Załącznik 2. Autoreferat

Transkrypt

1 Załącznik 2 Autoreferat Dr Paweł Marciniuk Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny Wydział Przyrodniczy Zakład Edukacji Biologicznej i Ochrony Przyrody ul. B. Prusa 12, Siedlce

2 I. Dane osobowe 1. Imię i nazwisko: Paweł Marciniuk 2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe/ artystyczne z podaniem nazwy, miejsca i roku ich uzyskania oraz tytułu rozprawy doktorskiej. Dyplom ukończenia studiów na kierunku Biologia w zakresie biologii specjalność nauczycielska 1992 r., Wydział Rolniczy, Wyższa Szkoła Rolniczo-Pedagogiczna w Siedlcach. Temat pracy magisterskiej: Zbiorowiska leśne Uroczyska Sekuła promotor prof. dr hab. Zygmunt Głowacki. Dyplom doktora nauk biologicznych w dyscyplinie biologia nadany uchwałą Rady Wydziału Rolniczego Akademii Podlaskiej w Siedlcach z dnia 3 lipca 2002 r. Tytuł rozprawy doktorskiej: Szata roślinna śródpolnych siedlisk marginalnych Podlaskiego Przełomu Bugu promotor - prof. dr hab. Janina Skrzyczyńska. 3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych/ artystycznych asystent w Zakładzie Botaniki Wyższej Szkoły Rolniczo-Pedagogicznej w Siedlcach, asystent w Zakładzie Botaniki Akademii Podlaskiej w Siedlcach, adiunkt w Zakładzie Botaniki Akademii Podlaskiej w Siedlcach, adiunkt w Zakładzie Botaniki Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach, adiunkt w Zakładzie Edukacji Biologicznej i Ochrony Przyrody, od roku 2015 starszy wykładowca w Zakładzie Edukacji Biologicznej i Ochrony Przyrody. 4. Wskazanie osiągnięcia* wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.): dzieło opublikowane w całości pod tytułem Współczesna flora Wysoczyzny Ciechanowskiej jako efekt barier naturalnych i przemian antropogenicznych b) (autor/autorzy, tytuł/tytuły publikacji, rok wydania, nazwa wydawnictwa, recenzenci wydawniczy), 2

3 Paweł Marciniuk Współczesna flora Wysoczyzny Ciechanowskiej jako efekt barier naturalnych i przemian antropogenicznych. Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczo- Humanistycznego w Siedlcach, s Recenzent: Prof. dr hab. Adam Zając (udział własny 100%) c) omówienie celu naukowego/artystycznego ww. pracy/prac i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania. Wysoczyzna Ciechanowska przed podjęciem badań była jednym z najsłabiej zbadanych pod względem florystycznym mezoregionów Polski. Obszar ten wyróżnia znaczny stopień antropogenicznego przekształcenia będący wynikiem długotrwałego i dość intensywnego zagospodarowania rolniczego mało zróżnicowanej, bezjeziornej równiny polodowcowej. Obecnie teren Wysoczyzny Ciechanowskiej jest silnie odlesiony i zdominowany przez grunty orne oraz w dużym stopniu osuszone i intensywnie użytkowane łąki. Szczegółowe badania nad florą roślin naczyniowych danego terenu, które przynoszą dokładny katalog zinwentaryzowanych taksonów oraz poznanie ich rozmieszczenia w możliwie dużej skali kartogramu stanowią podstawę do dogłębnych analiz fitogeograficznych. Przedłożone dzieło jest geobotaniczną monografią flory mezoregionu geograficznego Wysoczyzna Ciechanowska. Monografia ta składa się z dwóch zasadniczych części, pierwszej analitycznej i drugiej będącej atlasem flory roślin naczyniowych Wysoczyzny Ciechanowskiej. Mapy rozmieszczenia gatunków do atlasu wykonano metodą kartogramu ATPOL z jednostką podstawową w postaci kwadratu o boku 2,5 km. Badania terenowe prowadzono w latach , tj. przez dziewięć sezonów wegetacyjnych. We wszystkich 436 jednostkach kartogramu wykonano spisy florystyczne, w których uwzględniano pełną zmienność siedliskową. Tam, gdzie było to konieczne spisy uzupełniono w innych okresach fenologicznych, w efekcie większość jednostek kartogramu odwiedzono co najmniej dwukrotnie. Łącznie w trakcie badań terenowych zebrano ponad niepowtarzających się dat florystycznych stanowiących podstawę tego opracowania. Oprócz własnych danych uwzględniono wszystkie informacje o florze regionu zawarte w literaturze, materiałach zielnikowych i bazie ATPOL. Analizę statystyczną flory przeprowadzono w oparciu o metody standardowe pozwalające na bezpośrednie porównania flory Polski z florą regionalną. W odniesieniu do flory Wysoczyzny Ciechanowskiej obliczono: 1. procentowy udział form życiowych; 2. procentowy udział geograficzno-historycznych grup gatunków; 3. udział procentowy elementów i podelementów geograficznych oraz udział grup i 3

