Populacja łabędzia krzykliwego Cygnus cygnus w regionie świętokrzyskim na początku XXI wieku

Transkrypt

1 ARTYKUŁY Populacja łabędzia krzykliwego Cygnus cygnus w regionie świętokrzyskim na początku XXI wieku Popula on of the Whooper Swan Cygnus cygnus in the Świętokrzyskie region (SE Poland) at the beginning of the 21 st century Chrońmy Przyr. Ojcz. 70 (1): 32 48, 2014 KRZYSZTOF DUDZIK 1, MICHAŁ POLAKOWSKI 2, PIOTR WILNIEWCZYC 3, GRZEGORZ KACZOROWSKI 4, JAROSŁAW SUŁEK 5, ROBERT DOBOSZ Włoszczowa, Wola Wiśniowa 99 krzysztof.dudzik1@gmail.com 2 Katedra Ochrony i Kształtowania Środowiska Politechnika Białostocka Białystok, ul. Wiejska 45a polnocne.podlasie@gmail.com Piekoszów, Jaworznia 76a piotr.wilniewczyc@gmail.com Żytno, Pukarzów 40a avespuk@wp.pl Kielce, ul. Łąkowa 8 motylik@poczta.onet.pl Włoszczowa, ul. Wiejska roberto0999@interia.pl 1, 3, 5, 6 Świętokrzyska Grupa Ornitologiczna Towarzystwa Badań i Ochrony Przyrody w Kielcach 4 Częstochowska Grupa Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków Słowa kluczowe: łabędź krzykliwy, Cygnus cygnus, region świętokrzyski, stanowiska lęgowe, sukces lęgowy, migracje, zimowanie, stadność. Scharakteryzowano występowanie łabędzia krzykliwego Cygnus cygnus w regionie świętokrzyskim w latach Gatunek ten gniazduje tu od 2003 r., a lęgi stwierdzono na 5 stanowiskach w zachodniej części regionu w Niecce Włoszczowskiej. Pary budowały gniazda wyłącznie w obrębie kompleksów płytkich stawów rybnych o powierzchni ha, przynajmniej częściowo otoczonych lasem. W tym samym czasie, w związku z zasiedleniem ich przez łabędzie krzykliwe, na 4 stanowiskach przestały gniazdować łabędzie nieme Cygnus olor. Przylot na lęgowiska był rozciągnięty w czasie i następował zwykle w 2. dekadzie marca. Rozpoczęcie lęgów przypadało najczęściej na 2. dekadę kwietnia. W trzech przypadkach ustalono wiek, w jakim po raz pierwszy łabędzie krzykliwe przystąpiły do lęgu: dwukrotnie były to osobniki w 5. kalendarzowym roku życia (samiec i samica), a w jednym przypadku ptak w 6. kalendarzowym roku życia (samiec). Młode kluły się w 3. dekadzie maja i 1. dekadzie czerwca. Spośród 21 stwierdzonych lęgów w 17 przypadkach wykluły się pisklęta, a w 14 pary odchowały przynajmniej jedno lotne młode, co stanowiło 66,7% wszystkich lęgów. Ogółem wykluło się 59 piskląt, 38 z nich uzyskało lotność. Średnia liczba prowadzonych przez parę młodych zmniejszała się w miarę upływu sezonu lęgowego i wynosiła na początku czerwca 3,47 młodego, w sierpniu 2,94 młodego, a w końcu października 2,27 młodego. Odlot ptaków z lęgowisk był rozciągnięty w czasie i przypadał zwykle na połowę listopada. Obrączkowane w regionie osobniki zimą stwierdzano w zachodniej 32

2 K. Dudzik i in. Łabędź krzykliwy w regionie świętokrzyskim ( ) Polsce i wschodnich Niemczech. Spośród miejsc gniazdowania najdłużej ( ) zajmowane przez ptaki było stanowisko w Chorzewie. Wraz ze wzrostem liczebności populacji lęgowej udokumentowano wzrost liczby ptaków niegniazdujących w sezonie lęgowym oraz pojawów przelotnych osobników. W odniesieniu do lat 90. XX w. średnia wielkość napotykanych podczas kontroli stad wzrosła dwukrotnie. Szczyt przelotu wiosennego przypadał na 3. dekadę marca i 1. dekadę kwietnia. Przelot jesienny trwał dłużej, a najliczniej łabędź krzykliwy obserwowany był w listopadzie i na początku grudnia. Oszacowano, że w szczycie migracji wiosennej w regionie przebywało jednocześnie , a jesienią osobników. W zależności od surowości zimy corocznie zimowało tu 3 71 osobników, głównie w dolinie Nidy na odcinku Brzegi Skowronno, a także na stawach w dolinach górnej Pilicy i Białej Nidy. Łabędzie krzykliwe najczęściej obserwowano na stawach rybnych (84,2% spotkań) i na rzekach (10,2% spotkań). Znaczenie regionu świętokrzyskiego dla migrujących i zimujących w kraju łabędzi krzykliwych wydaje się niewielkie. Jest jednak istotne dla lęgowej populacji tego gatunku w Polsce, bowiem gniazduje tu około 5% populacji krajowej. Co więcej, przebiega tu południowa granica jego europejskiego zasięgu. Wstęp Na przestrzeni lat wykazano ekspansję terytorialną niektórych gatunków ptaków zarówno pochodzenia południowego (np. czapla biała Egretta alba; Ławicki 2014; dzięcioł białoszyi Dendrocopos syriacus; Dudzik, Polakowski 2011), jak i wschodniego oraz północnego (np. pliszka cytrynowa Motacilla citreola; Ściborska 2004). Wśród tych ostatnich wyróżnia się także łabędź krzykliwy Cygnus cygnus (ryc. 1), którego wzrost liczebności i poszerzenie areału lęgowego zaobserwowano w wielu krajach Europy (BirdLife International 2004; Boiko 2008; Boiko, Kampe-Person 2010). Jest to konsekwencją głównie zaprzestania polowań na tego ptaka i pozyskiwania jaj oraz piskląt do celów konsumpcyjnych w Fennoskandii i europejskiej części Rosji (Dementiev, Gladkov 1952; Brazil 2003). Wzrostowi jego liczebności i ekspansji terytorialnej w wielu krajach europejskich sprzyja również wysoka przeżywalność ptaków na zimowiskach związana m.in. z ociepleniem klimatu i łatwym dostępem do pokarmu na polach uprawnych (np. z rzepakiem) i pastwiskach (Profus 1998). Od 1973 r. gniazduje w Polsce (Kawenczyński i in. 1976). Liczebność populacji krajowej rośnie dynamicznie w 2005 r. wynosiła par, a w 2011 r. już par (Sikora, Wieloch 2007; Sikora i in. 2012). Przebieg ekspansji został dobrze poznany i opisany (Bobrowicz i in. 1986; Tomiałojć 1990; Profus 1998; Tomiałojć, Stawarczyk 2003; Włodarczyk i in. 2006; Sikora, Wieloch 2007; Dudzik i in. 2010b; Sikora i in. 2012). Łabędź ten objęty jest ścisłą ochroną gatunkową, wymieniony w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej (Dyrektywa 2009), a także ujęty w konwencjach Berneńskiej i Bońskiej. Występowanie łabędzia krzykliwego w regionie świętokrzyskim zostało scharakteryzowane przez Wilniewczyca (2005), jednak przedstawia stan z lat Z kolei prace Dudzika i Putowskiego (2005) oraz Dudzika i innych (2010b) omawiają wyłącznie proces pojawiania się nowych stanowisk lęgowych. W artykułach dotyczących krajowej populacji łabędzia krzykliwego nie poruszono dotychczas tematyki fenologii przylotu ptaków na lęgowiska i odlotu z miejsc rozrodu, niewiele również wiadomo o terminach rozpoczynania lęgów i klucia się piskląt. Z obszaru regionu świętokrzyskiego brakuje też informacji o sukcesie lęgowym par oraz występowaniu nielęgowej frakcji ptaków przebywającej tu w okresie lata. Ponadto słabo rozpoznane są takie problemy, jak: rozkład przestrzenny obserwacji, wybiórczość siedliskowa oraz określenie znaczenia regionu jako lęgowiska tego gatunku, miejsca postoju podczas migracji i zimowiska w skali kra- 33

