędu końskiego w kulturze sudowskiej 83 Osowa, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 11 grób ludzki ciałopalny, jamowy. Jama ze szkieletem konia, sprzączka przy żebrach lewego boku konia. Zabytek: żelazna sprzączka jednoczęściowa, jednodzielna o owalnej ramie. Wymiary: 6,4 3,4 cm. Datowanie: C3/D. Literatura: Jaskanis Osowa, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 11 grób ludzki ciałopalny, jamowy. Jama ze szkieletem konia, sprzączka przy szyi konia, u nasady czaszki. Zabytek: żelazna sprzączka jednoczęściowa, jednodzielna o ramie owalnej. Wymiary: 4,1 2,9 cm. Datowanie: C3/D. Literatura: Jaskanis Osowa, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 41 grób ludzki szkieletowy. Jama ze szkieletem konia, sprzączka u nasady łba konia. Zabytek: sprzączka D -kształtna jednoczęściowa, dwudzielna. Wymiary: 5 2,8 cm. Datowanie: C1 C2. Literatura: Jaskanis J.; Jaskanis D Osowa, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 41 grób ludzki szkieletowy. Jama ze szkieletem konia, sprzączka przy kościach żeber lewego boku konia. Zabytek: sprzączka D -kształtna jednoczęściowa, dwudzielna. Wymiary: 6 3,2 cm. Datowanie: C1 C2. Literatura: Jaskanis J.; Jaskanis D Prudziszki, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Cmentarzysko kurhanowe ciałopalne. Kurhan 1 groby ludzkie ciałopalne, popielnicowe. Jama ze szkieletem konia, zabytek przy szkielecie konia. Zabytek: fragment brązowej blaszki z nitem. Inwentarz grobów: jw. Datowanie: D/E. Literatura: Kaczyński 1958.

21 84 Patrycja Piorun Prudziszki, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Cmentarzysko kurhanowe ciałopalne. Kurhan 1 groby ludzkie ciałopalne popielnicowe. Jama ze szkieletem konia, zabytek w okolicy pyska konia. Zabytek: fragment owalnej ramy sprzączki. Inwentarz grobów: jw. Datowanie: D/E. Literatura: Kaczyński Prudziszki, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Cmentarzysko kurhanowe ciałopalne. Kurhan 1 groby ludzkie ciałopalne popielnicowe. Jama ze szkieletem konia, zabytek przy szkielecie konia. Zabytek: nit brązowy ze srebrną blaszką. Inwentarz grobów: jw. Datowanie: D/E. Literatura: Kaczyński Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 2 grób ludzki szkieletowy. Sprzączka w jamie grobowej nr 1, w pobliżu lewego kolana szkieletu mężczyzny, pod wędzidłem. Zabytek: sprzączka żelazna jednoczęściowa, dwudzielna z półkolistym kabłąkiem zdobionym poprzecznymi nacięciami. Wymiary: 3,7 2,5 cm. Inwentarz grobów: jw. Datowanie: C1b. Literatura: Antoniewicz, Kaczyński, Okulicz 1958; Jaskanis Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 2 grób ludzki szkieletowy. Sprzączka w jamie grobowej nr 1, w pobliżu lewego kolana szkieletu mężczyzny, pod wędzidłem. Zabytek: prostokątna sprzączka żelazna dwuczęściowa, dwudzielna. Wymiary: 5,5 3,5 cm. Datowanie: C1b. Literatura: Antoniewicz, Kaczyński, Okulicz 1958; Jaskanis Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 2 grób ludzki szkieletowy. Zabytki w jamie grobowej nr 1, w pobliżu lewego kolana szkieletu mężczyzny, niedaleko wędzidła. Zabytek: dwie romboidalne plakietki wykonane z grubej blachy brązowej, wykładane srebrnymi, ozdobnymi blaszkami i drucikami spiralnie skręconymi i faliście wygiętymi. Na odwrotnej stronie w każdym z narożników