4 typów zasięgowych w podelemencie europejskim umiarkowanym, a także statystykę elementu łącznikowego; 4. procentowy udział elementów kierunkowych. Przestrzenny rozkład wybranych grup gatunków wskaźnikowych zobrazowano za pomocą map koncentracji stanowisk, które wykonano przez wypełnienie pól kartogramu kołami o zróżnicowanej wielkości. Średnica tych kół jest proporcjonalna do pierwiastka kwadratowego, obliczonego ze stosunku liczby gatunków odnotowanych w danej jednostce kartogramu do maksymalnej liczby gatunków zanotowanych w jednostce kartogramu danej mapy. Na wykonanych mapach koncentracji stanowisk uwzględniono następujące grupy gatunków wskaźnikowych: 1. archeofity ruderalne; 2. wapieniolubne archeofity segetalne; 3. gatunki łąk świeżych i terenów wydeptywanych (Arrhenatheretalia i Planaginetalia majoris); 4. gatunki muraw zalewowych ze związku Agropyro-Rumicion crispi; 5. gatunki łąk kaczeńcowych ze związku Calthion; 6. gatunki łąk trzęślicowych ze związku Molinion; 7. gatunki torfowiskowe z klasy Scheuchzerio-Caricetea; 8. gatunki muraw kserotermicznych klasy Festuco- Brometea; 9. ciepłolubne gatunki okrajkowe klasy Trifolio-Geranietea; 10. gatunki muraw psammofilnych klasy Koelerio-Corynophoretea; 11. gatunki muraw bliźniczkowych i wrzosowisk z klasy Nardo-Callunetea; 12. gatunki szuwarowe klasy Phragmitetea; 13. gatunki roślin wodnych z klasy Potametea; 14. gatunki zaroślowe z klasy Rhamno-Prunetea; 15. gatunki wskaźnikowe starych lasów; 16. gatunki lasów grądowych z rzędu Fagetalia sylvaticae i związku Carpinion betuli; 17. gatunki lasów łęgowych ze związku Alno-Ulmion; 18. gatunki dąbrów świetlistych rzędu Quercetalia pubescentis; 19. gatunki borowe klasy Vaccinio-Piceetea; 20. gatunki objęte ochroną prawną; 21. obce gatunki inwazyjne. Najważniejsze wyniki i konkluzje: 1. Flora Wysoczyzny Ciechanowskiej jest dość uboga liczy 1063 taksony, czyli gatunki oraz podgatunki, formy i mieszańce. W tym liczba gatunków rodzimych i zadomowionych wynosi Liczba gatunków w jednostkach kartogramu zawiera się w granicach: 85 (brzeżna jednostka kartogramu EC9602) 503 (EC9423), średnio w jednostce kartogramu notowano 211 gatunków. Obszary o relatywnie małej liczbie gatunków, poniżej 200 w jednostce kartogramu, zgrupowane są głównie w północnej części mezoregionu. 3. We florze Wysoczyzny Ciechanowskiej przeważają gatunki bardzo rzadkie i rzadkie, ich łączny udział przekracza 60%. Udział gatunków bardzo częstych i pospolitych wynosi 12%. 4. Taksony wchodzące w skład flory Wysoczyzny Ciechanowskiej należą do 108 rodzin i 438 rodzajów. Najbogatszymi w gatunki rodzinami są: Asteraceae 154 gatunki, Poaceae 84 gatunki, Rosaceae 77 gatunków i Fabaceae 56 gatunków. W porównaniu z florą Polski florę Wysoczyzny Ciechanowskiej charakteryzuje większy udział procentowy gatunków z rodzin: 4

5 Asteraceae, Poaceae i Fabaceae oraz mniejszy udział gatunków z rodzin: Cyperaceae i Apiaceae. 5. We florze Wysoczyzny Ciechanowskiej przeważają hemikryptofity z udziałem 50%, stosunkowo licznie reprezentowane są także terofity 21%. W porównaniu z florą Polski wyraźnie mniejszy jest tu udział kryptofitów, ale większy fanerofitów i terofitów. 6. We florze badanego obszaru gatunki rodzime mają 75% - 54% natyfity i 21% apofity. Wśród antropofitów (25% udziału) kenofity łącznie z kenofitami lokalnymi mają 12% udziału a archeofity 10%, zdecydowanie mniej liczne są ergazjofigofity 3% udziału. 7. Lasy liściaste w szerokim ujęciu (Querco-Fagetea, Alnetea glutinosae i Salicetea purpureae) na Wysoczyźnie Ciechanowskiej reprezentowane są przez 157 gatunków, 15% udziału), klasa Stellarietea mediae (118 gatunków, 11% udziału we florze), podobny udział mają gatunki wilgotnych łąk (Molinietalia) i torfowisk niskich (Caricetalia nigrae) oraz gatunki ogólnołąkowe (charakterystyczne klasy Molinio-Arrhenatheretea). Na poziomie 6% kształtuje się udział gatunków z syntaksonów: Koelerio-Corynophoretea, Artemisienea oraz Galio-Urticenea. Nieco mniejszy udział (5%) mają gatunki z klasy Phragmitetea i Trifolio- Geranietea. 8. W rodzimej florze Wysoczyzny Ciechanowskiej najliczniej reprezentowanym elementem geograficznym jest element łącznikowy 45% (325 gatunków). Elementy geograficzne o nierozszerzonych zasięgach na badanym obszarze reprezentowane są przez następujące liczby gatunków: podelement eurosyberyjski 161 (20% udziału), podelement cyrkumborealny 118 (15%), podelement europejski umiarkowany 103 (13%), podelement pontyjsko-pannoński 2 (0,3%), arktyczno-alpijski 2 (0,3%), 15 gatunków (2%) ma zasięg kosmopolityczny. W porównaniu z florą Polski na Wysoczyźnie Ciechanowskiej większy udział mają gatunki elementu łącznikowego, podelementu eurosyberyjskiego i podelementu cyrkumborealnego. Natomiast zdecydowanie mniejszy udział we florze mezoregionu mają gatunki zaliczone do podelementu europejskiego umiarkowanego, wynika to z bardzo małej reprezentacji na badanym obszarze gatunków górskich zaliczanych do europejsko umiarkowanej grupy górskiej. 9. Na Wysoczyźnie Ciechanowskiej występuje 139 gatunków, osiągających w Polsce granice zasięgu. Wśród nich przeważa element południowo-zachodni, czyli taksony z granicą północno-wschodnią (6% udziału we florze mezoregionu, 61 gatunków), dużo słabiej reprezentowany jest element południowo-wschodni (2% udziału, 22 gatunki), udział gatunków reprezentujących pozostałe elementy kierunkowe we florze Wysoczyzny Ciechanowskiej nie przekracza 1%. W porównaniu z florą Polski na badanym obszarze 5