3 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 1, 2014 Ryc. 1. Łabędź krzykliwy Cygnus cygnus podczas lądowania (stawy Koliszowy, r., fot. Z. Woźniak) Fig. 1. Whooper Swan Cygnus cygnus landing (Koliszowy ponds, 30 May, 2010; photo by Z. Woźniak) ju. Celem niniejszej pracy jest częściowe uzupełnienie tych braków i podsumowanie najbardziej aktualnej wiedzy o biologii i ekologii tego gatunku w regionie świętokrzyskim. Teren badań Region świętokrzyski (ryc. 2) jest położony w podprowincji Wyżyna Małopolska, w obrębie makroregionów: Niecka Nidziańska, Wyżyna Kielecka i Wyżyna Przedborska (Kondracki 1998). Jego granice wyznaczają: od zachodu dolina Pilicy od okolic Szczekocin do Sulejowa (z wyłączeniem Zbiornika Sulejowskiego), od północy miasta: Opoczno, Przysucha, Wierzbica, Iłża i Ożarów, od wschodu i południowego wschodu dolina Wisły na odcinku od ujścia Kamiennej do ujścia Nidzicy (z wyłączeniem samej rzeki Wisły), a od południa i południowego zachodu doliny Mierzawy i Nidzicy. Badany teren obejmuje powierzchnię około km 2. Centralną cześć regionu zajmują Góry Świętokrzyskie z najwyższym wyniesieniem 612 m n.p.m. (Łysica). Południowa, centralna i wschodnia część regionu to w większości tereny rolnicze, a północna i zachodnia tereny leśne (lesistość do 40 60%). Ogółem na badanym obszarze występują 34 rzeki średniej wielkości, 49 kompleksów stawów rybnych i około 30 zbiorników retencyjnych. Największe są doliny rzek: Pilicy (155 km w granicach regionu świętokrzyskiego), Kamiennej (138 km), Nidy (99 km), Czarnej Koneckiej (85 km) i Czarnej Staszowskiej (61 km). Największy kompleks stawów rybnych znajduje się w dolinie Nidy (Górki, pow. 350 ha), a inne to: stawy w Biechowie, Rytwianach, Rudzie Malenieckiej, Młodzawach, Korytnicy i Maleszowej (Chmielewski i in. 2005). Najwięcej skupisk stawów koncentruje się w dolinach Białej Nidy, Czarnej Koneckiej, górnej Pilicy oraz w Niecce Połanieckiej. Zbiorniki zaporowe o największej powierzchni to: Chańcza (342 ha), Brody (260 ha) i Miedzna (175 ha). Większość zbiorników wodnych w regionie to akweny o powierzchni poniżej 100 ha. 34

4 K. Dudzik i in. Łabędź krzykliwy w regionie świętokrzyskim ( ) Materiał i metody W latach prowadzono regularne obserwacje ornitologiczne na większości zbiorników wodnych w regionie. Przyniosły one ponad 500 stwierdzeń łabędzia krzykliwego, a ich analiza stanowi podstawową część niniejszego opracowania. Materiał wykorzystany do charakterystyki przelotu, obserwacji ptaków niegniazdujących w okresie lęgowym oraz zimowania obejmuje 393 stwierdzenia, podczas których zarejestrowano łącznie 2904 osobniki w ciągu 10 lat badań. Dalszych 130 stwierdzeń dotyczy obserwacji ptaków na lęgowiskach. Dane zbierano zarówno w trakcie obserwacji ściśle ukierunkowanych na wykrycie łabędzi krzykliwych, jak i przy okazji innych inwentaryzacji, takich jak: liczenia zimowe w dolinach rzecznych w styczniu i regularne kontrole zbiorników wodnych w regionie w celu określenia składu jakościowego i ilościowego ptaków wodno-błotnych w cyklu rocznym (Dudzik i in. 2010a). Zebrany materiał przedstawia stan i charakterystykę występowania łabędzia krzykliwego w latach W przypadku stanowisk lęgowych wykorzystano również dane z lat 2011 i Penetrowano wszelkiego typu zbiorniki i cieki wodne potencjalnie odpowiednie do gniazdowania, odpoczynku w trakcie migracji, żerowania i zimowania łabędzi krzykliwych. Kontrolami objęto w szczególności doliny rzeczne Pilicy, Nidy, Czarnej Nidy, Białej Nidy, Czarnej Koneckiej, Kamiennej oraz Czarnej Staszowskiej (ryc. 2). W regionie monitorowano także około 50 kompleksów stawów rybnych i wybrane zbiorniki retencyjne. W analizie występowania łabędzia krzykliwego w cyklu rocznym uwzględniono podział na sezony zaproponowany przez Czapulaka (1992): wiosna , lato , jesień , zima / Fenologię pojawów przedstawiono w okresach podzielonych na dekady (ryc. 3). W przypadku obserwacji tych samych osobników, pozostających niekiedy dłużej w określonym miejscu, uwzględniano je jako jedno stwierdzenie Ryc. 2. Obszar badań: a granica regionu świętokrzyskiego, b obszar głównych miejsc spotkań łabędzia krzykliwego, c stanowiska lęgowe, d główne miejsca postoju podczas migracji, e ważne obszary zimowisk, f zbiorniki wodne Fig. 2. The study area: a boundary of the Świętokrzyskie region, b the main observa on area of the Whooper Swan, c breeding sites, d the main stopover sites, e the main wintering area, f water reservoirs w każdej dekadzie. Na wykresie fenologii pojawów oraz w ogólnej liczbie stwierdzeń i osobników nie uwzględniono obserwacji prowadzonych w trakcie kolejnych dni w tych samych miejscach, które niewątpliwie dotyczy- 35

5 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 1, 2014 ły tych samych ptaków. Wiek ptaków określano na podstawie barwy upierzenia, wyróżniając osobniki dorosłe i młodociane w 1. kalendarzowym roku życia bądź w pierwszej szacie zimowej (Baker 1993). Ocen maksymalnej liczebności w okresie wędrówek dokonano w oparciu o dane dotyczące obserwacji największych stad w możliwie najkrótszym okresie (do 7 dni). Przy obliczaniu najbliższych średnich odległości pomiędzy sąsiadującymi gniazdami łabędzi krzykliwych uwzględniono tylko zajęte stanowiska lęgowe. W tym celu ujęto także dodatkowo dwie pary gniazdujące w przyległej wschodniej części woj. śląskiego (stawy w Białej Wielkiej i Cielętnikach), co umożliwiło określenie łącznie pięciu odległości między sześcioma czynnymi stanowiskami. W trzech przypadkach ustalono wiek ptaków przystępujących po raz pierwszy do gniazdowania w oparciu o obserwacje ptaków oznakowanych obrożami szyjnymi jako pisklęta. Liczbę wyklutych piskląt określono na podstawie pierwszych w sezonie obserwacji ptaków dorosłych wodzących młode (N = 17). Nie kontrolowano zawartości gniazd. Termin rozpoczęcia lęgów obliczono tylko w przypadku par, dla których dokładnie znano liczbę i wiek piskląt (N = 12). Przyjęto, iż jaja składane są w 48-godzinnych przedziałach czasowych, wysiadywanie rozpoczyna się od złożenia ostatniego jaja i trwa 35 dni, a klucie następuje w ciągu godzin (Cramp, Simmons 1977; Brazil 2003). Terminy odlotu gniazdujących zaobrączkowanych ptaków z potomstwem ustalono na podstawie ostatnich w sezonie obserwacji w danym roku. W treści artykułu zastosowano powszechną nomenklaturę statystyczną, gdzie: N liczebność próby, SD odchylenie standardowe, x wartość średnia, Me mediana, Q1 dolny kwartyl, Q3 górny kwartyl. Kontrole stanowisk lęgowych w latach prowadzone były w ramach programu Monitoring Łabędzia Krzykliwego, wchodzącego w skład Monitoringu Gatunków Rzadkich (Państwowy Monitoring Środowiska realizowany na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska oraz finansowany przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej). Informacje na temat migracji, miejsc przystankowych podczas przelotu oraz dane na temat zimowania uzyskano z kartoteki Świętokrzyskiej Grupy Ornitologicznej Towarzystwa Badań i Ochrony Przyrody w Kielcach, wykorzystano także własne dane niepublikowane. Inicjały autorów obserwacji użyte w tekście: AP A. Pędziwilk PG P. Grzegorczyk BS B. Sępioł PS P. Szczepaniak DP D. Przybysz PSu P. Suliga GK G. Kaczorowski PW P. Wilniewczyc JS J. Sułek RD R. Dobosz KD K. Dudzik RM R. Maniarski LM L. Maksalon WS W. Szczepaniak MG M. Gwardjan ZK Z. Kurowski MJ M. Jantarski ZW Z. Woźniak. MW M. Wachecki Wszystkie lęgi łabędzi krzykliwych z okresu, w jakim podlegały weryfikacji przez Komisję Faunistyczną PTZool., uzyskały jej akceptację. Wyniki Frakcja lęgowa W latach łabędź krzykliwy gniazdował na 5 stanowiskach. Pary zasiedlały kompleksy stawów rybnych o powierzchni ha, całkowicie lub częściowo otoczone lasem: w Chorzewie, Bałkowie, Kossowie- -Kwilinie, Chyczy (stanowiska w dolinie Białej Nidy) oraz Marianowie koło Secemina. Stawy z gniazdami były dość płytkie, o głębokości cm. Średnia odległość między sąsiadującymi zajętymi gniazdami wynosiła 12,5 km (N = 5, zakres 5 20 km). Łabędzie krzykliwe wykazywały silny terytorializm, a każdy kompleks stawowy był zajmowany wyłącznie przez jedną parę. W obrębie 4 stanowisk kolonizacja 36

