Dynamika zmian rzezby ujsciowych odcinków den dolin rzecznych i stozków aluwialnych w rejonie Calypsostrandy (NWczesc Ziemi a Jarisberga, Spitsbergen)

Transkrypt

1 ,, Wedel Rekonstrukcja dynamiki procesów geomorfologicznych - formy rzezby i osady., Warszawa, ~, 5-35:)- )C6". Dynamika zmian rzezby ujsciowych odcinków den dolin rzecznych i stozków aluwialnych w rejonie Calypsostrandy (NWczesc Ziemi a Jarisberga, Spitsbergen) Dynamicsof the relief changes ofthe mouth parts of the river val- ~. leys bottoms and alluvial fans in Calypsostranda region (NWWedel ; '. Jarisberg Land, Spitsbergen), w ".~ JózefSupersan, Piotr Zagórski,J ~.flaklad Geomorfologn Instytut Nauk o Ziemi, Uniwersytet "'"ul. Akademicka 19, Lublin,;~ Marii Cur;e-Sklodowskiej ~Abstract: The main aim of the paper is determination of changes of the fluviallandforms lin the mouth parts of the river valleys and in alluvial fans inthe last half-centul)'.valleys, 'mouthsofthewydrzycastreamandthe glacialscottriverhavebeenselectedforparticular '>'researches.dynamics of the processes changes and fluviallandforms were determined on, the basis of comparison of the archive melps,sketches, aerial photographs and pictures _/;andmapping using the GPS receivers. It was stated that in the research test areas fluvial g'processes and landforms of long- and short-time of duration are observed. Long-time ~changes were vis~ble in location of the. river.cha~els in the mouth parts of va~leys, in the ~.pattern of the mam currents of the brmded nver m area of the mouth of alluvlal fans and r~"inunderground ~utflow of water from the na~ural barrier lake pond of ~e Wydrzyca to "'the fiord. Short-tnnechanges were observed m amount and pattem of mmor currents of f~the braided rivers, in shape and size of the water,bodies in front of the stoml ridge and in I-location, shape and time of functioning of crevasses cut in the stonn ridge. '. Ewolucja den dolin i stozków aluwialnych rzek pólnocno-zachodniej '~~sciziemi Wedela larlsberga jest do tej pory slabo opracowana. Badania ynamiki zmian procesów i fonn fluwialnych ograniczaly sie tylko do san- ~~~vwewnetrznych i zewnetrznych gló\vnych lodowców - Renard, Antoni, -::~r<;herche, Scott oraz do ujscio"vych stozków aluwialnych potoku Wydrzy- --~:._~ rz~ki lodowcowej Scotta dla' okresu letniego 1991 r.(lanczont 1988ab,--. o :~~i~l_i1!k,ikról,1992~-.war6wna.:1994)._ceiem' niniej szego opracowatiia

2 356 J~~-' --,--' --, -,' jest rozwiniecie tych badan oraz próba porównania ukladu fonn :fluwialny' na stozkach aluwialnych i w ujsciowych odcinkach dolin, rozwijajacych; w,ostatnim 50-leciu. Do badan wybrano dwa pola testowe -ujsciowe odci dolin i stozki aluwialne potoku Wydrzycy i rzeki lodowcowej Scotta -glói nych cieków odwadniajacych CalYPso,strande(ryc. 1). Dostepne archiwa -materialy kartograficzneoraz opracowaniaumozliwilyporównanielat' "1960- mapa fotogeologiczna, wykonana na podstawie pionowych zdjec lot czych z 1960 roku (Szczesny i in. 1989);2) ortofotomapa opraco~i na podstawie pionowych zdjec lotniczych, udostepnionych przez NorW~ Instytut Polarny (Zagórski 2005); 3) szkic morfologiczny opracov' na podstawie kartowania geomorfologicznego (Harasimiuk, Król 1992: kartowanie geomorfologiczne z zastosowaniem odbiorników