6 wyraźnie mniejszy jest udział elementu południowego, zachodniego i południowowschodniego. 10. Na Wysoczyźnie Ciechanowskiej stwierdzono występowanie 56 gatunków objętych w Polsce ochroną prawną, w tym 20 pod ochroną całkowitą i 36 pod ochroną częściową. Generalnie gatunki chronione na badanym terenie występują rzadko. Zwiększoną koncentrację roślin chronionych obserwuje się w okolicach Czernic Borowych, w dolinie Orzyca pomiędzy Krasnosielcem i Łęgami, w lasach położonych na E od Makowa Mazowieckiego oraz na zbiorowiskach leśnych i murawowych południowej części mezoregionu. 11. W oparciu o wyniki badań florystycznych zaproponowano utworzenie w północnowschodniej części Wysoczyzny Ciechanowskiej trzech obiektów ochrony powierzchniowej: krajobrazowego rezerwatu przyrody chroniącego naturalną, bagienną dolinę rzeki Orzyc; Specjalnego obszaru ochrony siedlisk Natura 2000 w celu ochrony łąk trzęślicowych i lasów łęgowych występujących w dolinie Orzyca pomiędzy miejscowościami Krasnosielc i Obłudzin; Makowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu obejmującego teren położony pomiędzy dolinami Orzyca i Narwi, który charakteryzuje się dobrze zachowanym krajobrazem kulturowo-leśnym. 12. Na Wysoczyźnie Ciechanowskiej występuje 47 gatunków uważanych w Polsce za rośliny inwazyjne, ale tylko kilka z nich może mieć realne znaczenie ekologiczne i ekonomiczne, są to: Acer negundo, Echinocystis lobata, Elodea canadensis, Impatiens glandulifera, Impatiens parviflora, Padus serotina, Quercus rubra, Robinia pseudoacacia i Solidago canadensis. Gatunki inwazyjne występują na terenie całej Wysoczyzny Ciechanowskiej z wyraźnie zwiększoną koncentracją stanowisk na obszarach zurbanizowanych, dotyczy to zwłaszcza większych miast, jak Ciechanów, Przasnysz i Maków Mazowiecki. Na południowych krańcach mezoregionu znaczna koncentracja stanowisk gatunków inwazyjnych związana jest z silną presją turystyczną (okolice Zalewu Zegrzyńskiego) i bardzo ruchliwą trasą Warszawa-Augustów. 13. Współczesna flora Wysoczyzny Ciechanowskiej ukształtowała się pod wpływem działania barier geograficznych oraz silnej i długotrwałej antropopresji. Barierę geograficzną, na której wygasają zasięgi wielu gatunków roślin naczyniowych stanowi równoleżnikowy odcinek Doliny Dolnego Bugu oraz ukształtowana w okresie recesji ostatniego lądolodu pradolina Biebrzy-Narwi, która od wschodu i południa graniczy z Wysoczyzną Ciechanowską. Efekt barierowy wydatnie zwiększa odwrócony (z północy na południe) bieg prawobrzeżnych dopływów Narwi i dolnego Bugu, co utrudniało holoceńską wędrówkę 6

