ANALIZA POTENCJALNYCH MO LIWOŒCI POZYSKIWANIA CIEP A SKA Z KARPACKICH ODWIERTÓW NAFTOWYCH

Transkrypt

1 Tomasz ŒLIWA Wydzia³ Wiertnictwa, Nafty i Gazu Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, al. Mickiewicza 30, Kraków, sliwa@agh.edu.pl Pawe³ NYCZ Wydzia³ Budownictwa i In ynierii Œrodowiska Politechniki Rzeszowskiej, ul. Wincentego Pola 2, Rzeszów Technika Poszukiwañ Geologicznych Geotermia, Zrównowa ony Rozwój nr 1 2/2010 ANALIZA POTENCJALNYCH MO LIWOŒCI POZYSKIWANIA CIEP A SKA Z KARPACKICH ODWIERTÓW NAFTOWYCH STRESZCZENIE Wiele odwiertów ropnych i gazowych jest w Ma³opolsce i na Podkarpaciu likwidowanych. Region ten stanowi³ fragment pierwszego na œwiecie zag³êbia naftowego. Wiele otworów zlokalizowanych jest na terenach zurbanizowanych. Jest wiêc mo liwoœæ wykorzystania ich w formie otworowych wymienników ciep³a. W artykule opisano potencja³ cieplny jednego z odwiertów. Pokazano analizê wykorzystania jedynie 200 m odwiertu Elin 3 w Iwoniczu Zdroju. Otworowy wymiennik ciep³a na bazie tego odwiertu mo e zostaæ wykonany tak e po przywróceniu zlikwidowanego wyrobiska. S OWA KLUCZOWE Otworowe wymienniki ciep³a, geotermia, pompy ciep³a, niskotemperaturowe ciep³o geotermiczne * * * WPROWADZENIE W Polsce, zw³aszcza w Karpatach prowadzi siê systematyczn¹ likwidacjê odwiertów. S³u y³y one niejednokrotnie przez ponad 100 lat do eksploatacji z³ó ropy naftowej, których zasoby uleg³y wyczerpaniu. Likwidacje nieprzydatnych wyrobisk wymusza Prawo geologiczne i górnicze. Recenzowa³ dr hab. in. Stanis³aw Nagy Artyku³ wp³yn¹³ do Redakcji r., zaakceptowano do druku r. 119

2 Jednak e w wielu krajach, tak e coraz czêœciej w Polsce, wykonuje siê specjalne otwory wiertnicze, których zadaniem jest wymiana ciep³a miêdzy górotworem a powierzchni¹ terenu. Dzia³anie takie wpisuje siê w prowadzon¹ politykê energetyczn¹ uzasadnion¹ wzglêdami bezpieczeñstwa energetycznego, racjonalizacj¹ u ytkowania energii oraz dzia³aniami proekologicznymi. Na rysunku 1 przedstawiono liczbê zlikwidowanych odwiertów Polsce przez Zak³ad Robót Górniczych w Kroœnie, a na rysunku 2 liczbê metrów wierceñ potrzebnych do wykonania otworowych wymienników ciep³a w Szwajcarii L iczba odwiertów Rys. 1. Liczba zlikwidowanych odwiertów przez ZRG w Kroœnie Fig. 1. Number of boreholes closed down by ZRG in Krosno, S-E Poland 1200 S umaryczna g³êbokoœæ otwor owych wymienników ci ep³a, tys. m Rok Nowe obiekty Is tnie j¹ce obiekty Rys. 2. Sumaryczna liczba metrów wywierconych otworowych wymienników ciep³a w Szwajcarii (na podstawie Förderverein Wärmepumpen Schweiz, za Rybach i Signorelli 2010) Fig. 2. Total number of borehole heat exchangers drilled in Switzerland 120