GPS <0:aliza.materialu fotograficznego. ':; u Y' IW II/I\U L.III/tII I I L.l::L.UYUjK/UWYCf/ ()(jcmkow aen aolln rzecznych.., 357 D lodowce - rzeki.. jeziora,:obiekty badan, 'Dolina potoku J1Ydrzycyrozcina prawie poludnikowo poludniowa. Calypsostrandy (ryc. 1). Ujsciowa czesc doliny ma szerokosc okolo 18~ a jej zbocza maja charakter asymetryczny. Potok Wydrzycy odwadnia zle', o powierzchni 1,29 km2, skladajaca sie z systemu podniesionych teras'. - skich oraz fragmentu martwego sandru lodowca Renarda. Dlugosc po. ' '~vynosi okolo 1,15 km, a sredni spadek 41%0 (Bartoszewski 1998). UcIJ1 on do fiordu Recherche, tworzac w strefie zaplecza plazy stozek aluwi,, Potok nalezy do rezimu niwalnego i jest zasilany wodami pochodzacymi'., pienia sniegu i wieloletniej zmarzliny. Sredni przeplyw wynosi 30 dc. maksymalny dcm3s-1(topnienie sniegu), minimalny 4 dcm3s.1(k, lata) (Bartqszewski 1998). ", Zlewnia rzeki Scotta - drugi obiekt badan - obejmuje obszar pon km2, z czego ponad 4,7 km2 stanowi lodowiec Scotta i okolo 1/3 powie'j '; Calypsostrandy (Bartoszewski 1998, Zagórski, Bartoszewski 2004) R,,RzekaScottanalezy do rezimu glacialno-niwalnego,w którym zródler, silania sa glównie wody proglacjalne, pochodzace z lodowca Scotta.),90%.. Na pozostala czesc przeplywu skladaja sie wody niwalne (okolo; ~ wody deszczowe (okolo 4%) i wody zmarzlinowe (okolo 2%) (Barto~ " ski 1998). Maksymalne przeplywy dochodza do 6000 dcm3s-1podczas]e,:' wezbran (Bartoszewski 1998, 2002, Bartoszewski i in. 2004). RzekliJ poczatek w rozlewisku przed walem moreny czolowej, nastepnie prze;"1 lom wplywa na obszar sandru zewnetrznego, gdzie tworzy skompiikc ';,system roztokowy. W dolnym biegu dolina rzeki Scotta tworzy przelo'.,: cinajac system podniesionychteras morskich u wylotu, którego, " ' rozlegly stozek aluwialny i uchodzi do fiordu Recherche. ' ye.1.lokalizacjaterenu badan.!" Ig. 1.localisation klad nurtów of study area. rzek roztokowych zasieg rozlewisk w latach 1960, 1990, 1991 i 2006 Potok Wydrzycy f,(w ]960 roku na stozku aluwialnym Wydrzycy istnialy trzy koryta roz-!owadzajace:jedno w pohldniowej czesci stozka, polozone w poblizu dol- ~j czesci stoku soli:flukcyjnego,dmgie w srodkowej czesci stozka, a trzecie '-pólnocno-zachodniej czesci stozka (Szczesny i in. 1989). Przy POhldniob-wschodnim kfa11custozka i na zapleczu walu sztonnowego wystepowalo :zlewiskoo powierzchni okolo 1900m2, z którym graniczyla sucha krewasa, 'cieta w wale sztonnowym (ryc. 2A). Jest to jednak obraz niepelny, który, nika!z przeprowadzonejgeneralizacjitrescimapy. Trzydziesci lat pózniej, w 1990 roku rzeka plynela tylko srodkowym ytem, w ukladzie podobnym jak w ]960 roku (Zagórski 2005). Byla to ~ównie rzeka roztokowa, w górnej czesci stozka prostolinijna, jednokory- :c1\~ai jednonurtowa, zas w dolnej czesci stozka tworzyla trójkatny skom- :owany uklad nurtów z lachami podluznymi (ryc. 2B). Koryta i nurty,-'oczn~nie prowadzily w tym roku wody. Inna charakterystyczna cecha flo czesciowe zdrenowanie zastoiska. Zajmowalo ono niewielki obszar ~:20m2) w poblizu krewasy, która byla do polowy zalana woda, ale nie ~rowadzala jej do morza. Ponadto, kilkadziesiat metrów na poludniowychód istniala inna sucha krewasa, która powstala prawdopodobnie mie- ]960 a 1990 rokiem.