7 roślin z południa na północ. Dodatkowym czynnikiem znacząco wpływającym na bogactwo florystyczne mezoregionu jest silna antropopresja. Obszar Wysoczyzny Ciechanowskiej już w Średniowieczu był dość gęsto zaludniony i zagospodarowany rolniczo. Odlesienia oraz silne przekształcenia siedlisk półnaturalnych mogły doprowadzić do wymarcia lokalnych populacji gatunków, dla których obszar mezoregionu stanowi lukę zasięgową. 16. Wysoczyzna Ciechanowska w rozumieniu Kondrackiego (2002) jest regionem niejednorodnym pod względem geologicznym i geobotanicznym. Na Orzycu i Węgierce Szafer (1977) wyznaczył granicę pomiędzy Działem Północnym i Działem Bałtyckim. Zdaniem Matuszkiewicza (1993, 2008b) granica ta ma zdecydowanie niższą rangę, bowiem oddziela Podkrainę Wkry od Podkrainy Kurpiowskiej. Tereny położone na północ i wschód od linii wyznaczonej przez Orzyc i Węgierkę stanowią przedłużenie sandru kurpiowskiego. Charakteryzują się one florą uboższą niż pozostała część badanego obszaru, w której istotną rolę odgrywają gatunki borowe. Obecność nielicznych stanowisk Arnica montana i Pulsatilla patens jest ważnym wyróżnikiem florystycznym, wskazującym na przynależność tej części badanego terenu do Puszczy Kurpiowskiej, która pod względem geobotanicznym należy raczej do Działu Północnego. W konsekwencji za zasadne uznano wyznaczenie nowej granicy pomiędzy mezoregionami geograficznymi Wysoczyzna Ciechanowska i Równina Kurpiowska na Orzycu i Węgierce. 17. Podokręgi geobotaniczne wyróżnione przez Matuszkiewicza (1993, 2008b) na podstawie zróżnicowania potencjalnej roślinności naturalnej, wykazują niewielką odrębność florystyczną, raczej o charakterze ilościowym niż jakościowym. Wyjątkami są podokręg Serocki i Opinogórski. Pierwszy z nich wyróżnia kilka gatunków związanych z południowymi krawędziami wysoczyzny i dąbrowami świetlistymi, drugi zaś grupa gatunków podanych w XIX w. przez Chełchowskiego (1886), których stanowisk w trakcie prezentowanych tu badań nie odnaleziono. Świadczy to bardziej o skali zmian niż o florystycznej odrębności podokręgu Opinogórskiego. 18. Wykazane różnice florystyczne pomiędzy podokręgami geobotanicznymi właściwej Wysoczyzny Ciechanowskiej, tj. bez terenów w niniejszym opracowaniu włączonych do Równiny Kurpiowskiej, stanowią dodatkowe uzasadnienie dla wyróżnionych przez Matuszkiewicza (1993, 2008b) podokręgów, ale nie pozwalają na ewentualną korektę granic. 19. Analiza flory Wysoczyzny Ciechanowskiej i jej rozmieszczenia pozwala postawić hipotezę o prawdopodobnej roślinności pierwotnej lub naturalnej na tym terenie. Wysoczyzna Ciechanowska była obszarem typowo leśnym z bardzo małym powierzchniowym udziałem 7

8 naturalnych terenów otwartych, które ograniczały się do najsilniej uwilgoconych i podtopionych przez większą część roku torfowisk niskich związanych z dolinami rzek. Największe powierzchnie tego typu występowały w bagiennej dolinie Orzyca pomiędzy miejscowościami Stary Podoś i Sulicha. Zróżnicowanie siedlisk leśnych i związanych z nimi zbiorowisk pierwotnych jest w znacznym stopniu zgodne z mapą potencjalnej roślinności naturalnej Polski (Matuszkiewicz i in. 1995, Matuszkiewicz 2008a). Najważniejsze różnice dotyczą rozmieszczenia w pierwotnej szacie roślinnej dąbrów świetlistych (Potentillo albae- Quercetum) w południowej części mezoregionu i subkontynentalnych borów świeżych (Peucedano-Pinetum) w północno-wschodniej części badanego terenu. Na mapie Matuszkiewicza (2008a) potencjalne siedliska Potentillo albae-quercetum zajmują znaczne powierzchnie w południowej części Wysoczyzny Ciechanowskiej. W rzeczywistości dobrze wykształcone płaty tego zespołu występują tylko w Lasach Serockich, gdzie stanowią jeden z głównych celów ochrony w rezerwacie Zegrze i obszarze Natura 2000 Świetliste dąbrowy i grądy w Jabłonnej. Nawet najlepiej zachowane płaty Potentillo albae-quercetum wykazują wyraźne tendencje do grądowienia, co wskazuje na antropogeniczne pochodzenie tych zbiorowisk. Pierwotnie występowały tu prawdopodobnie ciepłe postacie grądów subkontynentalnych (Tilio-Carpinetum melittetosum). W północno-wschodniej części badanego terenu, należącej pod względem fizjograficznym i geobotanicznym do Równiny Kurpiowskiej i Działu Północnego pierwotnie dominowały bory mieszane Querco-Pinetum i subkontynentalne bory świeże (Peucedano-Pinetum). Udział powierzchniowy Peucedano- Pinetum na tym terenie był wyraźnie większy niż wykazany na mapie potencjalnej roślinności naturalnej (Matuszkiewicz i in. 1995, Matuszkiewicz 2008a). Za najważniejsze osiągnięcia naukowe swojej pracy uważam: Wykonanie 1045 kartogramowych map rozmieszczenia gatunków. Opracowanie pierwszej w północno-wschodniej Polsce pełnej flory regionalnej. Przeprowadzenie korekty granic mezoregionów geograficznych Wysoczyzna Ciechanowska i Równina Kurpiowska. Ustalenie granicy geobotanicznej pomiędzy Działem Północnym i Działem Bałtyckim na Orzycu i Węgierce. 5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo - badawczych (artystycznych). 8