6 K. Dudzik i in. Łabędź krzykliwy w regionie świętokrzyskim ( ) tego gatunku spowodowała wycofanie się łabędzia niemego Cygnus olor. Udokumentowano, iż po raz pierwszy do rozrodu dwukrotnie przystępowały osobniki w 5. kalendarzowym roku życia (samica i samiec), a raz w 6. kalendarzowym roku (samiec). Przylot lęgowych łabędzi krzykliwych był rozciągnięty w czasie i następował najczęściej w 2. dekadzie marca (N stw = 20, Me = 12.03, zakres ; Q1 = 27.02, Q3 = 19.03). W latach odnotowano łącznie 21 lęgów, spośród których 17 zakończyło się wykluciem piskląt, z czego w 14 przypadkach para wychowała co najmniej 1 młode (66,7%). Wśród lęgów nieudanych, w 3 przypadkach młode zginęły przed uzyskaniem lotności, a w pozostałych 4 (dotyczących tej samej pary ptaków na stanowisku w Chorzewie) z jaj nie wykluły się pisklęta. Rozpoczęcie lęgów, czyli złożenie pierwszego jaja następowało zwykle w 2. dekadzie kwietnia (N lęgów = 12, Me = 15.04, zakres ; Q1 = 10.04, Q3 = 25.04). Klucie młodych następowało na przełomie maja i czerwca (N lęgów = 12, Me = 1.06, zakres ; Q1 = 28.05, Q3 = 08.06). Ze stwierdzonych 21 lęgów (tab. 1) wykluło się łącznie 59 piskląt, a lotność uzyskało 38 z nich. Liczba młodych w rodzinie wynosiła od 1 do 6. Średnia liczba piskląt na parę, która przystąpiła do lęgów, wynosiła na początku czerwca 2,81 młodego (N lęgów = 21, SD = 1,89; zakres: 0 6), w sierpniu 2,38 młodego (N lęgów = 21, SD = 1,80; zakres: 0 6), a w końcu października 1,79 młodego (N lęgów = 19, SD = 1,72; zakres: 0 5). Średni sukces lęgowy na parę z pisklętami wynosił odpowiednio: na początku czerwca 3,47 młodego (N lęgów = 17, SD = 1,42; zakres: 1 6), w sierpniu 2,94 młodego (N lęgów = 17, SD = 1,52; zakres: 1 6), a w końcu października 2,27 młodego (N lęgów = 15, SD = 1,62; zakres: 0 5). Młode uzyskiwały lotność zwykle w połowie września. Od początku października ptaki lęgowe wraz z potomstwem z danego roku spotykano na pobliskich większych kompleksach stawowych. Odlot z lęgowisk był rozciągnięty w czasie i przypadał średnio na połowę listopada (N = 17, Me = 18.11, zakres , Q1 = 31.10, Q3 = 9.12). Wiadomości zwrotne dotyczące ptaków oznakowanych obrożami szyjnymi wskazują na ich zimowanie w zachodniej Polsce i wschodnich Niemczech. Pojedyncze osobniki odczytano lokalnie w okresie zimowym (grudzień, luty). Młode ptaki przebywały z rodzicami do wczesnej wiosny (zwykle marca) następnego roku. W Chyczy stwierdzono pierwsze lęgi kazirodcze tego gatunku w Polsce. W latach 2010 i 2011 zakończyły się one niepowodzeniem (Dudzik i in. 2012), a w kolejnym sezonie para ta wyprowadziła trzy lotne młode (KD, RD, PSu). Obserwacje ptaków nielęgowych Łabędzie krzykliwe bez gniazd obserwowano w porze lęgowej w latach i W okresie , a więc poza mi- Tab. 1. Efekty rozrodu łabędzia krzykliwego Cygnus cygnus w regionie świętokrzyskim w latach Table. 1. Reproduc ve success of the Whooper Swan Cygnus cygnus in the Świętokrzyskie region in Stanowisko Site Koordynaty Coordinates Chorzewa N; E 10 N sl Czerwiec June 4, 2, 2, 4, 3, 1, 0, 0, 0, 0 Liczba młodych w poszczególnych miesiącach The number of offspring in each month 16 Sierpień August 3, 1, 2, 2, 3, 1, 0, 0, 0, 0 12 Październik October 3, 1, 2, 2, 3, 0, 0, 0, 0, 0 Bałków N; E 3 5, 6, , 6, , 5, 5 13 Marianów 2005, N; E 2 1, 3 4 1, 3 4 1, 3 4 Kwilina N; E 3 4, 4, , 4, , 1, 3 7 Chycza N; E 3 3, 3, , 3, 3 7 0, 0, 3 3 Razem/ Total N sl liczba sezonów lęgowych/ The number of breeding seasons 11 37

7 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 1, 2014 Ryc. 3. Fenologia pojawów łabędzia krzykliwego Cygnus cygnus w regionie świętokrzyskim w latach Fig. 3. Phenology of Whooper swan Cygnus cygnus occurrences in the Świętokrzyskie region in Ryc. 4. Skumulowane wykresy dynamiki wiosennej i jesiennej wędrówki łabędzia krzykliwego Cygnus cygnus w regionie świętokrzyskim. Wykorzystano zsumowane dane z okresu Początek i koniec okresu migracji wiosennej i jesiennej przyjęto za Czapulakiem (1992) Fig. 4. Cumula ve charts of spring and autumn migra- on of Whooper Swan Cygnus cygnus in the Świętokrzyskie region. The total data for the period of were used. The beginning and the end of the spring and autumn migra on were accepted a er Czapulak (1992) gracją przez region świętokrzyski, odnotowano 82 stwierdzenia (N os = 155; ryc. 3). W tym czasie uśredniona liczba napotkanych ptaków wynosiła 1,89 osobnika (SD = 1,14). Najczęściej widziano pojedyncze ptaki (N stw = 39) oraz po 2 osobniki (N stw = 26). Grupy liczące 3 osobniki napotkano 7-krotnie, 9-krotnie po 4 osobniki, a tylko raz stado 7 osobników. Miejsca najbardziej regularnych spotkań stanowiły stawy rybne w dolinie Białej Nidy w ciągu dekady obserwowano je tam 51 razy (N os = 102), a większość obserwacji koncentrowała się w Chyczy (N stw = 23, N os = 50), gdzie łabędzie krzykliwe pierzyły się w latach 2002 i 2004 w liczbie 4 osobników (Dudzik, Putowski 2005). Regularnie notowano je w Radkowie (N stw = 12, N os = 22) oraz na stawach w dolinie górnej Pilicy (N stw = 10, N os = 20). Pojedyncze ptaki widziano również na stawach w Górkach w dolinie Nidy (MJ), w Chotowie i Ludyni w zlewni Czarnej Włoszczowskiej (PG, KD), w Młodzawach (RM) i Jastrzębcu (JS). Poza tym 1 dorosły łabędź krzykliwy stwierdzony był 2-krotnie w Maleszowej (MW, ZK), 4 drugoroczne ptaki obserwowano także w Rudkach koło Mnichowa (DP), a r. 7 przelatujących ptaków w Andrzejówce koło Chmielnika (WS, MG). Niektóre przebywały w siedliskach odpowiednich do gniazdowania, ale lęgów nie stwierdzono. Dotyczy to w szczególności części stawów w dolinach Białej Nidy, górnej Pilicy i Czarnej Włoszczowskiej. Migracje Przelot wiosenny łabędzia krzykliwego w regionie świętokrzyskim rejestrowano od początku marca. W tym czasie ptaki pojawiały się głównie na zbiornikach wód stojących. Szczyt przelotu wiosennego przypadał na 3. dekadę marca i 1. dekadę kwietnia (N stw = 53, N os = 681; ryc. 3, 4). Liczba obserwowanych ptaków szybko malała w 2. dekadzie kwietnia (N stw = 19, N os = 106), choć niekiedy w tym czasie notowano jeszcze znaczne koncentracje, np i r. odpowiednio 21 i 17 osobników w Chyczy (KD). W ostatniej dekadzie kwietnia, mimo regularnych kontroli tych 38