3 ",,, Rok pózniej, w 1991 roku rozwiniecie koryta Wydrzycy bylo bardzo podobne (Harasimiuk, Król 1992) (ryc. 3C). Wyróznialy sie trzy zasadnicze nur-, ty, rozdzielone podluznymi lachami zwirowymi, któie uchodzily do duzego', rozle~viska o rozciaglosci NW-SE i powierzchni okolo 2000 m2 (ze wzgledu n~ charakter opracowania kartograficznego.z 1991 roku trudno jest precyzyj-,, nie okreslic parametry zastoiska). Powstalo ono prawdopodobnie w wyniku., zatamowania odplywu rzeki przez lód brzegowy oraz dobrze rozbudowany wal sztormowy. W okresie póznegc) lata 1991 roku Wydrzyca prowadzila nie~ wielka ilosc wody, pochodzacej glównie z wytapiania wieloletniej zmarzliny~, (Harasimiuk, Król 1992). Jak wykazaly obserwacje zewnetrznej strony walu' istnial wtedy podziemny odplyw wody z rozlewiska do morza. Proces ten utrzymywal poziom wody w rozlewisku ponizej dnakrewasy. M. Harasimiuk, i T. Król (1992) dokumentuja takze stare, nieczjl1ne nurty rzeki roztokowej,1 zarówno po pólnocno-zachodniej, jak i poludniowo-wschodniej stronie stozkal aluwialnego. Funkcjonowaly one na nieco wyzszym poziomie niz wspólczes-i na rzek~ roztokowa. Swiadczy to o procesie rozcinania pokryw aluwialnych.: Poludniowo-wschodni odplyw przecinal wal sztormowy szeroka krewasa odprowadzajaca wody z rozlewiska do morza (ryc. 3C). Przy koncu pólnocno-zachodniego, martwego odplywu istnialy niewielkie zbiorniki wo~j prawdopodobnie genezy podsiakowej.,., Pietnascie lat pózniej, w 2006 roku rozwiniecie koryta Wydrzycy niewief( sie npienilo. Podobnie jak w latach 1990 i 1991 rzeka plynela srodkowa cze:' ciastozka aluwialnego (ryc. 2D). Ulegla tylko redukcji ilosc nurtów kory ':,roztokowego w poblizu walu sztormowego. Wydatnie powiekszylo sie raz;. lewisko do 2225 m2,jednak nie na tyle, by woda mogla odplywac do mo~ poprzez krewasy. Zaobserwowano natomiast wysieki wody po wewnetrzriej, stronie walu sztonnowego. Rozlewisko wczesniej mialo wiekszy zasieg (naj.' ~et do ponad 3200 m2), o czym swiadczy rozprzestrzenienie wycli okalajacych istniejace zastoisko. Rzeka Scotta osadów mulkc(. ':l Na mapie fotogeologicznej, opracowanej na podstawie zdjec 10tniczYc z 1960 roku rzeka Scotta w ujsciowym odcinku doliny byla rzeka roztok1.'~ \va z dwoma nurtami glównymi i kilkoma podrzednymi (Szczesny i in. 19c&! (ryc..3a). Na stozku aluwialnym rzeke roztokowa tworzyl pólnocny nurt,. z podrzednymi nurtami oraz licznymi zwirowymi lachami podluznymi: r,miast nurt poludniowy utworzyl odrebne koryto rozprowadzajace. Ws; kie kol)'ta i nurty uchodzily do rozleglego rozlewiska o powierzchni o: 4800 m2, drenowanego przez pojedynczy odplyw krewasa zlokalizol w poblizu pólnocno-zachodniego kranca rozlewiska..~:, ~. 