9 Po ukończeniu Technikum Leśnego w Biłgoraju i dwóch latach pracy w Nadleśnictwie Siedlce na stanowisku podleśniczego podjąłem studia na kierunku Biologia w ówczesnej Wyższej Szkole Rolniczo-Pedagogicznej w Siedlcach. Tytuł zawodowy magistra biologii uzyskałem w roku 1992 na podstawie pracy magisterskiej pt. Zbiorowiska leśne Uroczyska Sekuła napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Zygmunta Głowackiego. W tym samym roku zostałem zatrudniony na stanowisku asystenta w Zakładzie Botaniki WSRP. Pierwsze lata pracy poświęciłem na badania szaty roślinnej Mazowsza i Podlasia. W znacznej mierze badania te miały wymiar praktycznych działań na rzecz ochrony przyrody. W tym okresie współtworzyłem 15 Powszechnych inwentaryzacji przyrodniczych gmin, osiem Dokumentacji podstawowych uzasadniających utworzenie parków krajobrazowych, rezerwatów przyrody i użytków ekologicznych, Plan ochrony parku krajobrazowego Podlaski Przełom Bugu oraz Plany ochrony siedmiu rezerwatów przyrody (pełny wykaz opracowań planistycznych i eksperckich zawiera załącznik 3 III M). Część wyników uzyskanych w trakcie tych badań została opublikowana w 5 artykułach, które ukazały się jeszcze przed uzyskaniem stopnia naukowego doktora (pełny wykaz prac opublikowanych zamieszczono w załączniku 3). W trakcie badań prowadzonych na obszarze Podlaskiego Przełomu Bugu zainteresowały mnie niewielkie śródpolne enklawy o zaskakująco dużej różnorodności biologicznej. Wyniki badań nad szatą roślinną małych obiektów tego typu stanowiły podstawę mojej rozprawy doktorskiej pt. Szata roślinna śródpolnych siedlisk marginalnych Podlaskiego Przełomu Bugu, której promotorem była Pani prof. dr hab. Janina Skrzyczyńska, a recenzentami prof. dr hab. Jadwiga Anioł-Kwiatkowska i prof. dr hab. Zygmunt Wnuk. Badania florystyczne i fitosocjologiczne przeprowadziłem w 134 obiektach o charakterze małych (poniżej 1ha powierzchni) śródpolnych wysp środowiskowych. Wykazałem m. in., że nawet niewielkie wyspy środowiskowe stanowią ważne ostoje różnorodności biologicznej i to zarówno na poziomie gatunkowym jak i fitocenotycznym. Pracę po niezbędnych korektach i uzupełnieniach opublikowałem w całości (63 1 ). Jeszcze przed uzyskaniem stopnia naukowego doktora podjąłem badania w ramach międzynarodowego (Polsko-Ukraińsko-Białoruskiego) zespołu koordynowanego przez IUCN Poland. Głównym celem projektu było całościowe opracowanie doliny Bugu od źródeł po ujście, pod kątem stopnia zachowania funkcji korytarza ekologicznego. Oznaczało to konieczność określenia obecnego stanu siedlisk, zdiagnozowania głównych zagrożeń oraz barier naturalnych i antropogenicznych. Efektem badań jest polskojęzyczna monografia oraz nie identyczna z nią angielskojęzyczna synteza (ukazały się już po uzyskaniu stopnia dr). Łącznie w obydwu opracowaniach jestem współautorem 6 rozdziałów (77, 78, 79, 80, 81, 83). 1 Liczby w nawiasach odpowiadają numerom publikacji z załącznika 3. 9