22 Elementy rzędu końskiego w kulturze sudowskiej 85 znajdował się nit. Do nitów przymocowane były plecione rzemienie rozchodzące się w różnych kierunkach. Wymiary: 5,6 5,8 cm. Datowanie: C1b. Literatura: Antoniewicz, Kaczyński, Okulicz 1958; Jaskanis Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 2 grób ludzki szkieletowy. Nachrapnik w jamie grobowej nr 1, powyżej czaszki szkieletu mężczyzny. Zabytek: Brązowy nachrapnik ogłowia końskiego. Składał się z tarczki o kształcie w przybliżeniu prostokątnym złożonej z dwóch blach połączonych nitami, trójkątnego łącznika rzemieni o trzech otworach, dwóch końcówek rzemieni. Na tarczce znajduje się ornament w postaci czterech inkrustowanych ozdobników oraz stylizowanej główki człowieka. Datowanie: C1b. Literatura: Antoniewicz, Kaczyński, Okulicz 1958; Jaskanis Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 2 grób ludzki szkieletowy. Zabytki w jamie grobowej nr 1, powyżej czaszki szkieletu mężczyzny. Zabytek: dwa brązowe rozdzielacze w kształcie litery T spojone nitami. Wymiary: podłużne ramię 4,7 1 cm, poprzeczne ramię 7 1 cm. Datowanie: C1b. Literatura: Antoniewicz, Kaczyński, Okulicz 1958; Jaskanis Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 2 grób ludzki szkieletowy. Zabytki w jamie grobowej nr 1, powyżej czaszki szkieletu mężczyzny. Zabytek: trzy brązowe rozdzielacze złożone z jednego koła środkowego i czterech stycznych z nim nieco mniejszych kół, ze spodnią podkładką z nałożonymi nitami. Datowanie: C1b. Literatura: Antoniewicz, Kaczyński, Okulicz 1958; Jaskanis Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 2 grób ludzki szkieletowy. Okucie w jamie grobowej nr 1, powyżej czaszki szkieletu mężczyzny. Zabytek: okucie rzemieni w postaci wygiętej półokrągłe sztabki z częścią prostą zaopatrzoną w dwa nity. Wymiary: długość 5 cm. Datowanie: C1b. Literatura: Antoniewicz, Kaczyński, Okulicz 1958; Jaskanis 2013.

23 86 Patrycja Piorun Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 2 grób ludzki szkieletowy. Zabytek w jamie grobowej nr 1, powyżej szkieletu mężczyzny. Zabytek: Płaska sztabka brązowa z dziewięcioma nitami. Datowanie: C1b. Literatura: Antoniewicz, Kaczyński, Okulicz 1958; Jaskanis Szwajcaria pow. Suwałki, woj. podlaskie. Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 2 grób ludzki szkieletowy. Zabytki w jamie grobowej nr 1, powyżej szkieletu mężczyzny. Zabytek: dwie sztabki z ozdobnymi nitami. Datowanie: C1b. Literatura: Antoniewicz, Kaczyński, Okulicz 1958; Jaskanis Szwajcaria pow. Suwałki, woj. podlaskie. Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 2 grób ludzki szkieletowy. Zabytki w jamie grobowej nr 1, powyżej szkieletu mężczyzny. Zabytek: dwa brązowe kółka z uchwytami do rzemieni. Datowanie: C1b. Literatura: Antoniewicz, Kaczyński, Okulicz 1958; Jaskanis Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 2 grób ludzki szkieletowy. Sprzączki w jamie grobowej nr 1, powyżej szkieletu mężczyzny. Zabytek: dwie żelazne ramowate sprzączki. Datowanie: C1b. Literatura: Antoniewicz, Kaczyński, Okulicz 1958; Jaskanis Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 25 grób ludzki szkieletowy. Jama ze szkieletem konia, sprzączka na przedniej łopatce szkieletu konia. Zabytek: sprzączka do popręgu jednoczęściowa, dwudzielna; typ ML D. Datowanie: C3/D. Literatura: Antoniewicz 1961; Jaskanis Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 25 grób ludzki szkieletowy. Jama ze szkieletem konia, sprzączka w jamie na brzuchu szkieletu konia. Zabytek: sprzączka do popręgu jednoczęściowa, dwudzielna; typ ML D.

