Polska Warmia Polnisches Ermland. ZróŜnicowanie językowe na Polskiej Warmii ok r. według mapy Leo Wittschella

Transkrypt

1 ZróŜnicowanie językowe na Polskiej Warmii ok r. według mapy Leo Wittschella W 1925 r. dr Leo Wittschell, asystent w Instytucie Geograficznym uniwersytetu w Królewcu opublikował traktat pod tytułem Die völkischen Verhältnisse in Masuren und dem südlichen Ermland [Stosunki narodowe na Mazurach i południowej Warmii] 1. Jego celem miała być, jak wyraźnie podkreślił autor we wstępie, "obrona sprawy niemczyzny na wschodzie przed napierającą Polską", tzn. obalenie ówczesnej ej tezy o identyczności języka z narodowością i uzasadnienie, Ŝe twórcy traktatu wersalskiego popełnili błąd, decydując o przeprowadzeniu plebiscytu na Mazurach i Polskiej Warmii w oparciu o dane językowe. W tym celu przedstawia krótki rys dziejów południowych Prus Wschodnich od czasów krzyŝackich, początkowo skupiając się na przebiegu kolonizacji, potem koncentrując się na procesach germanizacyjnych od połowy XIX wieku, które odnosi do problemów gospodarczych i osadniczych, ilustrując je za pomocą danych statystycznych i map. Centralnym elementem pracy jest przedstawienie na współczesnej autorowi mapie topograficznej wyników przeprowadzonego w ramach spisu ludności w 1910 r. rejestru językowego. Za pomocą symboli oznaczających 20, 200, 2000 i osób zaznacza dla kaŝdej miejscowości będące tam w uŝyciu języki ojczyste (tak brzmiało pytanie ankiety) w róŝnych kolorach: niebieski -, czerwony -, zielony -. Dwujęzyczni nie zostali uwzględnieni, lecz przyporządkowani po połowie obu językom. Mimo polemicznego z ustaleniami mi i, według oświadczenia samego autora, "narodowo-naukowego" charakteru, praca ma i dzisiaj pewną wartość, poniewaŝ w sposób przejrzysty zarówno graficznie, jak i liczbowo, przedstawia stosunki językowe na terenach językowo mieszanych, w oparciu o oficjalne dane. W niniejszej części ustalono ówczesną granicę językową i zestawiono dane umieszczone na wspomnianej mapie dotyczące Polskiej Warmii w postaci tabeli, podając dla kaŝdej miejscowości: nazwę uŝytą na mapie (w kolejności alfabetycznej), polską nazwę według współczesnych map topograficznych 2 oraz liczbę osób posługujących się poszczególnymi językami, z dokładnością do 20 osób, co wynika z zapisu przyjętego przez Wittschella. Kilka ciekawych aspektów uzyskanych w ten sposób informacji omawia się poniŝej. Niemiecki,, MoŜliwymi odpowiedziami na pytanie o język ojczysty były: "", "" i "". Ostatni, strona niemiecka uznała wówczas za odrębny język w przeciwieństwie do nazywanej "m dialektem" gwary Polskiej Warmii. Właściwym powodem zróŝnicowania tego, nie był jednak 400-letni odrębny rozwój języka ego od wyznaniowej separacji ludzi od ej macierzy w 1525 r., lecz ówczesne starania przedstawienia Mazur jako ego obszaru kulturowego. Poprzez interpretację gwary ej jako samodzielnego języka podkreślono odmienność protestanckich Mazur od katolickiej Polski pozbawiając w ten sposób stronę polską jej najwaŝniejszego argumentu w roszczeniach wobec Mazur - polskojęzyczności kraju. Jednak sam Witschell wskazuje na to, Ŝe ludność miejscowa czasem takŝe uwaŝa język za język i tłumaczy ustaloną w ZróŜnicowanie językowe na Polskiej Warmii ok r. / strona 1 z 9