10 Po uzyskaniu stopnia naukowego doktora wspólnie z kolegami z Zakładu Botaniki UPH kontynuowałem badania nad szatą roślinną Mazowsza i Południowego Podlasia. Ich efektem jest opublikowanie regionalnej czerwonej listy gatunków zagrożonych (50), 17 prac dotyczących nowych stanowisk i rozmieszczenia gatunków rzadkich i zagrożonych, trzech prac poświęconych zróżnicowaniu i rozmieszczeniu zbiorowisk roślinnych, jak: wyspowych stanowisk Abietetum albae (73), występujących w dolinie Bugu płatów Salici-Populetum (76), czy półruderalnych muraw z klasy Agropyretea intermedio-repentis (46). Ważną częścią mojej aktywności pozostają teoretyczne i praktyczne działania z zakresu ochrony przyrody. Ich wynikiem są publikacje dotyczące stanu zachowania oraz ochrony szaty roślinnej obiektów chronionych oraz prace poświęcone ochronie populacji gatunków zagrożonych w skali kraju lub regionu, takich jak: Iris sibirica (54), Potentilla rupestris (53) czy Trifolium rubens (71). W przypadku niżowych populacji Aruncus dioicus podjęliśmy próbę odpowiedzi na pytanie, jak kształtuje się stosunek płci roślin dwupiennych w zależności od stanu siedliska? W publikacji, której jestem współautorem (8) wykazaliśmy, że pogarszające się warunki siedliska w przypadku Aruncus sylvestris powodują wyraźne przesunięcie stosunku płci w stronę dominacji męskiej, czyniąc z sex ratio dobry wskaźnik zarówno stanu siedliska, jak i kondycji populacji. Wiedzę o współczesnym rozmieszczeniu i stanie zachowania populacji gatunków silnie zagrożonych w skali kraju wykorzystałem (jako współautor) do napisania trzech rozdziałów (Melampyrum cristatum, Ostericum palustre i Succisella inflexa) w najnowszej edycji Polskiej czerwonej księgi roślin (67, 68, 69). W kontekście ochrony przyrody duże znaczenie ma wiedza o skali, mechanizmach i ekologicznych skutkach inwazji biologicznych. Efektem tego nurtu badań było m. in.: określenie stopnia opanowania przez gatunki inwazyjne naturalnych i półnaturalnych zbiorowisk roślinnych podlaskiego odcinka doliny Bugu (43), wskazanie dróg oraz określenie tempa rozprzestrzeniania się w dolinie Bugu Echinocystis lobata (65), określenie skutków inwazji barszczy kaukaskich na obszarze południowego Podlasia i Mazowsza (64), poznanie rozmieszczenia w Polsce i określenie skali ekologicznego zagrożenia ze strony Rosa gorenkensis gatunku potencjalnie inwazyjnego we wschodniej Polsce (25). Po uzyskaniu stopnia naukowego doktora podjąłem, równolegle do studiów nad florą Wysoczyzny Ciechanowskiej, badania nad biologią, taksonomią i rozmieszczeniem w Polsce apomiktycznych gatunków rodzaju Taraxacum. Zainteresowanie tą niezwykle trudną grupą roślin zawdzięczam mojemu nauczycielowi Panu prof. dr hab. Zygmuntowi Głowackiemu oraz Panu Hansowi Øllgaardowi, któremu miałem przyjemność towarzyszyć podczas badań taraksakologicznych na Mazowszu. Rodzaj Taraxacum jest jednym z największych i najbardziej skomplikowanych pod względem taksonomicznym kompleksów apomiktycznych. Mniszki ze względu na bardzo szeroki, niemal kosmopolityczny zasięg rodzaju, znaczne zróżnicowanie genetyczne i biochemiczne a także 10

11 obecność seksualnych diploidów i tetraploidów są wykorzystywane jako rośliny modelowe w badaniach nad genetycznymi i embriologicznymi uwarunkowaniami zjawiska apomiksji. Prowadzone są również intensywne badania nad zawartością w różnych gatunkach związków biologicznie czynnych i możliwości ich wykorzystania w medycynie i żywieniu człowieka. W Polsce oprócz pionierskich prac J. Małeckiej i T. Tacika, badań nad Taraxacum nie prowadzono głównie z powodu braku specjalistów. Sytuacja ta zmieniła się dopiero po podjęciu badań przez prof. Głowackiego, które kontynuuję wspólnie z dr hab. Jolantą Marciniuk, specjalizującą się w Taraxacum sect. Palustria. W moim kręgu zainteresowań znajdują się mniszki z największej i najbardziej zróżnicowanej pod względem taksonomicznym sekcji Taraxacum sect. Taraxacum (= Taraxacum sect. Ruderalia), obecnie jestem jedynym botanikiem w Polsce oznaczającym gatunki z tej sekcji. Do naszych najważniejszych osiągnięć w zakresie badań nad zróżnicowaniem gatunkowym i rozmieszczeniem mniszków należy wykonanie map całkowitych, naturalnych zasięgów wszystkich 56 sekcji opublikowanych w monografii (62) będącej wstępem do serii monograficznych opracowań wszystkich występujących w Polsce sekcji rodzaju Taraxacum. W tej samej publikacji (62) opracowaliśmy klucz do oznaczania sekcji Taraxacum występujących w Polsce oraz zamieściliśmy charakterystyki tych sekcji. W przypadku najliczniejszej w gatunki (w Polsce około 200) sekcji Taraxacum (Ruderalia) przedstawiliśmy podział na grupy morfologiczne, które pozwalają na wstępne uporządkowanie materiału zielnikowego. Wiedza na temat rozmieszczenia mniszków w Polsce jest wciąż bardzo fragmentaryczna. Moim dotychczasowym wkładem w poznanie rozmieszczenia rodzaju Taraxacum na niżu polskim jest współautorstwo siedmiu publikacji (21, 26, 30, 32, 39, 40, 42) dotyczących flory mniszków Polski wschodniej. Podaję w nich stanowiska 53 gatunków z czterech sekcji, w tym nowego dla flory Polski Taraxacum tanyphyllum. We współpracy z doc. Bohumilem Trávníčkiem z Uniwersytetu w Ołomuńcu i botanikami z Uniwersytetu Rzeszowskiego (zespół pod kierunkiem prof. Krzysztofa Oklejewicza) prowadzę badania nad różnorodnością gatunkową i rozmieszczeniem mniszków w Karpatach. W ciągu ostatnich pięciu lat zgromadziliśmy dane o rozmieszczeniu ponad 100 gatunków. Dotychczas opublikowaliśmy niewielką część tego materiału w formie notatek florystycznych z Bieszczadów, Pogórza Przemyskiego, Beskidu Niskiego i Pienin (12, 13, 18, 33) oraz pracy taksonomicznej (7), w której opisaliśmy Taraxacum zajacii Marciniuk & Marciniuk nowy dla nauki pentaploidalny gatunek z sekcji Palustria. Oprócz charakterystyki tego wyróżniającego się wybitnymi cechami taksonu określiliśmy jego pozycję w obrębie sekcji oraz podaliśmy najważniejsze cechy odróżniające go od innych pentaploidalnych mniszków błotnych. W przygotowaniu jest praca poświęcona ekologii i rozmieszczeniu Taraxacum zajacii, który prawdopodobnie jest endemitem Pogórza Dynowskiego. 11