'f.;':, ffl "~:'y 1 ~2 _ IJim;~5 liii 6 I~~.7 =: ~10 OD 11 Lv112 Ryc.2. Zmiany ujsciowegoodcinka potoku Wydrzycy:1 - podniesione terasy morskie, 2- krawedzie teras morskich, 3- stoki soliflukcyjne, 4 - stare stozkinaplywowe,5- stozek aluwialny martwy (a) i czynny (b), 6 - stare waly sztormowe,7 - mlode waly sztormowe,.8- strefa plywowa, 9-cieki wodne izastoiska, 10- osie martwychkoryti nurtów,11- krewasy,12 - krawedzie erozyjne, 13 - zasieg linii brzegowej. Morfologia stozka aluwialnego: A rok (za: Szczesny i in. 1989), B-1990 rok (Zagórski 2005), C rok (za: Harasimiuk, Kró/1992): 1-martwy klif,2- krawedzie walów, 3 - mar- 'twe (3,5-4m), koryta, 6-4drewno -koryta dryftowe, aktywne Dz -miedzy 2006 rok. korytowymi wyspami jeziorami, 5 - plaza terasy Fig. 2. Changes of the mouth of the WydrzycaStream: 1- raised marine terraces, 2- edges of marine terraces, 3- solifluction slopes, 4- o/d alluviaffans, 5- dead (a) and active (b) alluvialfan, 6- older storm ridges, 7- young storm ridges, 8- tide zone, 9- streams and natural barrier lakes, 10-axisofthe dead channe/sand currents, 11-crevasses,12-erosionedges, 13-range of coast line. Morphology of alluvia' fan: A-1960 (after Szczesny et al. 1989); B (Zagórski 2005);,C (after Harasimiuk, Król 1992): 1- dead cliff, 2 - edges of the ridge, 3 - dead chan- 'ne/s,4 '6 - drift-woods; active D channelswith...,2006. interchannelis/ands and lakelet,5 - beach terrace 3.5-4m, ';'K.,T\\JY1~.~ ~3~~ 2~'~ 6[2] o oj oj :7

4 ", ", ",. '",, I~ ' Trzydziesci lat pózniej, w ujsciowym odcinku doliny, rzeka Scotta byl: jednokorytowa z nielicznymi, malymi odsypami, nasladujac w przyblizenil przebieg poludniowego nurtu rzeki roztokowej z 1960 roku (ryc. 3B). Wply.' wajac na stozek aluwialny rzeka zmieniala rozwiniecie w planie, przechodzac w coraz szersza rzeke roztokowa z licznymi nurtami i lachami podluznyml Rzeka roztokowa zajmowala tylko okolo 25% powierzchni stozka. Rozle \visko przed walem sztoffil0wymmialo podobna dlugosc jak w 1960 roku; 3le bylo kilkakrotnie wezsze, a jego powierzchnia wynosila okolo 1500 m2;: Odplyw z tego rozlewiska odbywal sie ta sama, co w 1960 roku, póh1ocn: kre\vasa. Szkic geomorfologiczny z 1991 roku, opracbwany przez M. Harasimi ka i T. Króla (1992) pokazuje, ze rzeka Scotta w ujsciowym odcinku dolin byla równiez rzeka jednokorytowa i jednonurtowa, podobnie jak Wydrzyl (ryc, 3C). Na stozku aluwialnym rozdzielala sie w skomplikowany likl. nurtów glównych i podrzednych rzeki roztokowej. W stosunku do roku p' przedniego, w srodkowej czesci stozka rzeka wytworzyla liczne nowe nu! zajmujac okolo polowy jego powierzclmi. Pomiedzy nurtallli wystepowi róznej wielkosci zwirowe lachy podluzne. Nurty rzeki roztokowej, dochod~' do walu sztormowego, tworzyly dlugie, waskie rozlewisko, z jedna lacha zwi. rowa posrodku.wodaz rozlewiskaodplywalado morzajuz dwiemakrewa: san1i,rozcinajacymi wal sztormowy: jedna na pólnocnym (funkcjonujaca kit:, kadziesiat lat), druga na poludniowym krancu rozlewiska. CharakterystycZIi jest to, ze czynne krewasy rozcinaly wal skosnie, zawsze w kierunku wschod. nim. Natomiast seria nieczynnych krewas, lezacych blisko