24 Elementy rzędu końskiego w kulturze sudowskiej 87 Datowanie: C3/D. Literatura: Antoniewicz 1961; Jaskanis Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 32 grób ludzki szkieletowy. Jama ze szkieletem konia zabytek przy głowie konia. Zabytek: brązowy, posrebrzany, krzyżowy rozdzielacz rzemieni. Wymiary: 5,5 5,5 cm. Inwentarz grobu: trzonek żelaznego noża ze śladami drewnianej okładziny, ceramika. Datowanie: C2. Literatura: Antoniewicz 1968; Jaskanis Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 32 grób ludzki szkieletowy. Jama ze szkieletem konia, zabytki przy głowie konia. Zabytek: dwa brązowe uchwyty rzemieni spojone dwoma nitami, zakończone kółkiem. Datowanie: C2. Literatura: Antoniewicz 1968; Jaskanis Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 32a grób ludzki szkieletowy. Zabytki w jamie grobowej w okolicy nóg szkieletu mężczyzny. Zabytek: dwa rombowate okucia rzemienia z czterema nitami. Datowanie: C2. Literatura: Antoniewicz 1968; Jaskanis Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 32a grób ludzki szkieletowy. Zabytki w jamie grobowej w okolicy nóg szkieletu mężczyzny. Zabytek: małe prostokątne okucia brązowe i ich fragmenty. Datowanie: C2. Literatura: Antoniewicz 1968; Jaskanis Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 32a grób ludzki szkieletowy. Zabytki w jamie grobowej w okolicy nóg szkieletu mężczyzny. Zabytek: miniaturowe nity brązowe. Datowanie: C2. Literatura: Antoniewicz 1968; Jaskanis 2013.

25 88 Patrycja Piorun Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 32a grób ludzki szkieletowy. Zabytek w jamie grobowej w okolicy nóg szkieletu mężczyzny. Zabytek: okrągła blaszka srebrna o średnicy 1,2 cm. Datowanie: C2. Literatura: Antoniewicz 1968; Jaskanis Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 52 grób ludzki szkieletowy. Sprzączka w jamie grobowej przy lewym kolanie szkieletu mężczyzny. Zabytek: ramowata sprzączka żelazna o dwuczęściowej ramie z ułamanym kolcem; typ ML E. Datowanie: C1b. Literatura: Antoniewicz 1961; Jaskanis Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 52 grób ludzki szkieletowy. Sprzączka w jamie grobowej, po lewej stronie szkieletu, w okolicach miednicy, w pobliżu wędzidła. Zabytek: prostokątna sprzączka żelazna o dwuczęściowej ramie; typ ML G. Datowanie: C1b. Literatura: Antoniewicz 1961; Jaskanis Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 52 grób ludzki szkieletowy. Zabytek po lewej stronie szkieletu, w okolicach górnej nasady kości udowej, w pobliżu pierścienia wędzidła. Zabytek: uchwyt brązowy spojony dwoma nitami zakończony z kółkiem. Datowanie: C1b. Literatura: Antoniewicz 1961; Jaskanis Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 52 grób ludzki szkieletowy. Zabytki po lewej stronie szkieletu w okolicach miednicy, niedaleko pierścieni wędzidła. Zabytek: nity brązowe z blaszkowatymi zakończeniami od spodu z zachowanymi nielicznymi kawałkami skóry. Datowanie: C1b. Literatura: Antoniewicz 1961; Jaskanis 2013.

26 Elementy rzędu końskiego w kulturze sudowskiej 89 Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 52 grób ludzki szkieletowy. Zabytki po lewej stronie szkieletu, w okolicach miednicy, w pobliżu wędzidła. Zabytek: dwie prostokątne blaszki żelazne. Datowanie: C1b. Literatura: Antoniewicz 1961; Jaskanis Żywa Woda, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 14 birytualny. Zabytki w grobie szkieletowym nr 2, pomiędzy kością ramieniową a miednicą szkieletu mężczyzny. Zabytek: kilkadziesiąt brązowych nitów o kolistej, czapkowatej formie wraz z plecionymi fragmentami rzemieni skórzanych. Wymiary: wysokość 0,8 1,5 cm, średnica 1 1,5 cm. Inwentarz grobu: brązowa zapinka kuszowata z podwiniętą do góry nóżką, zdobiona na kabłąku pierścieniami z nacinanego srebrnego drutu; typ A VI 167, liścieniowaty grot oszczepu z obustronnie silnie wystającym żeberkiem środkowym; typ VIII odmiana 3 (wg. P. Kaczanowskiego), wiaderkowaty wisiorek, pięć drucików brązowych, nóż żelazny, ceramika. Datowanie: C1 C2. Literatura: Ziemlińska -Odojowa Żywa Woda, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 14 birytualny. Zabytki w grobie szkieletowym nr 2, przy lewej ręce na wysokości łokcia oraz z prawej strony brzucha szkieletu mężczyzny. Zabytek: dwa krzyżowe rozdzielacze ogłowia z zaokrąglonymi na końcach wycięciami na nity. Wymiary: długość ramion 6,3 cm. Datowanie: C1 C2. Literatura: Ziemlińska -Odojowa Żywa Woda, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 14 birytualny. Zabytek w grobie szkieletowym nr 2, przy lewej kości ramieniowej szkieletu mężczyzny. Zabytek: Rozdzielacz kołowy z krzyżem w środku. Wymiary: średnica 5,4 cm. Datowanie: C1 C2. Literatura: Ziemlińska -Odojowa 1961.