12 Nawiązanie współpracy z profesorem Andrzejem Joachimiakiem, kierownikiem Zakładu Cytologii i Embriologii Roślin Uniwersytetu Jagiellońskiego pozwoliło na rozszerzenie zakresu badań nad Taraxacum. Ich znaczną intensywność umożliwił grant MNiSW Struktura genomu agamicznych i seksualnych przedstawicieli rodzaju Taraxacum w świetle badań kariologicznych, cytogenetycznych i molekularnych", w którym jestem głównym wykonawcą. W badaniach kariologicznych skupiamy się na uzyskiwaniu podstawowych informacji o poziomie poliploidalności krajowych gatunków mniszków. Relatywnie najlepiej zbadaną, głównie dzięki pracom prof. Janiny Małeckiej, grupą są mniszki z sekcji Palustria, w której około 60% gatunków ma określoną liczbę chromosomów metodami kariologicznymi. Zdecydowanie słabszy jest stan zbadania innych sekcji zwłaszcza sekcji Taraxacum (= Ruderalia). W publikacjach kariologicznych z moim udziałem podaliśmy liczby chromosomów dla 20 gatunków z pięciu sekcji (4, 34). W przypadku Taraxacum melanostigma i T. hepaticum liczby chromosomów opublikowaliśmy po raz pierwszy. Po raz pierwszy podaliśmy także liczbę chromosomów dla wąsko ujętego T. scanicum s.s. (sect. Erythrosperma), wcześniejsze publikacje dotyczyły nieokreślonych taksonów z grupy szeroko ujmowanego T. scanicum agg. obejmującego co najmniej 4 gatunki. Ponadto dla triploidalnych T. freticola z sect. Taraxacum (= Ruderalia) i T. paucilobum z sect. Palustria stwierdziliśmy formy o nieznanej wcześniej liczbie chromosomów u T. freticola diploidalną 2n = 16; u T. paucilobum aneuploidalną 2n = 3x+2 = 26. Dla kolejnych 14 gatunków po raz pierwszy podaliśmy liczby chromosomów dla roślin pochodzących z Polski. Potwierdziliśmy diploidalną liczbę chromosomów u wszystkich siewek wyhodowanych z nasion pochodzących z naturalnej populacji Taraxacum pieninicum. Świadczy to o czystości genetycznej i niewielkim stopniu krzyżowania się z gatunkami apomiktycznymi tego skrajnie rzadkiego, seksualnego endemita Pienin. Bardzo interesujące wyniki uzyskaliśmy w trakcie badań nad wielkością i morfologią ziaren pyłku u różnych gatunków Taraxacum. Zauważyliśmy istnienie wyraźnej zależności pomiędzy poziomem poliploidalności a wielkością i regularnością ziaren pyłku u apomiktycznych poliploidów (9). Triploidalny T. paucilobum produkuje relatywnie mały, ale silnie zróżnicowany pyłek o znacznym odsetku ziaren zdeformowanych. Ziarna pyłku gatunków tetraploidalnych T. vindobonense, T. trilobifolium i T. portentosum (liczba chromosomów została podana w późniejszej publikacji), są większe i bardziej regularne. Najmniej zdeformowanych ziaren pyłku obserwowaliśmy u pentaploidalnego T. mendax. Istnienie tej zależności może, po uzupełnieniu badań, stanowić podstawę modelu pozwalającego pośrednio określać poziom poliploidalności u apomiktycznych przedstawicieli rodzaju Taraxacum. 12