2 spisie ludności znaczną ilość polskojęzycznych osób na Mazurach tym - jego zdaniem - nieporozumieniem. Analogicznie przekładając tę "pomyłkę" na Polską Warmię moŝna przypuszczać, Ŝe odpowiedź "" stanowiła tutaj raczej określenie wyznania ( = ewangelicki) niŝ języka. Dlatego nie zachowano tutaj przejętego z mapy wyróŝnienia i zsumowano oba języki pod pojęciem "". Dla przeanalizowanych w sumie trzech miast (Olsztyn, Barczewo/Wartembork, Biskupiec) i 192 wiejskich miejscowości otrzymano następujące sumaryczne dane: Liczba osób Niemiecki Polski Ogółem (57,5%) (42,5%) Miasta (88,7%) 4800 (11,3%) Wioski (35,0%) (65,0%) Wioski e, e i przebieg granicy językowej Kiedy wydarzenia wojenne z lat 1656/57 załamały dynamikę migracji ej do Prus Wschodnich i ograniczyły rozprzestrzenianie się języka ego na północ, wykształciła się granica językowa, która w swoim ogólnym zarysie, choć z pewnymi korektami na korzyść języka ego, utrzymała się do końca drugiej wojny światowej. Rozpoczynające się w połowie XIX wieku procesy germanizacji spowodowały szybkie zapuszczenie korzeni przez język w miastach, podczas gdy na wsiach rozprzestrzeniał się tylko powoli z północy na południe. ChociaŜ polskojęzyczny obszar południowej Warmii na mapie Wittschella wygląda na pierwszy rzut oka na jednolity i zwarty, jego północny kres jest z powodu przenikania się języków w tamtejszych wsiach trochę niejasny; naleŝało więc ustalić przebieg granicy językowej w sposób nieco umowny. Wsie graniczne, w których zachodziły juŝ silnie widoczne procesy na korzyść języka ego, a nawet te sąsiadujące z nimi na zachodzie i wschodzie, które w chwili przygotowania mapy były juŝ zupełnie zgermanizowane (np. Ottendorf / Radosty i Jonkendorf / Jonkowo), zostały jeszcze ujęte w tabeli i tym samym przyporządkowane Polskiej Warmii (innymi słowy: zupełnie zgermanizowane wsie graniczne włączono do tabeli tylko wtedy, jeśli miały bezpośrednio sąsiadujące na zachodzie lub/i wschodzie wsie ze znacznym jeszcze udziałem polskojęzycznych mieszkańców). Celem tego było uzyskanie jednolitego przebiegu granicy bez nadmiernych, nienaturalnych zniekształceń. Skonstruowana w ten sposób granica językowa przebiegała na północ od wsi Gottken / Godki, Spiegelberg / Spręcowo, Groß Damerau / Dąbrówka Wielka, Tollack / Tuławki, Groß Lemkendorf / Lamkowo, Alt Vierzighuben / Stare Włoki, Wengojen / Węgój i Bredinken / Bredynki. Ciekawym zjawiskiem jest zdecydowanie niemieckojęzyczna wieś Patricken / Patryki, która stanowiła wraz z sąsiednią miejscowością Preylowen / Prejłowo wyspę językową wewnątrz przewaŝnie polskojęzycznego obszaru na południowy wschód od Olsztyna. Tutaj w 1846 r. osiedlono większą grupę ch kolonistów, a więc w okresie, gdy Ŝywioł stracił juŝ swoją zdolność integracyjną i juŝ nie zdołał zasymilować posługujących się innymi językami przybyszów (jak to niejednokrotnie zdarzało się w minionych stuleciach). ZróŜnicowanie językowe na Polskiej Warmii ok r. / strona 2 z 9