siebie, rozcinal~ wal prostopadle. Inna, nieczynna w 1991 roku krewasa, rozcinala szeroki w:' sztoffilowyna wschód od systel!1u nurtów rzeki roztokowej. W 1991 ro~ skartowano tylko dwa nieczynne wtedy nurty, polozone w zachodniej czes' stozka aluwialnego, przy krawedzi terasy 3 (54,0 m n.p.m.). Byly to pozos losci po rzece roztokowej z 1960 roku. W 2006 roku, uklad rzeki w ujsciowym odcinku doliny nie ulegl zmi: nie, natorriast nastapila redukcja ilosci nurtów podrzednych rzeki roztok OWI. na stozku aluwialnym (ryc. 3D). Rzeka zaczela, takze plynac starym skraj; 'nym, poludnio\\ol'm nurtem wykorzystujac go jako nowe koryto rzeki prostl". z nielicznymi lachami, jednoczesnie podcinajac powierzchnie starego' w~ sztormowego. Wszystkie te zmiany spowodowaly powstanie na równi stoi. aluwialnego trzech koryt rozprowadzajacych, majacych rozwiniecie: pro~ krete i roztokowe. W 2006 roku zastoisko, osiagajace powierzchnie niewie' ponad 1000 m2, istnialo tylko sporadycznie w okresach maksymalnych pc:" plywów syzygijnych (cofka), ajego wody praktycznie w calosci wyprov dzane byly skosna poludniowa krewasa. Przez pewien okres funkcjonow: nawet kilkudziesieciometrowej dlugosci koryto wzdluz walu sztormoweg' 1 ~2 Bi3 P:::,~4 BIs t~~6 "".. ElI7 ~8 ~9 OD r(~ _o N 1990 t Ryc. 3. Zmiany ujsciowego odcinkarzeki Scotta: 1- podniesione terasy morskie, 2 - krawedzi! teras morskich, 3-stoki soliflukcyjne,4 - stozek aluwialny martwy (a)i aktywny (b),5-teras. I(2-6m n.p.m.),6 - mlode walysztormowe,7 - strefa plywowa, 8 - cieki wodne izastoiske 9 - osie martwych koryt i nurtów, 10 - krewasy, 11 - krawedzie erozyjne, 12 - de/te '-'13 - zasieg liniibrzegowej., Morfologiastozkaaluwialnego:A-1960 rok(za:szczesnyi in. 1989),B-1990 rok(zagórsk.'2005) C rok (za: Harasimiuk, Król 1992): 1- martwy klif, 2 - krawedzie walów, 3 - mar 'twe koryta w starszej czesci stozka, 4 - zmianylokalizacjiglównegodnazastoiska,5-korytc ' 3,5-4 aktywne m, 8z -miedzy drewnokorytowymi dryftowe, Dwyspami, rok. 6 - dna starych koryt z mulkami, 7 - plaza teras) F/g. 3. Changes of the mouth ofthe Scott River:1- raised marine terraces, 2-edges ofma. rine terraces, 3 - solifluction slopes, 4 - dead (a) and active (b) alluvial fan, 5 - terrace I (2-6 rr a.sj.), 6 - young storm ridges, 7 - tide zone, 8 - streams and natura' barrier 'akes, 9 - axis ot the dead channe's and currents, 10- crevasses, 11 - erosion edges, 12- range of coast line. Morphology of alluvial fan: A- 1960(afterSzczesnyet al. 1989);B- 1990(Zagórski2005); C-1991 (after Harasimiuk, Król 1992): 1- dead c/iff, 2 - edges of the ridge, 3 - dead channels in the in the other part of fan, 4 - changes of location of the main natura' barrier lake, 5- active channe/s with interchannel islands, 6 - bottoms of o/d channe/s covered with mud, 7 - beach terrace 3,5-4 m, 8 - drift woods; D ~--- -~-~--~-~