3 Praca pomp ciep³a pozyskuj¹cych energiê ciepln¹ z górotworu za poœrednictwem wymienników otworowych jest bardziej efektywna ani eli poprzez poziome wymienniki gruntowe. Wynika to z profilu temperatury górotworu, który zmienia siê wraz z g³êbokoœci¹. Na rysunku 3 widaæ jak zmienia siê systematycznie temperatura wierzchnich warstw górotworu wraz ze zmiennoœci¹ pór roku. Poni ej g³êbokoœci strefy neutralnej, na której nie obserwuje siê ju sezonowych zmian temperatury górotworu obserwuje siê systematyczny jej wzrost zgodnie z gradientem geotermicznym. Dziêki temu temperatura z wymienników otworowych jest wy sza i bardziej stabilna w ci¹gu roku ni z poziomych wymienników instalowanych w gruncie najczêœciej do g³êbokoœci 2 m p.p.t. Rys. 3. Zmiany temperatury górotworu w ci¹gu roku (Stiebel-Eltron Polska Sp. z o.o., 2001) Fig. 3. Temperatures distribution in ground during a year 1. KONSTRUKCJE OTWOROWYCH WYMIENNIKÓW CIEP A Wykonanie wymiennika otworowego na bazie istniej¹cego odwiertu wymaga przeprowadzenia pewnych prac adaptacyjnych i wyposa enia odwiertu w rury s³u ¹ce cyrkulacji noœnika ciep³a. Na rysunku 4 przedstawiono porównawcze zestawienie konstrukcji jednego z odwiertów z³o a Turaszówka, s³u ¹cego do eksploatacji ropy naftowej (A) oraz po jego likwidacji (C), a tak e odwiertu zaadaptowanego na otworowy wymiennik ciep³a w miejsce likwidacji (B) i otworowego wymiennika powsta³ego po przywróceniu zlikwidowanego odwiertu (D). Kluczowym elementem w konstrukcji otworowych wymienników ciep³a jest wewnêtrzne wyposa enie, maj¹ce za zadanie umo liwienie cyrkulacji noœnika ciep³a. Na rysunku 5 przedstawiono typowe przekroje przez wymienniki otworowe wyposa one w u-rurki lub uk³ad centryczny. 121

4 A B C D 19,1m 12`` 10`` 9`` 7`` 12`` 10`` 9`` 7`` PP110/30mm 19,1m 12`` 10`` 19,1 m b 19,1 m 12`` 10`` 4xPEDN40 30 m a a c p³uczka uszczelniacz d 114,4m 114,4m 114,4 m 9`` 7`` 117m 114,4m 9`` 7`` 117m 175 m 180 m a p³uczka 180 m a 175m 180m 207,3m 217m 207,3 m 217m b 229 m 207,3 m 217 m b 229 m 207,3 m 217 m b 229m Rys. 4. Schemat konstrukcji odwiertu zaadaptowanego na wymiennik otworowy (B), odwiertu po likwidacji (C) i wymiennika otworowego po przywróceniu zlikwidowanego odwiertu (D) na bazie odwiertu naftowego z³o a Turaszówka (A), a rury ok³adzinowe, b korek uszczelniaj¹cy, c kolumna rur wewnêtrznych w uk³adzie wspó³osiowym, d kolumna rur wewnêtrznych w postaci podwójnej u-rurki Fig. 4. Diagram of borehole construction adapted into BHE (B), borehole after closing down (C), and BHE made from clesed borehole (D) on the basis of borehole of Turaszówka oil field (A) a casing, b plumb, c inner tube in coaxial system, d inner pipes in double u-pipe configuration dz d z a) b) c) d) Rys. 5. Przekroje poprzeczne typowych uk³adów wymienników otworowych a z pojedyncz¹ u-rurk¹, b z podwójn¹ u-rurk¹, c z potrójn¹ u-rurk¹, d uk³ad centryczny Fig. 5. Cross sections of typical BHE constructions a with single u-pipe, b with double u-pipes, c with three u-pipes, d coaxial configuration 2. ZAGOSPODAROWANIE NIEPRZYDATNYCH ODWIERTÓW Czêœæ z odwiertów, które s¹ likwidowane w Polsce zlokalizowana jest w obszarze zurbanizowanym w niedu ej odleg³oœci od potencjalnych odbiorców ciep³a. St¹d wydaje siê 122