3 Sto lat germanizacji Porównanie spisów językowych z lat 1827, 1910 i 1925 umoŝliwia przedstawienie dynamiki procesów germanizacyjnych na Polskiej Warmii. Jeszcze z pierwszego, przeprowadzonego, na polecenie urzędu statystycznego w Berlinie, w 45 lat po wejściu Warmii w skład Królestwa Pruskiego w wyniku pierwszego rozbioru Polski, okazało się, Ŝe na wsiach nie było moŝliwości porozumiewania się w języku m, a nawet w Olsztynie Ŝyła tylko mniejszość niemiecka (która jednocześnie mówiła po polsku) 3. W 1925 r. natomiast tylko 12 tys. osób podało jeszcze jako ojczysty, oprócz 14 tys. (w porównaniu z tylko 4 tys. w 1910 r.) uwaŝających się za dwujęzycznych 4. NaleŜy jednak dodać, Ŝe, podczas gdy spis z 1910 r. moŝna uwaŝać za względnie obiektywny, ten z 1925 r. został przeprowadzony i zinterpretowany stronniczo na korzyść języka ego 5, więc w rzeczywistości w okresie, który dzielił te dwa spisy, rozszerzanie się niemczyzny przebiegało w sposób umiarkowanie powolny. Stan gwary warmińskiej Ciekawym zagadnieniem jest ówczesny stan liczebny gwary warmińskiej, który moŝna szacować z przedstawionych sumarycznych danych za pomocą niektórych przesłanek: Na wsiach język był równoznaczny z gwarą warmińską. Polskojęzyczna ludność miast składała się z Warmiaków, posługujących się swoją gwarą, z niewielkim udziałem napływowych Polaków posługujących się innymi odmianami polszczyzny. Większość niemieckojęzycznych mieszkańców miast nie znała gwary warmińskiej. Większa część niemieckojęzycznych mieszkańców wsi faktycznie była dwujęzyczna (choć w spisie za takich podało się tylko 4 tys.), czyli reprezentowali Warmiaków, którzy stosunkowo od niedawna władali językiem m. Wskazuje na to brak większych procesów migracyjnych między latami 1910 i 1925, przy jednoczesnym pozornie gwałtownym zaniku języka ego, co moŝna tłumaczyć tym, Ŝe podanie języka ego jako ojczystego było raczej oświadczeniem poglądów narodowych niŝ wskazaniem znajomości języka. Liczba osób znających dialekt warmiński, to zatem z jednej strony: ogół polskojęzycznych mieszkańców wsi (38540), zwiększony o większą część niemieckojęzycznych mieszkańców wsi i większą część polskojęzycznych mieszkańców miast i z drugiej strony suma ogółu mieszkańców wsi i polskojęzycznych mieszkańców miast (64100), zmniejszona o niewielką część niemieckojęzycznych mieszkańców wsi (w pobliŝu granicy językowej wielu niemieckojęzycznych moŝliwie rzeczywiście juŝ nie mówiło po warmińsku) i mniejszą część polskojęzycznych mieszkańców miast (napływowi Polacy), leŝąca więc między liczbami i 64100, przy tym prawdopodobnie bliŝej górnej granicy. Warto dodać, Ŝe liczba ta odnosi się tylko do Polskiej Warmii, a naleŝy pamiętać, Ŝe istniała diaspora warmińska, głównie w Zagłębiu Ruhry, której znaczną część tworzyła takŝe ludność władająca gwarą warmińską. ZróŜnicowanie językowe na Polskiej Warmii ok r. / strona 3 z 9

4 Tabela Abstich / Łupstych Allenstein / Olsztyn Alt Allenstein / Stary Olsztyn Alt Kaletka / Stara Kaletka (patrz Neu Wuttrinen) Alt Märtinsdorf / Marcinkowo Alt Schöneberg / Wrzesina Alt Vierzighuben / Stare Włoki Alt Wartenburg / Barczewko Ballingen / Bałąg Bärenbruch* / Niedźwiedź Barwienen / Barwiny** Bergfriede / Barkweda Bischofsburg / Biskupiec Bogdainen / Bogdany Braunswalde / Brąswałd Bredinken / Bredynki Bruchwalde / Kołpaki (patrz Rikowitz) Bukowagurra / Bukowa Góra Darethen / Dorotowo Daumen / Tumiany Debrong / Dobrąg** Deuthen / Dajtki Dietrichswalde / Gietrzwałd Diwitten / Dywity Dongen / Dągi Eichenstein / Dębno Elisenhof / Ostrzeszewo (łącznie z Stolzenberg / Pieczewo, Kortau / Kortowo, Posorten / Pozorty**) Ersingsheid (O.F.) / Kudypy Fittigsdorf / Wójtowo Friedrichstadt / Pokrzywy Ganglau / Gągławki Gedaithen / Giedajty Gillau / Giławy Gottken / Godki ZróŜnicowanie językowe na Polskiej Warmii ok r. / strona 4 z 9