5 362 }ozer)u{jl::dvil, I IV" ~~~_._"-" który tworzyl jej naturalny brzeg (ryc. 3D). Silne falowanie, wystepujac, w sierpniu, zwiazane z warunkami sztomlowymi,spowodowalo jednak znis czenie i rozmycie tego walu, a u ujscia powstala delta. UYIIW IIIKU LilII{/( II Ll::LUYU})Uuwy(n ()(JunKUW (Jen (Julm rleunycn... jbj Zmiany dlugo- i krótkookresowe form fluwialnych i zasiegu rozlewisk.. " - '.., :'fr:iedsta\yiony wyzej przeglad rozmieszczenia form fluwialnych w POSzCZ( gólnyclilatach sugemje, ze niektóre fonny sa stabilne lub zmieniaja sie dopici, p,okilkunastulatach.innezas ulegajatransformacjiw ciagujednegosezonu.;,,:st()sunkowo stabilnymi formami okazaly sie koryta rzek w ujsciowyc odcinkach dolin. W badanych dolinach, w okresie ostatniego 50-lecia zazni czyla sie generalnie tendencja do przechodzenia od rzeki roztokowej do rze] jednonurtowej o stapilnym przestrzelmie korycie. Zmiana rozwiniecia rze wynikala zapewne ze zwiekszenia dostawy materialu do transportu fluwia nego. Na poczatku lat 60-tych XX wieku lodowiec Scotta byl w stadium szaj zy, co wplywalo na duza dostawe materialu do rzek (Reder 1996, Zagórs". Bartoszewski 2004). Znalazlo to równiez odzwierciedlenie w rozbudowanii ~tozka aluwialnego oraz nadbudowaniu plazy i przesunieciu linii brzegowi' \vzdluz calej Calypsostrandy, poprzez wzdluz brzegowe rozprowadzanie tr terialu (Zagórski 2007) (ryc. 3B). W ostatnich latach, w wyniku miedzy inn: mizinniejszenia sie dostawy grubego materialu ze zlewni rzek lodowcowyc Obsenvuje sie rozcinanie pokryw zwirowych stozków aluwialnych oraz zmi: J.1epolozenialinii brzegowej (Zagórski 2004, 2007) (ryc. 2, 3). 't',,'stosunkowo stabilny, byl takze uklad glównych nurtów badanych rzek t()kowych na ujscio\vych stozkach alu~vialnych.nurty te przewaznie nawi. zyw~ly do,vczesniejszych koryt rozprowadzajacych. Wspólczesny przeb~ ::;potokuwydrzycy, jak i rzeki Scotta, nawiazuje do koryt rozprowadzaja( ',,z 1960 roku (ryc. 2, 3).' "; '.'~'" Do. procesów stosunkowo stabilnych nalezy takze podziemny odp' " \vody do morza z zastoiska Wydrzycy. Poziom wody w zastoisku byl pr.,:w,azn.ie ponizej dna krewas, ze wzgledu na równowazenie sie niewielkiego'"'( plywu i odplywu wody. Tylko podczas bardzo 'wysokich przeplywów wez~,', niowych~zdarzajacych sie raz na kilkanascie lat (Bartoszewski 1998), ~. byly odprowadzane do morza poprzez krewasy. W przypadku rzeki 80 w ostatnim 50-leciu zasadniczo funkcjonowaly dwie krewasy (pólnocna i, ludniowa),rozcinajacesystemwalówsztormowych(ryc. 3).W opisywari " okresach tylko w 1991 roku mialo miejsce odprowadzanie wody przez" '. ujscia. Z dostepn)'ch archiwalnych materialów fotograficznych podobna~"", acja miala miejsce miedzy innymi w latach 1995 i Jednoczesnie w 20(1,,.roku zaobserwowano znacznie rozbudowana siec koryt i nurtów, pod6 ot. 2. Stozek aluwialny i ujscie rzeki Scotta do fiordu w 1998 roku (fot. Piotr Zagórski. hoto 2. The alluvial fan and mouth of the Scott River to fiord in 100 (Photo Piotr Zagórski).