5 celowe rozwa enie mo liwoœci adaptacji na otworowe wymienniki ciep³a tych odwiertów przeznaczonych do likwidacji, które ze wzglêdu na niewielk¹ odleg³oœæ od zabudowañ mog¹ s³u yæ do pozyskiwania ciep³a z górotworu lub w celu racjonalizacji gospodarki ciep³em (rys. 6). Jest to mo liwe dziêki zastosowaniu pompy ciep³a, która przetwarza energiê niskotemperaturow¹ na odpowiedni¹ dla odbiorcy ciep³a. Mimo koniecznoœci napêdzania pompy ciep³a energi¹ elektryczn¹ koszt ciep³a u ytkowego mo e byæ ni szy od kosztu ciep³a z noœników tradycyjnych, takich jak gaz ziemny czy olej opa³owy. Rys. 6. Lokalizacja odwiertów naftowych na Podkarpaciu i w Ma³opolsce Fig. 6. Location of oil wells in Podkarpacie and Ma³opolska S-E Poland Koszt taki porównywalny jest z kosztem ciep³a otrzymywanego z wêgla kamiennego, przy czym nieporównywalnie wiêksza jest wygoda obs³ugi, a tak e lokalne korzyœci dla œrodowiska naturalnego. Du y problem przy analizie zagospodarowania odwiertów przeznaczonych do likwidacji na otworowe wymienniki ciep³a stanowi¹ zagadnienia prawne. Z jednej strony odwierty, które przedsiêbiorca bêd¹cy ich w³aœcicielem musi zlikwidowaæ, stanowi¹ obci¹ enie jego bud etu, z drugiej strony przekazanie uszczelnionych odwiertów zainteresowanym odbiorcom ciep³a natrafia na szereg problemów natury prawnej i ksiêgowej. Przekonuj¹ siê o tym np. inwestorzy zainteresowani odwiertami z dop³ywem wód geotermalnych celem komercyjnego ich zagospodarowania do celów rekreacji. Istotn¹ mo liwoœci¹ dzia³ania pompy ciep³a z otworowymi wymiennikami ciep³a jest mo liwoœæ magazynowania energii cieplnej w górotworze. Fakt ten, w przypadku wykorzystania uk³adu do klimatyzacji w sezonie letnim, umo liwia obni enie kosztów zarówno klimatyzacji jak te ogrzewania. Ciep³o odbierane z otoczenia podczas procesu klimatyzacji i zgromadzone w górotworze umo liwia poprawê warunków pracy systemu w trybie grzewczym, czego wynikiem jest obni enie kosztów ciep³a u ytecznego. Uk³ady pomp ciep³a z otworowymi wymiennikami 123

6 ciep³a s¹ zatem rozwi¹zaniami, które powinny byæ rozpatrywane nie tyle jako Ÿród³a ciep³a, ale jako system do racjonalizacji gospodarowania ciep³em wszêdzie tam, gdzie jest to mo liwe i uzasadnione wzglêdami ekologicznymi i ekonomicznymi. Wpisuje siê to tak e w szeroko pojêt¹ politykê energetyczn¹. Wiele odwiertów przeznaczonych do likwidacji lub zlikwidowanych po ich przywróceniu i adaptacji na wymienniki otworowe daje mo liwoœæ obni enia kosztów wykonania ujêcia ciep³a czy te magazynu ciep³a. Na rysunku 7 przedstawiono fotografiê jednego z odwiertów z³o a ropy naftowej Iwonicz Zdrój (Elin 3), który zosta³ zlikwidowany, a wraz z innymi odwiertami znajdowa³ siê w niewielkiej odleg³oœci od budynku sanatorium, gdzie mo na by³o zagospodarowaæ pozyskiwane za poœrednictwem wymiennika ciep³o. Rys. 7. Zlikwidowany odwiert Elin 3 Fig. 7. Abandoned oil well Elin 3 in Iwonicz Spa 3. CYRKULACJA NOŒNIKA CIEP A Cyrkulacja noœnika ciep³a w wymiennikach otworowych mo e odbywaæ siê w dwóch kierunkach. Tak zwany lewy obieg (rys. 8) polega na zat³aczaniu zimnego noœnika ciep³a w dó³ przestrzeni¹ pierœcieniow¹ pomiêdzy rurami ok³adzinowymi i rur¹ wewnêtrzn¹, któr¹ wyp³ywa czynnik ogrzany. Taki kierunek cyrkulacji powoduje, e czynnik przep³ywa i ogrzewa siê najpierw od warstw najch³odniejszych, znajduj¹cych siê najbli ej powierzchni terenu, a do warstw najcieplejszych znajduj¹cych siê najg³êbiej. Nastêpnie wp³ywa do kolumny centralnej, gdzie jest transportowany ku powierzchni rur¹ wykonan¹ z materia³u izolacyjnego (najczêœciej polietylenu lub polipropylenu), co ogranicza straty ciep³a w trakcie przep³ywu przez odcinek ch³odniejszych warstw powierzchniowych. Im lepszym izolatorem jest materia³ z jakiego wykonano kolumnê wewnêtrzn¹, tym wy sz¹ temperaturê uzyskuje siê na powierzchni. 124