8 K. Dudzik i in. Łabędź krzykliwy w regionie świętokrzyskim ( ) samych zbiorników wodnych, łabędź krzykliwy był stwierdzany sporadycznie (N stw = 5, N os = 6). Oszacowano, że w trakcie migracji wiosennej w regionie mogło przebywać jednocześnie do ptaków. Jesienią pierwsze przelotne ptaki w regionie pojawiały się na początku października, np r. 5 ad. i 3 juv. w Pukarzowie (PW, BS, PS) czy r. para dorosłych z 2 juv. w Radkowie (KD). Główne nasilenie przelotu jesiennego przypadało na listopad i początek grudnia (ryc. 3, 4). Obserwowano wtedy duże zgrupowania, np. 39 ptaków w dniu r. w Pukarzowie nad Pilicą (GK) czy 29 osobników r. w Marianowie nad Białą Nidą (KD, RD, ZW). Oszacowano, że podczas migracji jesiennej w regionie mogło przebywać jednocześnie do osobników. Przelot jesienny był bardziej rozciągnięty w czasie niż wiosenny (ryc. 4). Zimowanie Zimą łabędź krzykliwy był na badanym terenie rzadszy niż w trakcie wędrówek (N stw = 70, N os = 499). Podczas liczeń prowadzonych w styczniu w latach w regionie na rzekach i zbiornikach wodnych wykazano go 34 razy (N os = 266; ryc. 3). W tym czasie zimował w zmiennej liczbie od 3 (zima 2003/ 2004) do 71 osobników (zima 2007/2008). Spotykano go głównie w dolinie Nidy pomiędzy Brzegami a Skowronnem oraz na przyległych stawach w Korytnicy. Maksymalnie odnotowano tu 46 osobników pod Brzeźnem ( r.; PW). Ważnym zimowiskiem w regionie były również stawy w dolinie górnej Pilicy: maksymalnie stwierdzono 33 osobniki w Okołowicach ( r.; GK) i 31 w Koniecpolu ( r.; KD). Zimował także w dolinie Białej Nidy, głównie na stawach w Chyczy, gdzie maksymalnie odnotowano 24 ptaki w dniu r. (AP). Stadność W latach średnia wielkość napotkanego stada wynosiła 7,39 osobnika (N stw = 393, N os = 2904; SD = 9,23; zakres 1 65), a wyłączając stwierdzenia niegniazdujących ptaków z okresu letniego 8,84 osobnika (N stw = 311, N os = 2749; SD = 9,86). Najwięcej obserwacji dotyczyło zgrupowań liczących 2 5 osobników (N stw = 159; 40,5% spotkań) oraz pojedynczych ptaków (N stw = 78; 19,9%). Niewiele rzadziej notowano stada po 6 10 osobników (N stw = 70; 17,8%). Mniej regularnie stwierdzano skupienia (N stw = 53; 13,5%) i ptaków (N stw = 21; 5,3%), a najrzadziej widziano stada liczące więcej niż 30 osobników (N stw = 12; 3% spotkań). Największe stado odnotowano w dniu r. w Chyczy (65 os.; KD, RD). Wśród osobników, u których oznaczono wiek (N os = 2729), najwięcej było ptaków dorosłych (78,4%, N os = 2140), podczas gdy młodociane stanowiły 21,6% (N os = 589). Wybiórczość siedliskowa i rozmieszczenie obserwacji Nielęgowe łabędzie krzykliwe w latach najczęściej były stwierdzane na stawach rybnych (84,2% spotkań) i na rzekach (10,2% spotkań). Sporadycznie były natomiast spotykane na zbiornikach zaporowych (2,3%), rozlewiskach (1% spotkań), łąkach (1%), polach (0,3%) oraz w innych siedliskach (1%). Najczęściej obserwowano je w południowo-zachodniej części regionu (ryc. 2), przede wszystkim na stawach w dolinie Białej Nidy (43% stwierdzeń i 52% wszystkich osobników). Często spotykano je także na stawach w dolinie górnej Pilicy (33% stwierdzeń i 35,5% osobników). Trzecim istotnym miejscem występowania łabędzia krzykliwego była dolina Nidy, skąd pochodziło 14% stwierdzeń i 9% osobników. Poza tym obserwowany był w kilkunastu innych miejscach, mających niewielkie znaczenie jako miejsca postoju podczas migracji czy zimowania (łącznie zaledwie 10% stwierdzeń i 3,5% osobników). Dyskusja W obrębie europejskiego zasięgu gatunku, na przełomie XIX i XX w. łabędź krzykliwy nie był chroniony prawem i w wyniku polowań i wybierania jaj w celach konsumpcyjnych stał 39

9 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 1, 2014 się bardzo nieliczny, występując tylko na północy kontynentu (Brazil 2003). Wskutek późniejszej ochrony jego liczebność wzrosła, a ptaki zasiedliły nowe obszary w wielu krajach (por. Tenovuo 1976; Vintchevski, Yasevich 2003; Gashchak 2005; van Dijk 2006; Boiko, Kampe- Person 2010). Trend wzrostowy liczebności obserwowany jest także w Polsce, gdzie ptak ten gniazduje od 1973 r. (Kawenczyński i in. 1976). W 2011 roku krajową populację oceniono na par (Sikora i in. 2012). Wzrost liczebności par lęgowych i ekspansja terytorialna obserwowane są również w regionie świętokrzyskim. Powstały tu nowe stanowiska lęgowe, stanowiące obecnie południową granicę zwartego zasięgu w Polsce (Sikora i in. 2012), jak i będące jednymi z najbardziej południowych w Europie (poza izolowanym stanowiskiem jednej pary na Węgrzech; Kovács 2005). W latach 20. XX w. łabędź krzykliwy nie był tu obserwowany (Dunajewski 1931), a obecnie obszar ten jest zasiedlany przez 4 pary lęgowe, co stanowi aktualnie około 5% populacji krajowej (Sikora i in. 2012). Liczba stanowisk lęgowych prawdopodobnie będzie tu wzrastać w kolejnych latach, czemu sprzyja wzrostowy trend liczebności łabędzi krzykliwych w wielu krajach Europy oraz obecność odpowiednich dla tego gatunku siedlisk. Potwierdzeniem tego jest wykrycie nowych stanowisk w Białej Wielkiej koło Lelowa w 2010 r. (Dudzik i in. 2010b) oraz w 2012 r. w Cielętnikach koło Dąbrowy Zielonej, gdzie para wyprowadziła 6 piskląt (KD). Obydwa stanowiska znajdują się w woj. śląskim zaledwie 5 15 km od granic regionu świętokrzyskiego. Wszystkie stanowiska lęgowe zlokalizowane były w Niecce Włoszczowskiej, w zlewniach Białej Nidy i Pilicy. Prawdopodobnie w związku z ograniczeniem zasięgu regionalnej populacji do południowo-zachodniej jego części, stwierdzone odległości między zajętymi gniazdami nie były duże. Ptaki budowały gniazda wyłącznie na płytkich stawach rybnych (o pow ha), otoczonych całkowicie lub częściowo lasem (Dudzik i in. 2010b). Poza jednym stanowiskiem były to miejsca usytuowane w trzcinowiskach, trudno dostępne i o niewielkiej penetracji brzegów przez ludzi. Stawy rybne były głównym miejscem lęgowym łabędzi krzykliwych w kraju: w latach gniazdowało w nich 60,2% par (Sikora i in. 2012). Pary powracały na stanowiska lęgowe najczęściej w 2. dekadzie marca, kiedy stawy były napełniane bądź trwało ich stopniowe rozmarzanie. Podobnie na Łotwie pary powracały na miejsca lęgu w 1. i 2. dekadzie marca, a podczas łagodnych zim wyjątkowo już w 2. połowie lutego (D. Boiko npbl.). W chłodniejszym klimacie gatunek ten powraca do miejsc lęgowych znacznie później np. na rosyjskich i skandynawskich lęgowiskach pojawia się w maju (Cramp, Simmons 1977; Brazil 2003). Jedną z konsekwencji ekspansji łabędzia krzykliwego w regionie jest zaprzestanie gniazdowania lub przynajmniej zmniejszenie liczby par lęgowych łabędzia niemego, co wynika z silnego terytorializmu łabędzia krzykliwego (Brazil 2003). O dużej konkurencji w miejscu lęgu pomiędzy obydwoma gatunkami łabędzi na obszarze Polski wzmiankują Sikora i inni (2012) oraz Mizera i inni (2013), a zjawisko to opisano również w Rosji i Szwecji (Dementiev, Gladkov 1952; Arvidsson 1987). Łabędzie krzykliwe po raz pierwszy przystępowały do gniazdowania w wieku 4 5 lat, co jest zgodne z danymi literaturowymi. Cramp i Simmons (1977) podają, że ptaki gniazdują po raz pierwszy w wieku 4 lat, a Haapanen (1991) określa ich wiek wtedy na 6 lat. Według Rees i innych (1996) oraz Einarssona (1996) osobniki łączą się po raz pierwszy w pary w wieku 2 4 lat, lecz do pierwszych lęgów przystępują zwykle w roku życia. Są monogamiczne i żyją w trwałych związkach przez wiele lat. Oboje rodzice opiekują się młodymi i wspólnie je bronią (Cramp, Simmons 1977; Brazil 2003). Najstarszy zaobrączkowany łabędź krzykliwy żył co najmniej 26,5 roku (Bauer i in. 2012). Po zajęciu stanowiska lęgowego 1 łabędzie krzykliwe składały na badanym terenie jaja 1 Gniazdo budowane było tylko w pierwszym sezonie lęgowym. W latach kolejnych (na wszystkich stanowiskach) pary wykorzystywały już istniejące gniazdo, corocznie je nadbudowując. 40