5 Göttkendorf / Gutkowo Grabowo / (miejscowość nie istniejąca) Graskau / Groszkowo Grieslienen / Gryźliny (łącznie z Grünau / Zielonowo) Gronitten / Gronity Groß Bartelsdorf / Bartołty Wielkie Groß Bertung / Bartąg Groß Bössau / Biesowo Groß Buchwalde / Bukwałd Groß Damerau / Dąbrówka Wielka Groß Kleeberg / Klebark Wielki Groß Kronau / Kronowo Groß Lemkendorf / Lamkowo Groß Leschno / Leszno Groß Maraunen / Maruny Groß Parleese / Parleza Wielka Groß Purden / Purda Groß Trinkhaus / Trękus Groß Wolka / Wólka Wielka Grünau / Zielonowo (patrz Grieslienen) Grünenberg / Zielona Górka ** ** ** Hermsdorf / Cegłowo** Hirschberg / Jedzbark Hochwalde / Ługwałd Honigswalde / Miodówko Jadden / Gady Jaranserheide (O.F.) / Łańsk Jomendorf / Jaroty Jonkendorf / Jonkowo Kainen / Kajny Kalborno / Kalborno Kaplitainen / Kaplityny Kattreinen / Kojtryny Kirschbaum / Kierzbuń Kirschdorf / Kiersztanowo Kirschlainen / Kierzliny ZróŜnicowanie językowe na Polskiej Warmii ok r. / strona 5 z 9

6 Klaukendorf / Klewki Klein Bartelsdorf / Bartołty Małe Klein Bertung / BartąŜek Klein Bössau / Biesówko Klein Cronau / Kronówko Klein Kleeberg / Klebark Mały Klein Lemkendorf / Lamkówko Klein Parleese / Parleza Mała Klein Purden / Purdka Klein Ramsau / Ramsówek Klein Trinkhaus* / Trękusek Kleisack / Zarębiec Klutznick / Klucznik Kollacken / Kołaki Kortau / Kortowo (patrz Elisenhof) Köslinen / Kieźliny Kramarka / Kramarka ** ** ** Krämersdorf / Kromerowo Kranz / Kręsk Kroplainen / Krupoliny Kunzkeim / Droszewo Kutzborn / Studzianek Labuch / Łabuchy Lansk / Rybaki Lengainen / Łęgajny Leißen / Łajsy Leynan / Linowo Lipowo / Lipowo Lykusen / Likusy Mauden / Majdy Micken / Myki Mokainen / Mokiny Mondtken / Mątki Nagladen / Naglady Nassen / Nasy Nattern / Naterki Nerwigk / Nerwik ZróŜnicowanie językowe na Polskiej Warmii ok r. / strona 6 z 9

7 Neu Bartelsdorf / Nowa Wieś Neudims / Najdymowo Neu Kaletka / Nowa Kaletka Neu Maraunen / Biedowo Neu Märtinsdorf / Nowe Marcinkowo Neu Przykopp / Nowy Przykop (patrz Przykopp) Neu Ramuck / Nowy Ramuk Neu Schöneberg / Porbady Neu Stabigotten / Ćwikielnia (ob. część Stawigudy) Neu Wuttrinen / Chaberkowo (łącznie z Alt Kaletka / Stara Kaletka) Nickelsdorf / Nikielkowo Nusstal / Orzechowo Odritten / Odryty Ottendorf / Radosty Pathaunen / Pajtuny Patricken / Patryki Paudling / Pudląg Paulshof / Południewo** Penglitten / Pęglity Pirk / Pirki** Plautzig / Pluski Podlassen / Podlazy dwór Polleiken / Polejki Posorten / Pozorty** (patrz Elisenhof) Preylowen / Prejłowo Prohlen / Próle Przykopp / Przykop (łącznie z Neu Przykopp / Nowy Przykop) Purden (O.F.) / Purda Leśna Quidlitz / Silice Ramsau / Ramsowo Raschung / Rasząg Redigkainen / Redykajny Rentienen / Rentyny Reuschhagen / Ruszajny Reussen / Ruś ZróŜnicowanie językowe na Polskiej Warmii ok r. / strona 7 z 9