7 Otworowy wspó³osiowy wymiennik ciep³a Kierunek przep³ywu noœnika ciep³a Rys. 8. Otworowy wymiennik ciep³a z lewym obiegiem noœnika Fig. 8. BHE with left heat currier circulation Prawy obieg (rys. 9) polega na zat³aczaniu ogrzanego noœnika ciep³a w dó³ kolumn¹ centraln¹. Czynnik w takim obiegu och³adza siê, przep³ywaj¹c przestrzeni¹ pierœcieniow¹ pomiêdzy rurami ok³adzinowymi a rur¹ wewnêtrzn¹. Powoduje to maksymalne wych³odzenie czynnika grzewczego. Cyrkulacja taka stosowana jest w czasie, gdy uk³ad z pomp¹ ciep³a pracuje w trybie ch³odzenia (klimatyzacji) co daje tak e mo liwoœæ magazynowania ciep³a w górotworze. Otworowy wspó³osiowy wymiennik ciep³a Kierunek przep³ywu noœnika ciep³a Rys. 9. Otworowy wymiennik ciep³a z prawym obiegiem noœnika Fig. 9. BHE with right heat currier circulation 125

8 4. EFEKTYWNOŒÆ ENERGETYCZNA Iloœæ i jakoœæ (temperatura) energii cieplnej przekazywanej za poœrednictwem wymiennika otworowego zale y od wielu parametrów. S¹ to generalnie parametry geologiczne, zwi¹zane z w³aœciwoœciami ska³ przewierconego profilu, parametry konstrukcyjne, zwi¹zane ze sposobem wykonania i wymiarami wymiennika otworowego i parametry eksploatacyjne, zwi¹zane z warunkami przekazywania ciep³a i cyrkulacji noœnika. Przyk³adowe mo liwoœci przekazywania energii cieplnej przedstawiono na przyk³adzie rzeczywistego odwiertu Elin 3 zlokalizowanego w Iwoniczu-Zdroju w województwie podkarpackim. Odwiert Elin 3 s³u y³ do eksploatacji z³ó ropy naftowej, lecz z racji wyeksploatowania z³o a zosta³ zlikwidowany (rys. 7). Analizê przeprowadzono opieraj¹c siê na wykorzystaniu jedynie 200 m odwiertu, którego ca³kowita potencjalna g³êbokoœæ jako otworowego wymiennika ciep³a wynosi³a 460 m. W tabeli 1 przedstawiono œrednie wa one termicznych parametrów ska³ przewierconego profilu. Tabela 1 Œrednie wartoœci parametrów termicznych ska³ w profilu odwiertu do g³êbokoœci H = 200 m Table 1 Average heat parameters of rocks in borehole profile to the depth of 200 m G³êbokoœæ 200 m Wspó³czynnik przewodzenia ciep³a 2,53 W/(mK) Gêstoœæ 912 kg/m 3 Ciep³o w³aœciwe masowe 2445 J/(kgK) Ciep³o w³aœciwe objêtoœciowe 2230 kj/(m 3 K) Za³o ono naturalny ziemski strumieñ ciep³a równy 60 mw/m 2. Œrednica otworu wynosi 0,1298 m, œrednica zewnêtrzna rur ok³adzinowych 0,118 m, a gruboœæ œciany 5 mm. Rury wykonano ze stali o wspó³czynniku przewodzenia ciep³a 60 W/(mK). Za³o ono, e wewnêtrzna rura wykonana bêdzie z polipropylenu o wspó³czynniku przewodzenia ciep³a 0,22 W/(mK), œrednicy zewnêtrznej 0,09 m i gruboœci œciany 0,025 m. Obliczenia wykonano zak³adaj¹c noœnik ciep³a w postaci roztworu glikolu propylenowego 25% o przewodnoœci cieplnej 0,475 W/(mK), cieple w³aœciwym 3930 J/(kgK), gêstoœci 1033 kg/m 3 i temperaturze zamarzania minus 10 o C. Za³o ono dwa warianty obci¹ enia:, oznaczaj¹ce równomierne i ci¹g³e pozyskiwanie ciep³a przez okres ca³ego roku oraz, przy którym Ÿród³o ciep³a mog³o dobowo dostarczaæ energiê o wartoœci 10 kw przez 12 godzin. W tabeli 2 przedstawiono wartoœci temperatur noœnika ciep³a okreœlone po 25 latach nieprzerwanej eksploatacji ciep³a przy ró nych wartoœciach rocznej iloœci tej energii i ró nych wartoœciach strumienia objêtoœci noœnika ciep³a. Obrazuje ona wp³yw tych dwóch parametrów eksploatacyjnych na efektywnoœæ energetyczn¹ wyra on¹ wartoœci¹ temperatury noœnika ciep³a, która wp³ywa na wspó³czynnik COP pompy ciep³a. 126