10 K. Dudzik i in. Łabędź krzykliwy w regionie świętokrzyskim ( ) Ryc. 5. Para łabędzi krzykliwych z pisklętami (stawy w Chorzewie, r.; fot. K. Dudzik) Fig. 5. Whooper Swans a pair with chicks (fish ponds in Chorzewa, 4 June, 2013; photo by K. Dudzik) zwykle w 2. dekadzie kwietnia. Klucie młodych przypadało na przełom maja i czerwca, podobnie jak na Litwie, gdzie następowało najczęściej w okresie , a najwcześniej parę z pisklętami obserwowano tam (J. Morkunas npbl.). Na Łotwie większość ptaków kluła się od połowy maja do początku czerwca (D. Boiko npbl.). W Skandynawii i Rosji na skutek chłodniejszego klimatu klucie następuje zwykle dopiero w końcu czerwca. Poprzedzone jest ono późniejszymi zniesieniami trwającymi od połowy do końca maja (Cramp, Simmons 1977). Średnia liczba piskląt na parę w regionie wkrótce po wylęgu wynosiła 3,47 młodego (ryc. 5), a w okresie wodzenia podrośniętych łabędzi była mniejsza 2,94 młodego. Wartości te były niższe niż przeciętne dla Polski, a wyliczone przez Sikorę i innych (2012) wynosiły odpowiednio 4,03 (N = 108) i 3,51 (N = 154) młodego na parę. Przyczyną mniejszej liczby piskląt mogło być m.in. późne zasiedlenie przez ten gatunek regionu świętokrzyskiego (por. Tomiałojć, Stawarczyk 2003; Sikora, Wieloch 2007). Młode pary przystępujące po raz pierwszy do lęgów mogą mieć mniejsze zniesienia (Brazil 2003), a zatem również mniejszą liczbę młodych. W Wielkopolsce, którą łabędzie krzykliwe zasiedliły w podobnym czasie co omawiany teren, liczba młodych w okresie pisklęcym była jednak wyraźnie wyższa i wynosiła średnio 4,9 młodego. Zmniejszała się ona znacznie wraz z upływem sezonu lęgowego i w okresie wodzenia podrośniętych młodych w sierpniu i wrześniu wynosiła już tylko 2,7 młodego na parę (Mizera i in. 2013). Brazil (2003) zaznacza, że zniesienia są większe w siedliskach optymalnych, a mniejsze w suboptymalnych. Podaje także wartość 3,7 4,5 młodego/parę jako średnią wielkość lęgów łabędzia krzykliwego świeżo po wykluciu piskląt. Wartości te mogą się znacznie różnić pomiędzy sezonami, a liczba młodych zmniejsza się od chwili wyklucia. Haapanen i inni (1973) sukces klucia w Finlandii określili na 74% (N zniesień = 18, N jaj = 86). Ci sami autorzy podają, że ze 110 wyklutych piskląt (N lęgów = 29) lotność uzyska- 41

11 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 1, Pisklęta łabędzia krzykliwego należą do zagniazdowników. Opuszczają gniazdo krótko po wylęgu, a przywiązanie do niego zachowują jeszcze przez okres 2 3 dni, kiedy wracają tu na noc i są w tym czasie ogrzewane przez samicę, a także podczas niekorzystnych warunków pogodowych (Brazil 2003). ło 90% ptaków. Głównymi czynnikami śmiertelności piskląt są warunki pogodowe oraz drapieżnictwo, np. plądrowanie gniazd w pierwszych dniach okresu pisklęcego 2. Dodatkowo, ubytek piskląt jest większy podczas dłuższych przemieszczeń grup rodzinnych, determinowanych prawdopodobnie obniżoną jakością pożywienia, lub jego dostępnością w bezpośrednim sąsiedztwie lęgowisk (Brazil 2003). Na badanym terenie spadek liczby piskląt wraz z upływem sezonu lęgowego prawdopodobnie był wynikiem presji ssaków drapieżnych, do których należą jenot Nyctereutes procyonoides, lis Vulpes vulpes czy wydra Lutra lutra gatunki obserwowane w pobliżu lęgowisk i szczególnie groźne dla młodych, nielotnych ptaków (por. Witkowski, Orłowska 2012). Na badanym terenie udział lęgów udanych, gdzie para wyprowadziła przynajmniej jedno lotne młode, był nieznacznie wyższy niż średnia krajowa (58%; Sikora i in. 2012). W Wielkopolsce wraz z upływem sezonu lęgowego rejestrowano relatywnie wyższą śmiertelność piskląt, a niekiedy całych lęgów (Mizera i in. 2013). W regionie świętokrzyskim pisklęta uzyskiwały lotność około połowy września. Dokładne określenie terminu uzyskania lotności u dzikich osobników jest trudne (Brazil 2003). W Bayinbuluke w północno-zachodnich Chinach obserwowano lotne młode we wrześniu (Ma 1996). Według Haapanena i innych (1973), młode uzyskują lotność średnio po około 87 dniach (między 78. a 96. dniem życia), co jest zgodne z wynikami uzyskanymi na obszarze świętokrzyskim. Odlot ptaków z lęgowisk w omawianym regionie był rozciągnięty w czasie i następował średnio w połowie listopada, czyli znacznie później niż we wschodniej Azji, gdzie ptaki odlatywały już na początku października (Newman i in. 2009). Na Łotwie większość ptaków gniazdujących opuszczało tereny lęgowe już we wrześniu i październiku i pojawiało się na zimowiskach w listopadzie i grudniu (Boiko 2008; Boiko, Kampe-Person 2010). Część zimowych stwierdzeń ptaków z populacji świętokrzyskiej pochodzi z doliny Odry i dorzecza Łaby we wschodnich Niemczech, gdzie w tym czasie przebywa również znaczna część populacji europejskiej (Wahl, Degen 2009). Niektóre natomiast próbowały zimować blisko lęgowisk, na co wskazują nieliczne odczyty oznakowanych osobników pochodzące z grudnia i lutego. Gatunek ten minimalizuje wydatkowanie energii na przelot poprzez stopniowe pokonywanie wędrówki i wykorzystywanie wielu miejsc postoju (Newton 2008). W związku z tym, wraz z postępującym ochłodzeniem ptaki przemieszczają się w miejsca o łagodniejszym klimacie. Oddzielenie młodych ptaków od rodziców następowało najczęściej w marcu, wkrótce po powrocie z zimowisk. Cramp i Simmons (1977) wzmiankują, że młode ptaki przebywają z parą rodzicielską przez pierwszą jesień i zimę, co koresponduje ze stwierdzonym faktem wczesnowiosennego odłączania się ubiegłorocznego potomstwa. W omawianej dekadzie w okresie późnowiosennym i letnim odnotowano 82 stwierdzenia (N os = 155) niegniazdujących łabędzi krzykliwych, podczas gdy do końca lat 90. XX w. osobników takich właściwie tu nie obserwowano (Wilniewczyc 2005). Obecnie ma to niewątpliwie związek ze wzrostem liczebności populacji i koresponduje z faktem przebywania coraz większych grup ptaków tego gatunku w okresie lęgowym w innych częściach kraju, szczególnie w dolinie Baryczy, gdzie np. w dniu r. w kompleksie Stawno obserwowano 113 łabędzi krzykliwych, z których większość mogła przechodzić tam pierzenie (W. Lenkiewicz npbl.). W pełni sezonu lęgowego i latem ptaki niegniazdujące widywane były także w Kotlinie Biebrzańskiej (Polakowski, Broniszewska 2013). Wraz ze wzrostem liczebności populacji lęgowej obserwacje takich nieprzystępujących do rozrodu ptaków prawdopodobnie będą coraz częstsze. Pozostawanie 42