6 jak w 1991 roku (fot. l). Natomiast \v 1998 roku calosc odplywu odbywala\ sie poprzez pólnocna krewase. Rzeka miala charakter jednokorytowy, tylko' w dolnej czesci roztokowy, a wzdluz calego walu sztornlowego, ograniczajacej stozek aluwialny, wystepowalo rozlegle podluzne zastoisko (fot. 2).. Z.e\volucja stref ujsciowych rzek obszarów polarnych wiaza sie równid zniiany o charakterze krótkookresowych, do których mozna zaliczyc ilosc i uklad podrzednych nurtów rzek roztokowych. Charakterystyczne cechy rzet roztokowych - bardzo duza zmiennosc przeplywu wody i materialu okm chówego - powodowaly zróznicowana w czasie i przestrzeni sedymentacj( m~erialu zwirowego, w zwiazku z tym takze szybka zmiane ilosci, ks; i u.~laduzwirowych lach podluznych.. ~ótkookresowe zmiany ksztaltu i wielkoscizbiorników wynikaja ze zróz cowanej dosta\vywody w okresie funkcjonowaniaprocesów fluwialnych(okol ".. ". 4 miesiecy). Zróznicowana w czasie dostawa wody do zastoisk wplywa bezp srednio na Zmiane ksztaltu i wielkosci zbiorników przed walem sztormo Ró~ez w poszczególnych latach przeplyw wody w rzekach bywa zróznicow: nt($irtosz~wski 1998, 2002, Bartoszewski i in. 2004). Natomiast decyduj<lcl znac~etlie dl~ polozenia, ksztaltu i funkcjonowania krewas ma okres spitsbergef skiej,wiosny. Postepujaca odwilz wplywana gromadzenie sie coraz wiekszych z pa.só\vwody oraz na ukiemnkmvywanie odplywu w obrebie powierzchni stozl almvialnego. Jeelnak samo powstanie krewasy i umchomienie odplywu do fiordl niozebyc sterowane przez wielkosc i rozwiniecie zimowego lodu brzegowegl (Z,agórski 1996). Krewasy powstawaly zapewne podczas bardzo wysokiego stani wody w zastoiskach, w wyniku przelewania sie wody przez najnizsza czesc za ry lodowej, aw przypadkujej braku bezposrednioprzez wal sztormowy. A Wnioski 1: Rzeki Calypsostrandy, wkraczajac na obszar zaplecza plazy, buduja ujs6h we stozki aluwialne oddzielone od fiordu walem sztormo\vym, intensywli 'przeksztalcanym przez procesy morskie. Natomiast po zewnetrznej str6" tych walów, w obrebie strefy plywowej iplazy zewnetrznej, tworzom stozki deltowe. Maja one jednak charakter efemeryczny ze wzgledu n. ' '.". lowanie sztormowe i prady wzdluzbrzegowe. 2;.'Na, stozkach aluwialnych wystepuja koryta proste, krete i roztok, """.~iejednokrotnie typy te wzajemnie sie uzupelniaja. Sposób rozwini; ":::rzek zalezny jest od wielkosci dostawy materialu okmchowego i WaJ kó~vlokalnych (spadku koryta rzecznego). t :y.: dystalnej czesci stozków wystepuja zastoiska (a nie laguny), PoW!, \y~vynikuzatan10waniawód rzecznych przez lód brzegowy (okres wio.ny) lub wal sztormowy. 4. Wsród badanych form rzezby w rejonie Calypsostrandy zmianom dlu-. gookresowym podlegalo: polozenie koryt rzek w ujscio\vych odcinkach dolin, uklad glównych nurtów rzek roztokowych w obrebie ujsciowych' stozków aluwialnych oraz podziemny odplyw wody do morza z zastoiska Wydrzycy. Natomiast krótkookresowym dynamicznym zmianom ulegaly: ilosc i uklad podrzednych nurtów rzek roztoko\vych, ksztalt i wielkosc zbiorników wodnych przed walem sztormowym oraz polozenie, ksztalt i czas funkcjonowania krewas w wale sztormowym. 