27 90 Patrycja Piorun Żywa Woda, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 14 birytualny. Zabytek w grobie szkieletowym nr 2, na lewym biodrze szkieletu mężczyzny. Zabytek: rozdzielacz gwiaździsty złożony z kółka oraz ośmioramiennej gwiazdy z nitem w środku oraz trójkątnej zawieszki na zewnątrz zdobiony potrójną linią punktów. Do kółka przyczepione są dwie końcówki rzemieni oraz jedna zawieszka. Wymiary: średnica koła 4,5 cm, długość zawieszek 4,5 4,6 cm. Datowanie: C1 C2. Literatura: Ziemlińska -Odojowa Żywa Woda, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 14 birytualny. Zabytek w grobie szkieletowym nr 2, na prawym biodrze szkieletu mężczyzny. Zabytek: brązowy uchwyt spojony dwoma nitami zakończony kółkiem. Wymiary: średnica kółka 3,2 cm, długość 4,6 cm. Datowanie: C1 C2. Literatura: Ziemlinska -Odojowa Żywa Woda, pow. Suwałki, woj. podlaskie. Cmentarzysko kurhanowe birytualne. Kurhan 14 birytualny. Zabytek w grobie szkieletowym nr 2, na prawym biodrze szkieletu mężczyzny. Zabytek: trzy wisiorki z umieszczonym nitem pośrodku. Wymiary: długość 2,2 2,6 cm. Datowanie: C1 C2. Literatura: Ziemlińska -Odojowa 1961.

28 Elementy rzędu końskiego w kulturze sudowskiej 91 Tablice Tablica I. Wędzidła typu 1. 1) Szwajcaria, kurhan 25 (Jaskanis 2013); 2) Netta, grób 79 (Bitner- Wróblewska 2007); 3) Grunajki, grób 14 (Tischler 1879)

29 92 Patrycja Piorun Tablica II. Wędzidła typu 2. 1) Korkliny stan. I, kurhan 1 (Jaskanis 1967); 2) Skomack Wielki (Kartoteka F. Jacobsona); 3) Sypitki (La Baume 1944) Tablica III. Elementy ogłowia z kurhanu 2 w Szwajcarii. 1) Wędzidło typu 1; 2) Rozdzielacze rzemieni (Jaskanis 2013)

30 Elementy rzędu końskiego w kulturze sudowskiej 93 Tablica IV. Elementy ogłowia paradnego z kurhanu 2 w Szwajcarii i sposób mocowania rzemieni. 1 5) Brązowe rozdzielacze rzemieni; 6 7) Brązowe uchwyty rzemieni z kółkiem; 8 10) Brązowe okucia rzemieni (Jaskanis 2013)

31 94 Patrycja Piorun Tablica V. Ozdobny nachrapnik paradnego ogłowia z kurhanu 2 w Szwjcarii (Jaskanis 2013)

32 Elementy rzędu końskiego w kulturze sudowskiej 95 Tablica VI. Elementy paradnego ogłowia z grobu 79 z Netty. 1) Lunulowaty nachrapnik; 2 3) i 6) Krzyżowe rozdzielacze rzemieni; 4) Uchwyt rzemieni zakończony kółkiem; 5) Okucie rzemieni (Bitner -Wróblewska 2007)