12 K. Dudzik i in. Łabędź krzykliwy w regionie świętokrzyskim ( ) przez dłuższy czas początkowo pojedynczych osobników, a później par łabędzi niejednokrotnie skutkuje ich późniejszym gniazdowaniem w tych miejscach (Polakowski 2002; Dudzik, Putowski 2005). Szczyt przelotu łabędzi krzykliwych wiosną w regionie przypadał na przełom marca i kwietnia, tj. później niż w przyujściowym odcinku Wisły i w Wielkopolsce, gdzie maksymalne liczebności notowano odpowiednio w połowie marca oraz 2. i 3. dekadzie tego miesiąca (Rydzkowski, Wójcik 2009; Wylegała 2012). Oszacowano, że w tym czasie na wszystkich zbiornikach regionu świętokrzyskiego mogło przebywać jednocześnie do ptaków. Jest to liczebność znacznie niższa, niż w niektórych innych częściach Polski. W rezerwacie Słońsk stwierdzono maksymalnie 1990 osobników (Bartoszewicz i in. 2000), a wiosną w Wielkopolsce liczebność oceniono na ptaków (Wylegała 2012). Łabędź krzykliwy liczny był także w Kotlinie Biebrzańskiej wiosną maksymalna liczebność wyniosła osobników (Polakowski, Broniszewska 2013), a na Pomorzu Zachodnim w marcu 2010 r. stwierdzono 823 ptaki w tym aż 626 w dolinie dolnej Odry (Marchowski, Ławicki 2011). Różnica ta mogła wynikać ze stosunkowo małej liczby zbiorników wodnych i nierozległych wylewów w dolinach rzecznych regionu świętokrzyskiego, przez co obszar ten był mniej atrakcyjny dla migrujących łabędzi. Jesienią w regionie nasilenie przelotu przypadało w listopadzie i początku grudnia, podobnie jak w rejonie ujścia Świny na Pomorzu Zachodnim i w dolinie Pasłęki na Warmii, gdzie szczyty pojawów i liczebności przypadały na listopad (Cenian, Sikora 2003; Kajzer i in. 2010). Przelot ten trwał dłużej niż wiosenny, zapewne dlatego, że przynajmniej część ptaków próbowała tu zimować i przebywała przez dłuższy czas na zbiornikach i rzekach aż do ich zamarznięcia. Oszacowano, że w tym okresie w regionie świętokrzyskim mogło przebywać jednocześnie osobników. Choć nie jest to znacząca liczebność w porównaniu do kluczowych ostoi krajowych tego gatunku Zatoki Gdańskiej czy rezerwatu Słońsk (Bartoszewicz i in. 2000; Meissner i in. 2010), to zasługuje na podkreślenie w porównaniu do niektórych obszarów, jak doliny rzeczne Niziny Północnopodlaskiej, gdzie ze względu na rzadkie wylewy jesienne przelot ptaków wodnych jest słabo zaznaczony (np. Polakowski, Broniszewska 2012). Relatywnie niska liczebność łabędzi krzykliwych w regionie świętokrzyskim mogła zarazem wynikać z usytuowania tego obszaru poza głównym szlakiem migracji, przebiegającym przez północną część kraju. Podobnie w Małopolsce w dolinie górnej Wisły w 92 stwierdzeniach odnotowano zaledwie 315 osobników, a największe stado liczyło 21 ptaków (Wiehle i in. 2002). Region świętokrzyski nie ma istotnego znaczenia jako obszar zimowania łabędzi krzykliwych. Wykazano tu maksymalnie 71 ptaków w trakcie metodycznych penetracji terenu na rzekach i ważniejszych zbiornikach wodnych. Na nieliczne występowanie w okresie zimy w regionie świętokrzyskim wpływ miały surowsze warunki klimatyczne w tej części kraju i związana z tym niewielka liczba odpowiednich żerowisk oraz niezamarzniętych zbiorników i cieków. Podobnie nielicznie łabędź krzykliwy występował na lubelskim odcinku Wisły, gdzie w latach maksymalna liczebność wynosiła 11 ptaków, a w niektóre zimy wcale nie był stwierdzany (Piotrowska 2003). Na małopolskim odcinku Wisły między Oświęcimiem a Niepołomicami w latach wykazywano zaledwie 1 3 osobniki (Kawa, Wilk 2002). Również w centralnej części Niziny Północnopodlaskiej, w zależności od warunków pogodowych i stopnia zlodzenia rzek, zimowało średnio 14,1 osobnika (zakres 1 56 ptaków; Polakowski i in. 2013). Znacznie liczniej ptaki te zimowały w dolinie Noteci, gdzie w dniu r. stwierdzono 1250 osobników (Wylegała i in. 2012), nad Zatoką Gdańską ( r. wykazano 375 os.; Meissner i in. 2010), w rezerwacie Słońsk ptaków (Jermaczek i in. 1995; Bartoszewicz i in. 2000) czy w dolinie Baryczy (520 os. na stawach w Rudzie Sułowskiej w dniu r.; W. Lenkiewicz npbl.). 43

13 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 1, 2014 Ryc. 6. Stado łabędzi krzykliwych Cygnus cygnus żerujące na polu (Brzeźno, dolina Nidy, r.; fot. J. Sułek) Fig. 6. A flock of Whooper Swans Cygnus cygnus foraging on the field (Brzeźno, the Nida River valley, 22 December, 2012; photo by J. Sułek) W porównaniu do lat 90. XX w. średnia wielkość koncentracji łabędzi krzykliwych na badanym terenie wzrosła dwukrotnie z 3,65 do 7,39 osobników/kontrolę (Wilniewczyc 2005), a wyłączając obserwacje z okresu lata była jeszcze większa. Bezsprzecznie ma to ścisły związek ze wzrostem liczebności populacji lęgowej tych ptaków w całej Europie, a co za tym idzie zwiększonym stanem liczebnym także w okresie pozalęgowym. Największe stada obserwowano w obfitującej w płytkie, eutroficzne zbiorniki wodne zachodniej części regionu. Natomiast w jego centralnej części, ze względu na górzysty charakter, gatunek ten stwierdzano tylko sporadycznie. W ciągu całego roku łabędzie krzykliwe najczęściej obserwowano na stawach rybnych, które poza pełnieniem funkcji lęgowisk stanowiły też główne miejsca postoju i żerowania podczas migracji oraz zimowania. Wydaje się, iż ten typ środowiska jest jednym z chętniej wybieranych na miejsce postoju podczas wędrówki nie tylko w regionie świętokrzyskim, lecz także w innych częściach kraju (por. Wylegała 2012). Wiele kompleksów stawowych to płytkie zbiorniki stanowiące doskonałe miejsce do odpoczynku i żerowania różnych ptaków wodnych (por. Wilniewczyc i in. 2001; Wiehle i in. 2002). W regionie świętokrzyskim łabędzie krzykliwe tylko sporadycznie wykorzystywały do żerowania obszary rolnicze (ryc. 6). Podobnie w Wielkopolsce i Kotlinie Biebrzańskiej ptaki te rzadko notowano na polach (Bednorz i in. 2000; Polakowski, Broniszewska 2012). Przeciwną sytuację zaob- 44