9 Tabela 2 Najni sze wartoœci temperatury noœnika ciep³a niskotemperaturowego w wymienniku otworowym do g³êbokoœci 200 m (œrednia temperatura wp³ywu i wyp³ywu z otworowego wymiennika ciep³a; kursyw¹ zaznaczono wartoœci poni ej temperatury zamarzania noœnika ciep³a) Table 2 Lowest value of heat currier temperatures in BHE to the depth of 200 m (average temperature flow in and out BHE, italic type the temperatures under freezing point) Energia cieplna pozyskana z odwiertu w ci¹gu roku Strumieñ objêtoœci noœnika ciep³a niskotemperaturowego [m 3 /h, m 3 /s] , , , , , , , , , , MWh/rok GJ/rok 1 3,6 9,10 1,37 9,11 1,78 9,11 1,88 9,11 1,94 9,12 2,91 9,12 2,95 9,12 2,98 9,12 3,00 9,12 3,02 9,12 3, ,05 0,68 8,08 1,10 8,08 1,20 8,09 1,25 8,14 2,23 8,15 2,27 8,15 2,29 8,15 2,32 8,15 2,34 8,15 2, ,75 0,17 6,80 0,25 6,81 0,35 6,81 0,40 6,93 1,38 6,93 1,42 6,93 1,44 6,94 1,46 6,94 1,49 6,94 1, ,13 1,87 4,23 1,46 4,25 1,36 4,27 1,30 4,49 0,33 4,50 0,29 4,51 0,26 4,51 0,24 4,52 0,22 4,52 0, ,52 3,58 1,66 3,16 1,70 3,06 1,72 3,01 2,06 2,03 2,07 1,99 2,08 1,97 2,09 1,94 2,09 1,92 2,10 1, ,10 5,28 0,90 4,86 0,86 4,76 0,83 4,71 0,38 3,74 0,36 3,69 0,35 3,67 0,34 3,65 0,33 3,63 0,32 3, ,71 6,99 3,47 6,57 3,41 6,47 3,38 6,42 2,81 5,44 2,79 5,40 2,78 5,38 2,76 5,35 2,75 5,33 2,74 5, ,33 8,69 6,04 8,27 5,97 8,17 5,93 8,12 5,25 7,15 5,22 7,10 5,20 7,08 5,19 7,06 5,17 7,04 5,16 7, ,56 12,10 11,17 11,68 11,07 11,58 11,03 11,53 10,12 10,55 10,08 10,51 10,06 10,49 10,04 10,47 10,02 10,45 10,00 10, ,79 15,51 16,30 15,09 16,18 14,99 16,12 14,94 14,99 13,96 14,94 13,92 14,91 13,90 14,89 13,87 14,86 13,85 14,84 13,84 127