33 96 Patrycja Piorun Tablica VII. Elementy paradnego ogłowia z kurhanu 14 w Żywej Wodzie. 1 3) Krzyżowe rozdzielacze; 4) Gwiaździsty nachrapnik; 5) Okucie rzemienia zakończone kółkiem (Ziemlińska- Odojowa 1961)

34 Elementy rzędu końskiego w kulturze sudowskiej 97 Tablica VIII. Rekonstrukcja ogłowii paradnych. 1) Kurhan 2, Szwajcaria (Jaskanis 2013); 2) Kurhan 14, Żywa Woda (Ziemlińska -Odojowa 1961)

35 98 Patrycja Piorun Tablica IX. Części składowe rzędu końskiego. 1) Poszczególne części ogłowia; 2) Oddziaływanie wędzidła na pysk konia; 3) Poszczególne części wędzidła

36 Elementy rzędu końskiego w kulturze sudowskiej 99 Tablica X. Sprzączki. 1) D -kształtne typu D Korkliny, stan. II, kurhan II; 2 3) Owalne typu H, Korkliny, stan. II, kurhan II, Osowa, kurhan 11 (Jaskanis 1958, 1968)

37 100 Tablica XI. Wyposażenie kurhanu 41 w Osowej (Jaskanis D., Jaskanis J. 1961) Patrycja Piorun

38 Elementy rzędu końskiego w kulturze sudowskiej Tablica XII. Wyposażenie kurhanu 52 w Szwajcarii (Jaskanis 2013) 101

39 102 Patrycja Piorun Tablica XIII. Umiejscowienie kurhanów w skupisku północnym i południowym na stanowisku Osowa (Jaskanis 1961)

40 Elementy rzędu końskiego w kulturze sudowskiej Tablica XIV. Wyposażenie książęcego kurhanu 25 w Szwajcarii (Jaskanis 2013) 103

41 104 Patrycja Piorun Tablica XV. Jamy ze szkieletami koni. 1) Szwajcaria, kurhan 25 (Jaskanis 2013); 2) Osowa, kurhan 41 (Jaskanis 1968a), Korkliny, stan II, kurhan II (Jaskanis 1968b)