5. Stwierdzono bardzo duza przydatnosc pozycjonowania metoda GPS oraz zdjec lotniczych \v okreslaniu polozenia form fluwialnych i ich zmiennosci w czasie i przestrzeni. Literatura Bartoszewski S., 1998.Rezim odplywu rzek Ziemi WedelJarlsberga, Spitsbergen. Wydzial Biologii i Nauk o Ziemi, Rozprawy habilitacyjne LX, Lublin, 167s.. Bartoszewski S., Odplyw ze zlewni Lodowca Scotta (Spitsbergen) w sezonie letnim 2001 r. Po/ish Polar Study, Poznan, Bartoszewski S., Gluza A, Siwek K., Ablacja lodowcowa i odplyw rzeki Scotta (Spitsbergen) w sezonie letnim Polish Polar Studies..xXX Miedzynarodowe Sympozjum Polarne, Gdynia, Harasimiuk M., Król T., The dynamics of morphogenetic and sedimentary processes in the estuary segments of river valleys in the Recherche Fiord (Western Spitsbergen). Tf).prawy Geograficzne na Spitsbergen, UMCS Lublin, Lanczont M., 1988a. Osady sandrowe strefy marginalnej lodowca Renarda w swietle analizy granulometrycznej. Tfj;prawyGeograficzne na Spitsbergen, UMCS Lublin, Lanczont M., 1988b. Osady sukcesji sandrowej lodowca Renarda, Spitsbergen Zachodni. XV Sympozjum Polarne, Wroclaw, Reder 1., Evolution of marginal zones during glacial retreat in northwestern Wedel JarIsberg Land, Spitsbergen. Polish Polar Research 17, 1-2, Schumm S.A, Evolution and response ojthe jluvial system, sedimentological imp/ications. SEMP. Spec. Public. 31. Szczesny R., Dzierzek 1., Harasimiuk M., Nitychoruk 1., Pekala K., Repelewska-Pekalowa 1., Photogeological map of the Renardbreen, Scottbreen and B10mlibreen forefield (Wedel Jarlsberg Land, Spitsbergen), l: , Wydawnictwa Geologiczne. Warowna J., Conditions of sandur plain formation in the glacier forelands in the Recherchefjorden region (West Spitsbergen). Wyprawy Geograficzne na Spitsbergen, UMCS Lublin, Zagórski P., Effect of sea activity and tl1e role of snow banks on the development of Calypsostranda coastal zone (Bellsund, Spitsbergen). JfJ.prawy Geogrcificzne na Spitsbergen, UMCS, Lublin, Zagórski P., Czynniki morfogenetyczne ksztaltujace strefe brzegowa w okolicach Calypsobyen (Bellsund, Spitsbergen). Annales UMCS, sec. B, 59, Zagórski P., NW part of Wedel Jarlsberg Land (Spitsbergen, Svalbard, NOf\vay. Orthophotomap 1:25000, (ed.) K. Pekala and HP. Aas. Lublin.

7 .:>uu. Zagórski P., 2007 (w druku). The conditioning of the evolutionof NW part of the coast or. Wedel Jurlsberg Land (Spitsbergen) during the last ccntury. Landfonn Analysis 5.,.Zagórski P., Bartoszewski S., 2004, Próba oceny recesji lodowca Scotta w oparciu, o mflterialy archiwalne i pomiary GPS. Polish Polar Studies. Xr;,y Miedzynarodowe SYI11PO~lIlII Pola17le, Gdynia, " '".,