10 Z tabeli 2 wynika, e wraz ze wzrostem strumienia noœnika ciep³a niskotemperaturowego wzrasta temperatura noœnika w odniesieniu zarówno do obci¹ enia bazowego jak i szczytowego, natomiast wraz ze wzrostem iloœci energii u ytecznej temperatura noœnika spada równie w odniesieniu do obydwu obci¹ eñ. Na rysunku 10 przedstawiono zale noœæ temperatury noœnika ciep³a od strumienia objêtoœci jego przep³ywu przy eksploatacji 180 GJ ciep³a w ci¹gu roku. Rysunek 11 przedstawia zale noœæ temperatury noœnika ciep³a od iloœci rocznie przekazywanej energii cieplnej dla strumienia objêtoœci noœnika ciep³a 10 m 3 /h Obci¹ enie bazowe Obci¹ enie szczytowe -3.5 o C T emper atur a noœnika ciep³a, S tr umieñ objêtoœci noœnikaciep³a, m 3 /h Rys. 10. Zale noœæ temperatury noœnika ciep³a od strumienia objêtoœci Fig. 10. Distribution of heat currier temperature on its flow rate W tabeli 3 przedstawiono wp³yw konstrukcji centrycznego wymiennika otworowego na temperaturê œredni¹ noœnika ciep³a w uk³adzie cyrkulacyjnym. Jako zmienne przyjêto œrednicê zewnêtrzn¹ centrycznej kolumny izoluj¹cej oraz gruboœæ jej œciany. Obliczenia wykonano przy za³o eniu strumienia noœnika ciep³a równego 10 m 3 /h i rocznie eksploatowanej energii 180 GJ. Z tabeli 3 wynika, e wraz ze wzrostem zewnêtrznej œrednicy kolumny izoluj¹cej wzrasta temperatura noœnika w odniesieniu zarówno do obci¹ enia bazowego jak i szczytowego. Wyj¹tkiem jest sytuacja, gdy zmianie ulega zewnêtrzna œrednica kolumny izoluj¹cej z 90 na 95 mm. Wtedy zauwa alna jest zmiana, nastêpuje jednorazowy skokowy spadek temperatury, co wynika ze zmiany charakteru przep³ywu w przestrzeni pierœcieniowej. Wraz ze wzrostem gruboœci œcianki rury wewnêtrznej nastêpuje wzrost temperatury w odniesieniu do obydwu obci¹ eñ. 128

11 Obci¹ enie bazowe Obci¹ enie szczytowe o C T emper atura noœnik a ciep³a, Roczna iloœæ przekazywanej energii u ytecznej, MWh/rok Rys. 11. Zale noœæ temperatury noœnika ciep³a od iloœci rocznie przekazywanej energii cieplnej Fig. 11. Relationship of heat currier temperature on energy transfer WNIOSKI Wiele odwiertów w Ma³opolsce i na Podkarpaciu jest likwidowanych. Powinno rozpatrywaæ siê mo liwoœci ich adaptacji na otworowe wymienniki ciep³a wszêdzie tam, gdzie znajduj¹ siê w niewielkiej odleg³oœci od zabudowañ. Mog¹ wtedy s³u yæ do pozyskiwania ciep³a niskotemperaturowego celem zasilania pomp ciep³a. Na efektywnoœæ energetyczn¹ wymienników otworowych wp³ywa wiele czynników. Nale ¹ do nich parametry geologiczne, konstrukcyjne i eksploatacyjne. Du y wp³yw na jakoœæ i iloœæ pozyskiwanego ciep³a maj¹ parametry eksploatacyjne. Ze wzrostem strumienia objêtoœci noœnika ciep³a wzrasta jego temperatura, ale jednoczeœnie rosn¹ opory przep³ywu. Du e znaczenie ma równie gruboœæ œciany kolumny izoluj¹cej, szczególnie gdy wzrasta g³êbokoœæ wymiennika otworowego. Rekonstrukcja i adaptacja odwiertów na wymienniki otworowe jest mo liwa przed ich likwidacj¹ jak te po likwidacji. W przypadku nieszczelnoœci odwiertów zastosowaæ mo na konstrukcjê z u-rurkami jako uk³adem wymiany ciep³a. Gdy zapewniona jest szczelnoœæ odwiertów korzystniejsza jest konstrukcja centryczna. Praca naukowa finansowana ze œrodków na naukê w latach jako projekt badawczy w ramach grantu nr N N , nr AGH