14 K. Dudzik i in. Łabędź krzykliwy w regionie świętokrzyskim ( ) serwowano w zachodniej Polsce, gdzie siedlisko to stanowiło podstawowe miejsce żerowania łabędzi krzykliwych (Wieloch 1992; 2004) i notowano tam wyjątkowo duże koncentracje, np. w dolinie Odry pod Czarnowem koło Krosna Odrzańskiego w dniu r. obserwowano 1300 osobników na ściernisku kukurydzy (S. Rubacha, P. Czechowski, G. Jędro npbl.). Ze względu na znaczącą w skali kraju liczebność populacji lęgowej, łabędź krzykliwy jest jednym z kluczowych gatunków ptaków, które spowodowały zakwalifikowanie obszaru w widłach górnej Pilicy i Białej Nidy do uznania go za ostoję ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce (Dudzik i in. 2010c). Jednocześnie, zaproponowano tu utworzenie obszaru specjalnej ochrony ptaków Niecka Włoszczowska PL 154. Stanowiska lęgowe oraz kluczowe miejsca koncentracji łabędzi krzykliwych w regionie położone są w granicach Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk: Dolina Białej Nidy PLH , Dolina Górnej Pilicy PLH oraz Dolina Nidy PLB , jednakże nie stanowią przedmiotu ich ochrony. Podziękowania Członkom i sympatykom Towarzystwa Badań i Ochrony Przyrody (TBOP), a w szczególności Ernestowi Bielakowi, Zbyszkowi Woźniakowi, Maciejowi Kubickiemu, Pawłowi Putowskiemu, Piotrowi Dębowskiemu, Rafałowi Prochowskiemu i Mateuszowi Albrychtowi serdecznie dziękujemy za udostępnienie swych niepublikowanych danych i pomoc w badaniach terenowych. Ludwikowi Maksalonowi dziękujemy za udostępnienie wyników liczeń zimowych dotyczących opisywanego gatunku, a Wiesławowi Lenkiewiczowi i Sławomirowi Rubacha za udostępnienie danych z dolin Baryczy i Odry. Składamy podziękowania dyrektorom, kierownikom i pracownikom stawów rybnych za życzliwą i przyjazną atmosferę oraz pozwolenie na wstęp i obserwacje. Łukaszowi Jankowiakowi dziękujemy za obliczenia statystyczne, a Joannie Przybylskiej za tłumaczenia na język angielski. PIŚMIENNICTWO Arvidsson B.L Distribution and population size of Whooper Swan Cygnus cygnus in Sweden. Var Fagelvärld 46: Baker K Identification Guide to European Non-Passerines. British Trust for Ornithology, Thetford. Bartoszewicz M., Wypychowski K., Engel J Numbers of some birds species in the Słońsk Nature Reserve in years Biol. Bull. 37: Bauer H.-G., Bezzel E., Fiedler W Das Kompendium der Vögel Mitteleuropas. AULA-Verlag, Wiebelsheim. Bednorz J., Kupczyk M., Kuźniak S., Winiecki A Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań. BirdLife International Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status. BirdLife Conservation Series No. 12, Cambridge. Bobrowicz G., Grabiński W., Ranoszek E Nowe stanowiska łabędzia krzykliwego Cygnus cygnus w Polsce. Ptaki Śląska 4: Boiko D Territorial and temporal distribution of Whooper Swan Cygnus cygnus marked with neck collars in Latvia in Acta Univ. Latv. 745: Boiko D., Kampe-Person H Breeding Whooper Swans Cygnus cygnus in Latvia, Wildfowl 60: Brazil M The Whooper Swan. T & AD Poyser, London. Cenian Z., Sikora A Awifauna doliny rzeki Pasłęki. Not. Orn. 44 (3): Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak M., Sułek J., Tabor J., Wilniewczyc P Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Kielce Poznań. Cramp S., Simmons K.E.L. (red.) The Birds of the Western Palearctic. Tom 1. Oxford University Press, Oxford. Czapulak A Występowanie łabędzia krzykliwego Cygnus cygnus i łabędzia czarnodziobego Cygnus columbianus na Śląsku. Ptaki Śląska 9:

15 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 1, 2014 Dementiev G.P., Gladkov N.A. (red.) Pticy Sovetskovo Sojuza. 4. Sovetskaya Nauka, Moskwa. Dijk van A.J De Wilde Zwaan: een nieuwe Nederlandse broedvogel. Limosa 79: Dudzik K., Bielak E., Maksalon L., Dobosz R. 2010a Awifauna stawów rybnych doliny Białej Nidy i terenów przyległych w latach Chrońmy Przyr. Ojcz. 66 (4): Dudzik K., Dobosz R., Nowak C., Dębowski P. 2010b. Populacja lęgowa łabędzia krzykliwego Cygnus cygnus w regionie świętokrzyskim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 66 (6): Dudzik K., Polakowski M Przypadki lęgów mieszanych oraz problematyka identyfikacji mieszańców międzygatunkowych dzięcioła białoszyjego Dendrocopos syriacus i dzięcioła dużego Dendrocopos major w Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (3): Dudzik K., Polakowski M., Jankowiak Ł., Dobosz R., Bielak E., Albrycht M Incestuous broods of the Whooper Swan Cygnus cygnus in Poland. Ornis Svecica 22: Dudzik K., Putowski P Pierwsze przypadki gniazdowania łabędzia krzykliwego Cygnus cygnus w Krainie Gór Świętokrzyskich. Kulon 10: Dudzik K., Wilniewczyc P., Maksalon L., Kaczorowski G., Święciak T., Kmiecik P., Grzegorczyk P. 2010c. Niecka Włoszczowska. W: Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. (red.). Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. OTOP, Marki. Dunajewski A Spis ptaków obserwowanych w okolicach źródeł Nidy i Pilicy (pow. włoszczowski). Fragm. Faun. Mus. Zool. Pol. 1: Dyrektywa Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa. Einarsson Ó Breeding biology of the Whooper Swan and factors affecting its breeding success, with notes on its social dynamics and life cycle in the wintering range. Ph.D. thesis, University of Bristol. Gashchak S.P About breeding of the Whooper Swan in the Chornobyl Zone of Ukraine. Berkut 14(2): [w jęz. rosyjskim z angielskim streszczeniem]. Haapanen A Whooper Swan Cygnus cygnus population dynamics in Finland. Wildfowl Suppl. 1: Haapanen A., Helminen M., Suomalainen H.K Population growth and breeding biology of the Whooper Swan Cygnus c. cygnus in Finland in Finnish Game Res. 33: Jermaczek A., Czwałga T., Jermaczek D., Krzyśków T., Rudawski W., Stańko R Ptaki Ziemi Lubuskiej. Monografia Faunistyczna. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin. Kajzer Z., Guentzel S., Jasiński M., Ławicki Ł., Sołowiej M Ptaki wybrzeża Bałtyku w rejonie ujścia Świny w latach Ptaki Pomorza 1: Kawa P., Wilk T Zimowanie ptaków wodnych i szponiastych na Wiśle pomiędzy Oświęcimiem a Niepołomicami w sezonach i Not. Orn. 43: Kawenczyński K., Koźniewski P., Luniak M Lęg łabędzia krzykliwego Cygnus cygnus (L.) na Bagnie Ławki. Przegl. Zool. 20: Kondracki J Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Konwencja Berneńska Konwencja z dnia 19 września 1979 roku o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk [Bern Convention on the Conservation of European Wildlife and Natural Habitats]; htm; dostęp: r. Konwencja Bońska. Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt sporządzona w Bonn dnia 23 czerwca 1979 r. Kovács S.Á Whooper swan as a breeding bird again in Hungary. Madártávlat 12 (4): 10. Ławicki Ł The Great White Egret in Europe: population increase and range expansion since British Birds 107: Ma M The status and breeding ecology of Whooper Swans Cygnus cygnus in Bayinbuluke, Xinjiang, China. Swan Spec. Group Newsl. 5: Marchowski D., Ławicki Ł Liczenie ptaków wodno-błotnych na Pomorzu Zachodnim w sezonie Ptaki Pomorza 2: Meissner W., Typiak J., Bzoma S Liczebność ptaków wodnych na Zatoce Gdańskiej w okresie od września 2009 do kwietnia Ornis Pol. 51: Mizera T., Wylegała P., Kujawa D., Radziszewski M Gniazdowanie łabędzia krzykliwego Cygnus cygnus w Wielkopolsce. Ptaki Wielkopolski 2:

16 K. Dudzik i in. Łabędź krzykliwy w regionie świętokrzyskim ( ) Newman S.H., Iverson S.A., Takekawa J.Y., Gilbert M., Prosser D.J., Batbayar N., Natsagdorj T., Douglas D.C Migration of Whooper Swans and Outbreaks of Highly Pathogenic Avian Influenza H5N1 Virus in Eastern Asia. PLoS ONE 4 (5): e5729. doi: /journal.pone Newton I Migration ecology of birds. Academic Press, London. Piotrowska M Zimowanie ptaków wodnych na lubelskim odcinku Wisły w latach Not. Orn. 44: Polakowski M Lęg łabędzia krzykliwego Cygnus cygnus na Stawach Dojlidzkich pod Białymstokiem. Biul. Pol. Grupy Bad. Łabędzi 4 5: Polakowski M., Broniszewska M Bagienna Dolina Narwi PLB (IBA PL049). W: Ławicki Ł., Guentzel S. (red.). Ostoje ptaków w Polsce wyniki inwentaryzacji w sezonie 2011/2012. ECO-EXPERT, Szczecin. Polakowski M., Broniszewska M Wiosenna wędrówka łabędzi w Kotlinie Biebrzańskiej. Ornis Pol. 54: Polakowski M., Kułakowski T., Jankowiak Ł., Broniszewska M Zimowanie ptaków wodno-błotnych i szponiastych na wybranych odcinkach północnopodlaskiego dorzecza Narwi w latach Chrońmy Przyr. Ojcz. 69 (2): Profus P Liczebność i aktualny stan terytorialnej ekspansji lęgowej populacji łabędzia krzykliwego Cygnus cygnus w Europie Środkowej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 54 (3): Rees E.C., Lievesley P., Pettifor R.A., Perrins C.M Mate fidelity in swans: an interspecific comparison. W: Black J.M. (red.). Partnerships in Birds: The Study of Monogamy. Oxford University Press, Oxford. Rydzkowski P., Wójcik C Wiosenna wędrówka blaszkodziobych Anseriformes w przyujściowym odcinku Wisły w latach Not. Orn. 50: Sikora A., Wieloch M Łabędź krzykliwy Cygnus cygnus. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: Sikora A., Wieloch M., Chylarecki P Stan populacji lęgowej łabędzia krzykliwego Cygnus cygnus w Polsce. Ornis Pol. 53: Ściborska M Breeding biology of the citrine wagtail (Motacilla citreola) in the Gdańsk region (N Poland). J. Ornithol. 145 (1): Tenovuo R The Mute Swan Cygnus olor in Finland. Ornis Fenn. 53: Tomiałojć L Ptaki Polski, rozmieszczenie i liczebność. PWN, Warszawa. Tomiałojć L., Stawarczyk T Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. Vintchevski A.E., Yasevich A.M The first facts of breeding Whooper Swan (Cygnus cygnus) in Grodno and Minsk regions of Belarus. Subbuteo 6: Wahl J., Degen A Rastbestand und Verbreitung von Singschwan Cygnus cygnus und Zwergschwan C. bewickii im Winter 2004/05 in Deutschland. Vogelwelt 130: Wiehle D., Wilk T., Faber M., Betleja J., Malczyk P Awifauna doliny górnej Wisły część 1. Ptaki Ziemi Oświęcimsko-Zatorskiej. Not. Orn. 43: Wieloch M Waterfowl species causing crop damage Poland. W: van Roomen M., Madsen J. (red.). Proceedings of the International Workshop Farmers and Waterfowl: Conflict or Coexistance. 6 9 October 1991, Lelystad, The Netherlands: Wieloch M Cygnus cygnus (L., 1758) łabędź krzykliwy. W: Gromadzki M. (red.). Ptaki (część I). Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. GDOŚ, Warszawa. Wilniewczyc P Łabędź krzykliwy Cygnus cygnus (L., 1758). W: Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak M., Sułek J., Tabor J., Wilniewczyc P. Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Kielce Poznań: Wilniewczyc P., Szczepaniak W., Zięcik P., Jantarski M Ptaki stawów rybnych w Górkach i terenów przyległych. Kulon 6: Witkowski J., Orłowska B Zmiany ilościowe w awifaunie lęgowej stawów milickich w okresie Ornis Pol. 53: Włodarczyk R., Gwałt P., Janiszewski T., Czyż S Kolejny lęg łabędzia krzykliwego Cygnus cygnus w województwie łódzkim. Przyr. Pol. Środk. 9: Wylegała P Występowanie łabędzia czarnodziobego Cygnus columbianus bewickii i łabędzia krzykliwego C. cygnus w Wielkopolsce wiosną 2010 roku. Ptaki Wielkopolski 1: Wylegała P., Batycki A., Kasprzak A Awifauna Doliny Dolnej Noteci stan aktualny oraz zmiany liczebności. Ornis Pol. 53:

17 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 70, zeszyt 1, 2014 SUMMARY Chrońmy Przyrodę Ojczystą 70 (1): 32 48, 2014 Dudzik K., Polakowski M., Wilniewczyc P., Kaczorowski G., Sułek J., Dobosz R. Popula on of the Whooper Swan Cygnus cygnus in the Świętokrzyskie region (SE Poland) at the beginning of the 21 st century The paper presents the occurrence of the Whooper Swan Cygnus cygnus in the Świętokrzyskie region in The species is breeding in this area since The broods were recorded at five sites in the Włoszczowa Basin (W Świętokrzyskie). All the sites were shallow fish pond complexes, ranging from 40 to 100 hectares and, at least partially, surrounded with forests. At the same time, due to the occurrence of Whooper Swans, 4 breeding sites were abandoned by Mute Swans Cygnus olor. The arrival of breeding pairs was prolonged and took place mainly in the 2 nd decade of March. Breeding usually began in the 2 nd decade of April, hatching in the 3 rd decade of May and the 1 st decade of June. In three cases, it has been determined that birds start to breed no earlier than their 5 th 6 th calendar year: two birds (male and female) in the 5 th calendar year and one bird (male) in the 6 th calendar year. Of the total 21 broods, in 17 cases chicks were hatched and 14 pairs reared their offspring. The total number of hatched cygnets was 59, including 38 young survived. The average breeding success among pairs with hatching success was 3.47 young per pair in early June, 2.94 in August and 2.27 in late October. A total of 66.7% of the breeding pairs reared at least one young. The departure of birds from the breeding grounds usually took place in mid-november. Wintering birds from the Świętokrzyskie region were recorded in western Poland and eastern Germany. The fish ponds in Chorzewa were occupied for the longest period, i.e. 11 years ( ). The development of the breeding population was accompanied by the increase in the recorded number of migratory birds and non-breeding birds during the breeding season. The average size of observed flocks increased twice compared to the 1990s. The peak of spring migration was recorded in the 3 rd decade of March and in the 1 st decade of April. The autumn migration was prolonged with the largest number of Whooper Swans observed in November and early December. During the peak of spring migration, the number of Whooper Swans in the region was estimated at individuals, while during the autumn peak individuals. Seasonally from 3 to 71 individuals were wintering in the region, mainly in the Nida River valley between Brzegi and Skowronno, as well as on the fish ponds in the valleys of the Biała Nida River and the upper Pilica River. The number varied depending on the weather conditions. Birds were observed mainly on fish ponds (84.2%of records) and rivers (10.2%). The Świętokrzyskie region has minor significance for migrating and wintering Whooper Swans, however, the region is an important breeding site for birds occurring on the southern edge of its European range and gathers 5% of the whole Polish population. 48