8 Ridbach / Rzeck Rikowitz / Rykowiec (łącznie z Bruchwalde / Kołpaki) Rochlack / Rukławki Rosenau / RóŜnowo Rosgitten / RóŜgity Rothfließ / Czerwonka Sadlowo (O.F.) / Sadłowo Salbken / Zalbki Sapuhnen / Sapuny Sauerbaum / Zerbuń Schaustern / Szałstry Schillings / SzeląŜek Schippern / Szypry Schönau / Szynowo Schönbruch / Ługi Schönbrück / Sząbruk Schönfelde / Unieszowo Schönfliess / Dadaj Schönwalde / Szczęsne Skaibotten / Skajboty Sombien / Ząbie Spiegelberg / Spręcowo Stabigotten / Stawiguda Stanislewo / Stanclewo Stenkienen / Stękiny Stolpen / Słupy Stolzenberg / Pieczewo (patrz Elisenhof) Striewo / Stryjewo Tengutten / Tęguty Thalberg / Grądek ** ** ** Thomsdorf / Tomaszkowo Tollack / Tuławki Trautzig / Track** Wadang / Wadąg Wallen / Wały Warkallen / Warkały ZróŜnicowanie językowe na Polskiej Warmii ok r. / strona 8 z 9

9 Wartenburg / Barczewo Wascheltal / Waszeta Wemitten / Wyjmój Wengaiten / Węgajty Wengoyen / Węgój Wieps / Wipsowo Wigodda / Wygoda Willims / Wilimy Windtken / Wołowno Woppen / Wopy Woritten / Woryty Wuttrinen / Butryny Wyranden / Wyrandy Zabrodzin / Zabrodzie Zazdross / Leśniczówka Zazdrość Sygnatury na południu od Bischofsburg / Biskupca (nie przyporządkowywane określonej miejscowości) Sygnatury na południu od Wartenburg / Barczewa (nie przyporządkowywane określonej miejscowości) * Mapa Wittschella pokazuje tylko sygnatury bez napisów ** Brak miejscowości na współczesnych mapach topograficznych 2 W obu przypadkach podane w tabeli nazwy wybrano z: Anna Pospiszylowa, Toponomia południowej Warmii, Wydawnictwo Pojezierze Olsztyn 1987 *** Brak sygnatur na mapie Wittschella. 1 L. Wittschell, Die völkischen Verhältnisse in Masuren und dem südlichen Ermland, Veröffentlichungen des Geographischen Instituts der Albertus-Universität zu Königsberg, H 5, Hamburg Zarząd Geografii Wojskowej Sztabu Generalnego WP: Mapa topograficzna Polski 1: , wydanie turystyczne, N-34-77/78 Olsztyn (1996), N-34-79/80 Mrągowo (2000), N-34-89/90 Szczytno (2002). 3 B. Poschmann, Der Gebrauch der polnischen Sprache im Ermland um 1800, Zeitschrift für Geschichte und Altertumskunde Ermlands, 1983/1985, L. Wittschell, Das Ergebnis der Sprachenzählung von 1925 im südlichen Ostpreußen, Veröffentlichungen des Geographischen Instituts der Albertus-Universität zu Königsberg, H 7, Hamburg A. Kossert, Preußen, Deutsche oder Polen? Die Masuren im Spannungsfeld des ethnischen Nationalismus , Wiesbaden 2001, Zawarte w tej części informacje opublikowano po raz pierwszy w: Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 2007, nr 1(255) ZróŜnicowanie językowe na Polskiej Warmii ok r. / strona 9 z 9