12 Tabela 3 Najni sza temperatura noœnika ciep³a niskotemperaturowego (œrednia temperatura wp³ywu i wyp³ywu z otworowego wymiennika ciep³a) Table 3 Lowest value of heat currier temperatures in BHE to the depth of 200 m (average temperature flow in and out BHE Zewnêtrzna œrednica kolumny izoluj¹cej [mm] Gruboœæ œciany rury wewnêtrznej [mm] ,04 5,81 3,04 5,80 3,03 5,80 3,02 5,78 3,01 5,76 2,99 5,73 2,97 5,69 2,95 5,65 3,27 6,20 3,11 5,94 2 3,03 5,79 3,02 5,79 3,02 5,77 3,00 5,75 2,99 5,72 2,96 5,68 2,94 5,64 2,91 5,58 3,25 6,18 3,09 5,90 3 3,03 5,79 3,02 5,78 3,01 5,76 2,99 5,73 2,97 5,70 2,95 5,66 2,92 5,61 2,89 5,55 3,24 6,16 3,08 5,87 5 3,02 5,87 3,01 5,77 3,00 5,75 2,98 5,72 2,96 5,68 2,94 5,63 2,91 5,58 2,87 5,52 3,23 6,14 3,06 5, ,01 5,76 2,99 5,73 2,98 5,70 2,95 5,66 2,92 5,61 2,89 5,56 2,86 5,50 3,22 6,12 3,05 5, ,99 5,73 2,97 5,70 2,95 5,65 2,92 5,61 2, ,85 5,49 3,21 6,11 3,04 5, ,97 5,69 2,95 5,65 2,92 5,60 2,88 5,54 2,85 5,48 3,21 6,10 3,04 5, ,95 5,65 2,92 5,60 2,88 5,54 2,85 5,48 3,21 6,10 3,04 5, ,92 5,60 2,88 5,54 2,84 5,47 3,21 6,10 3,04 5, ,84 5,47 3,21 6,10 3,03 5,80 130

13 LITERATURA RYBACH L., SIGNORELLI S., 2010 Country Update of Switzerland. Proceedings World Geothermal Congress 2010, Bali, Indonesia. Stiebel-Eltron Polska Sp. z o.o., 2001 Wytyczne wykonania instalacji grzewczych z pompami ciep³a, nr 8. SIGNORELLI S., ANDENMATTEN N., KOHL T., RYBACH L., 2004 Projekt Statistik der geotermischen Nutzung der Dchweiz für die Jahre 2002 und Bericht für das Bundesamt für Energie, Bern. ŒLIWA T., 2000 Sposoby pozyskiwania energii geotermicznej. Konferencja Naukowa, Rola odnawialnych Ÿróde³ energii w strategii zrównowa onego rozwoju kraju, ódÿ, wrzeœnia. ŒLIWA T., GONET A., MUNIA J., KOZIO W., PAJ K L., 2000 Nowy kierunek wykorzystania odwiertów przeznaczonych do likwidacji. I Konferencja Naukowo-Techniczna, Problemy rekonstrukcji i likwidacji odwiertów ropnych i gazowych w Karpatach i na Przedgórzu, Rudawka Rymanowska Bóbrka (PGNiG S. A. O/ZRG Krosno, SITPNiG O/Krosno). ŒLIWA T., GONET A., 2003 The idea of utilising old production wells for borehole heat exchangers in the near depleted oil field in Iwonicz Zdrój. International Geothermal Conference: Multiple Integrated Uses of Geothermal Resources, Reykjavik. ŒLIWA T., GONET A., 2006 Koncepcja wykorzystania likwidowanych odwiertów z³o a Turaszówka do pozyskiwania ciep³a na ogrzewanie krytej p³ywalni. Wiertnictwo, Nafta, Gaz R. 23/1. ANALYSIS OF POTENTIAL POSSIBILITY THE HEAT EXTRACTION FROM ROCKS USING OIL WELLS IN CARPATHIAN MOUNTAIN ABSTRACT Many old oil and gas wells is closed down in Ma³opolska and Podkarpacie regions in Poland. This is the first on the world oil basin. Many wells are located inside urban area. This is possible to adapt some wells into borehole heat exchangers (BHE). In the paper is describes some calculation of energy potential of one them. There is shown analyse of use only 200 m of oil well Elin 3 in Iwonicz Spa. The BHE can be constricted from the well prepared to liquidation and from the liquidated well. KEY WORDS Borehole heat exchangers, geothermal energy, heat pumps, lowtemperatuere geothermal heat

14 133