13 Morfologia ziaren pyłku ma także znaczenie taksonomiczne i może stanowić dodatkową cechę ułatwiającą odróżnienie gatunków silnie do siebie zbliżonych. Wspólnie ze współpracownikami przeprowadziłem taką analizę dla występujących w Polsce gatunków grupy Taraxacum scanicum agg. z sekcji Erythrosperma (10). Oprócz rozkładu wielkości ziaren pyłku badaliśmy morfologię niełupek T. scanicum s.s. i T. prunicolor pod kątem wykrycia cech istotnie różniących te dwa gatunki. Dla wszystkich gatunków grupy (T. scanicum s.s, T. prunicolor i T. cristatum) wykonaliśmy mapy rozmieszczenia w Polsce. Ze względu na odnalezienie kilku okazów morfologicznie zbliżonych do T. bellicum przedyskutowaliśmy pozycję taksonomiczną tego gatunku. T. bellicum opisany został z jednego synantropijnego stanowiska zlokalizowanego na terenie byłej hitlerowskiej bazy wojskowej w Finlandii. Prawdopodobnie został tu zawleczony z obszaru Europy Środkowej z paszą dla koni. Materiał typowy, który posłużył C. E. Sonckowi do opisu gatunku, reprezentowany jest przez mniej lub bardziej ekstremalne formy morfologiczne, które rozwijały się w warunkach siedliskowych niesprzyjających mniszkom z sekcji Erythrosperma. Fakt ten w dużym stopniu utrudnia identyfikację z tym gatunkiem okazów zebranych z naturalnych siedlisk Europy Środkowej tym bardziej, że nie mamy pewności czy T. bellicum nie jest specyficznym ekomorfotypem T. scanicum s.s., który w Niemczech i w Polsce jest gatunkiem dość częstym i jego zawleczenie na tereny Finlandii było najbardziej prawdopodobne. Pomimo wspomnianych wątpliwości uwzględniliśmy T. bellicum w kluczu do oznaczania gatunków grupy T. scanicum agg. Jednym z ważniejszych osiągnięć naszego zespołu taraksakologicznego jest stworzenie dużej kolekcji roślin żywych. Obecnie w uprawie utrzymujemy ok. 100 gatunków reprezentujących wszystkie znane w Europie poziomy poliploidalności oraz wszystkie znane sposoby rozmnażania, tj. seksualne diploidy, poliploidalne apomikty i gatunki męskosterylne o różnych liczbach chromosomów. Możliwość łatwego pozyskania pąków kwiatostanowych znajdujących się w różnych fazach rozwoju pozwoliła na rozwój badań embriologicznych na Uniwersytecie Jagiellońskim, których dotychczasowym efektem jest kilkanaście publikacji. Wszystkie opierają się na materiale biologicznym zebranym i oznaczonym przeze mnie i dr hab. Jolantę Marciniuk, która jest współautorką większości tych prac. Przy moim współautorstwie powstały dwie prace: Embryological studies in Taraxacum udum Jordan (5), w której charakteryzujemy anatomię zalążka oraz analizujemy przebieg mega- i mikrosporogenezy u Taraxacum udum, który jest jednym z najrzadszych w Polsce mniszków błotnych. Druga praca Insights into developmental processes in anthers, ovaries, and ovules of Taraxacum belorussicum (Asteraceae-Cichorioideae) using DIC optics (2) stanowi kompleksowe studium embriologiczne Taraxacum belorussicum, który jest gatunkiem o niepewnej pozycji taksonomicznej i nieznanym rozmieszczeniu. Takson ten 13

14 został opisany przez białoruskiego botanika dr Valerego Tikhomirova z okolic Mińska Białoruskiego. W Polsce rośliny należące do tego gatunku (poprawność oznaczenia potwierdził autor opisu) znaleźliśmy na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego. T. belorussicum pod względem morfologicznym jest bardzo zbliżony do środkowoeuropejskiego T. dentatum, od którego różni się przede wszystkim brakiem widocznego pyłku w rozwiniętych koszyczkach. Pozostałe cechy, jak nieco szersze i płycej klapowane liście oraz intensywniej wybarwione zewnętrzne listki okrywy można uznać za efekt wewnątrzgatunkowej plastyczności T. dentatum. W naszym badaniu stwierdziliśmy w części pylników obecność dojrzałych ziaren pyłku, co wskazuje na ograniczenie a nie całkowity brak produkcji ziaren pyłku w polskiej populacji T. belorussicum. Oznacza to, że różnica pomiędzy obydwoma gatunkami ma charakter ilościowy. Możliwe, że T. belorussicum jest tylko pozornie męskosterylną formą T. dentatum. Rozstrzygnięcie tego problemu umożliwią badania molekularne wykonane na roślinach pochodzących z Polski i z locus classicus na Białorusi. Do istotnych osiągnięć naukowych zaliczam także taksonomiczne i chorologiczne badania nad kompleksem Leonurus cardiaca agg. (3). W Polsce występują dwa taksony forma typowa Leonurus cardiaca s.s. i silnie owłosiona, traktowana jako podgatunek lub forma villosus, rzadziej jako odrębny gatunek z priorytetową nazwą L. quinquelobatus. Wyniki wykonanych przez nas badań molekularnych i morfologicznych jednoznacznie wskazują na znaczną odrębność taksonów, uzasadniającą nadanie im rangi gatunków. Istotną częścią pracy są mapy rozmieszczenia L. cardiaca i L. quinquelobatus w Polsce. Naukowe plany na przyszłość Podstawowym nurtem badań, któremu chciałbym poświęcić większość aktywności naukowej są kompleksowe studia nad rodzajem Taraxacum, a zwłaszcza nad największą i najsłabiej poznaną sekcją Taraxacum (= Ruderalia). Przede wszystkim dalecy jesteśmy od ustalenia względnie pełnej listy gatunków tej sekcji występujących w Polsce. Wprawdzie w ostatniej edycji Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist wymieniono 282 gatunki z sekcji Taraxacum (Ruderalia), ale to zestawienie jest w dużym stopniu nieaktualne. Na tej liście znalazło się szereg gatunków podanych w roku 1980 przez dr T. Tacika w 14 tomie Flory polskiej na podstawie błędnych oznaczeń. Gatunki te w trakcie naszych badań nie zostały odnalezione i prawdopodobnie nigdy nie wchodziły w skład polskiej flory. Z drugiej strony już po opublikowaniu wspomnianej listy znaleźliśmy stanowiska 25 gatunków wcześniej w Polsce nie notowanych. Ponadto lista mniszków będzie uzupełniana o gatunki nowe dla nauki dotyczy to ponad 30 morfotypów mających ponadlokalne zasięgi. W najbliższych latach zamierzam zintensyfikować badania nad 14

15 15