42 Elementy rzędu końskiego w kulturze sudowskiej 105 Bibliografia Antoniewicz Jerzy, Badania kurhanów z okresu rzymskiego dokonane w 1957 roku w miejscowości Szwajcaria, pow. Suwałki, Wiadomości Archeologiczne, 1961, t. 27, z. 1, s Antoniewicz Jerzy, Kaczyński Marian, Okulicz Jerzy, Wyniki badań przeprowadzonych w miejsc. Szwajcaria pow. Suwałki, Wiadomości Archeologiczne, 1958, t. 25, z. 1 2, s Archeologiczne dziedzictwo Prus Wschodnich w archiwum Feliksa Jakobsona. Vermächtnis Ostpreußens im Archiv des Feliks Jakobson. Austrumprūsijas arheoloģiskais mantojums Feliksa Jakobsona arhīvā, Aestiorum Hereditas II, red. T.Nowakiewicz, Warszawa Baranowski Tadeusz, Pochówki koni z Tumian, w woj. olsztyńskim, Archeologia Polski, 1996, t. 41, s Baranowski Tadeusz, Rząd koński z wodzami łańcuchowymi na terenie Europy Środkowej w okresie wpływów rzymskich, Archeologia Polski, 1973, t. 18, z. 2, s Bitner -Wróblewska Anna, Netta. A Balt Cemetery in Northeastern Poland, Monumenta Archaeologica Barbarica XII, Warszawa Bitner -Wróblewska Anna, Suwalszczyzna w okresie wędrówek ludów, [w:] Ceramika zachodniobałtyjska od wczesnej epoki żelaza do początku ery nowożytnej, red. M. Karczewski, Białystok 1998, s Bitner -Wróblewska Anna, Karczewska Małgorzata, Karczewski Maciej, Nowa odmiana uzdy z wodzami łańcuchowymi z cmentarzyska kultury bogaczewskiej w Paprotkach Kolonii stan. 1, woj. warmińsko mazurskie, Wiadomości Archeologiczne, 2001, t. LIV/2, s Jaskanis Jan, Cmentarzysko kurhanowe na stanowisku II w Korklinach, pow. Suwałki, Rocznik Białostocki, 1968, t. 9, s Jaskanis Jan, Obrządek pogrzebowy zachodnich Bałtów u schyłku starożytności, Wrocław, Jaskanis Jan, Pochówki z końmi na cmentarzyskach protojaćwieskich z okresu rzymskiego i wędrówek ludów, Rocznik Białostocki, 1968, t. 8, s Jaskanis Jan, Szwajcaria. Cmentarzysko bałtyjskie kultury sudowskiej, Warszawa Jaskanis Jan, Wyniki badań przeprowadzonych na cmentarzysku kurhanowym w miejscowości Osowa, pow. Suwałki w latach , Rocznik Białostocki, 1961, t. 3, s , Kaczanowski Piotr, Importy rzymskie na obszarze europejskiego Barbaricum, Kraków Kotzan F., Das sudauische Gräberfeld bei Sypittken, Kreis Lyck, Unser Masurenland, 1935, Bd. 11, s La Baume Wolfgang, Altpreussisches Zaumzeug, Alt -Preussen, 1944, Bd. 9, s Madyda -Legutko Renata, Die Gürtelschnallen der römischen Kaiserzeit und der frühen Volkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, B.A.R. International Series 360, Oxford Majecki Henryk, Kompleksowa Ekspedycja Jaćwieska. W czterdziestą rocznicę powstania, Białostocczyzna 3/55/1999, s Ørsnes Mogens, Zaumzeugfunde des Jahrh. in Mittel und Nordeuropa, Acta Archaeologica, 1993, vol. 64, Piotrowska Danuta, Jerzy Antoniewicz ( ) w Państwowym Muzeum Archeologicznym: Szkic do portretu, [w:] Bałtowie i ich sąsiedzi. Marian Kaczyński in memoriam, red. A. Bitner-Wróblewska, G. Iwanowska Warszawa 2009, s Stadie Karl, Das Gräberfeld bei Alt Bodschwingken, Kreis Goldap, Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, 1919, Bd. 23, s

43 106 Patrycja Piorun Szymański Paweł, Grób z Wyszemborka przyczynek do badań nad zachodniobałtyjskimi pochówkami koni w okresie wędrówek ludów, [w:] Studia z dziejów cywilizacji, red. A. Buko, Warszawa 1998, s Tischler Otto, Ostpreußische Graberfelder, Schriften der Physikalisch -Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg, 1879, Bd. 19, s Wilbers -Rost Susanne, Pferdegeschirr der römischen Kaiserzeit in der Germania libera. Zur Entstehung und Ausbreitung des Zaumzeugs mit Zugelketten, Oldenburg 1994.

44 Elementy rzędu końskiego w kulturze sudowskiej 107 Elements of horse equipment in the Sudovian culture Summary Keywords: Sudovian Culture, horse equipment, Late Roman Period, Migration Period, West Balts burial customs Elements of horse equipment have been found across the entire territory associated with the Sudovian culture. These appears most frequently in association with the Suwalska group. Horse equipment findings include bridle elements consisting of iron bits, headgear buckles and fittings, as well as saddle remains. The bits are represented by two types plain snaffle bits with a ring of a different diameter and bits with check pieces. The bits of the first type were prevalent in the Late Roman Period, however they were also known in the Migration Period. This form dominates within all finds (14 out of 17 items). The second type is represented by only three objects, which come from the sites of Sypitki, Skomack Wielki and Korkliny. Cheek pieces from Korkliny were not preserved but they are supposed to be made of horn. The remaining ones were made of iron and had varied shapes (a propeller shape Skomack Wielki and a hooked shape Sypitki). The items from Sypitki and Korkliny are dated to the Migration Period and the bit from Skomack Wielki to the Late Roman Period. The construction of the mouthpiece (the rectangular section and its thin links) enabled warriors strict control of their horses as it substantially affected the horse s gums and tongue. The headgear elements are represented mosty by small iron buckles as leather parts are typically not preserved. Some graves also contained decorative forms consisting of bronze strap dividers, pendants, fittings and nosepieces. The most splendid nosepiece with an ornament of human heads was discovered under burrow 2 in Szwajcaria. The saddle remains are connected with d -shaped and oval iron buckles, which composed a girth or martingale. Additionally in the principle grave under Barrow 2 in Szwajcaria the remains of wood can be interpreted as a saddle frame. In the Roman Period elements of horse equipment were placed within inhumation barrow graves (suwalska group) and cremation graves (augustowska group) in different parts of the pits, as well as near horse skeletons buried in separate pits. This custom had changed in the Migration Period, when the equipment is found only in horses pits. The horses pits of the suwalska group were situated under the same barrow together with human graves, however on the territory of the gołdapska and augustowska group those pits are concentrated in a separate part of the cementery. This statement questions the homogeneity of the Sudovian culture. The findings of horse equipment are not specific to the Sudovian culture. Similar forms were present in other archeological cultures within the Baltic zone, such as Dollkeim -Kovrovo, Bogaczewo culture, Elbląg and Olsztyn groups.

45 108 Patrycja Piorun Elemente des Pferdegeschirrs in der Sudauer Kultur Zusammenfassung Schlagwörter: Sudauer Kultur, Pferdegeschirr, spätrömische Zeit, Völkerwanderungszeit, Bestattungsbrauch Das Pferd spielte im Brauchtum und im Leben der Bevölkerung der Sudauer Kultur eine wichtige Rolle. Davon zeugen zahlreiche Funde der Elemente des Pferdegeschirrs, die auf zwölf Gräberfeldern aus der spätrömischen Zeit sowie aus der Völkerwanderungszeit auftraten. Sie stammen aus dem gesamten Gebiet der Sudauer Kultur, sowohl aus der Suwalki -Gruppe, wo sie am mannigfaltigsten sind, als auch aus der Augustów - und der Gołdap -Gruppe. Die Elemente des Pferdegeschirrs repräsentieren Gebissstangen, Elemente des Zaumzeugs aus Metall, wie Riemenspangen und Klammer sowie die Überreste der Sättel. Die Funde der Gebissstangen kann man in zwei Grundtypen unterteilen: einfache Gebissstangen mit Ringen analogisch zum Typ 1C1 nach der Typologie von M. Oersnes sowie die Gebissstangen mit Schaften. In der Osower Phase der Sudauer Kultur (C1 C2) wurden die analysierten Artefakte vorwiegend in die Männergräber gelegt. Ein Teil davon wurde mit Elementen der Rüstung und mit Schmuck reich ausgestattet. In der Prudzisker Phase (D E) treten sie ausschließlich in den Pferdegräbern in einem Grabhügel zusammen mit Menschenbestattungen oder in getrennten Teilen des Gräberfeldes. Übersetzung: Alina Kuzborska

46

47 PRUTHENIA IX Pismo poświęcone Prusom i ludom bałtyjskim Zeitschrift für Geschichte und Kultur der Prußen und der baltischen Völker Journal of the history of Prussians and the Baltic Nations

48 Rada Naukowa: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Sławomir Jóźwiak, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski, Norbert Ostrowski, Leszek P. Słupecki, Matthias Wemhoff Komitet Redakcyjny: Grzegorz Białuński (redaktor), Mirosław J. Hoffmann, Alina Kuzborska, Jerzy M. Łapo, Marek M. Pacholec, Bogdan Radzicki (zastępca redaktora), Ryszard Sajkowski, Seweryn Szczepański (sekretarz), Joachim Stephan (native speaker jęz. niemieckiego), Aleksander Pluskowski (native speaker jęz. angielskiego) Pozaautorskie tłumaczenia streszczeń i spisu treści: j. niemiecki Joachim Stephan, Alina Kuzborska; j. angielski Andrzej Gierszewski, Aleksander Pluskowski Opracowanie graficzne, skład (DTP) i projekt okładki: Marek M. Pacholec Wydawca Towarzystwa Naukowego Pruthenia ISSN: Olsztyn 2014

49 Czasopismo Pruthenia ukazuje się równolegle w wersji drukowanej oraz elektronicznej Wersja elektroniczna (PDF) Rocznika dostępna jest pod adresem: Wydanie drukowane jest wersją pierwotną czasopisma