Albert Kunz. Jak powstały organy i skrzypce

Transkrypt

1 Jak powstały organy i skrzypce Kraków, 2013

2 Wstęp Czy zauważyli Państwo, że wśród klasycznych instrumentów, instrumentów występujących w orkiestrze symfonicznej, w filharmoniach i innych salach koncertowych, jedynie skrzypce i organy występują w liczbie mnogiej, mimo, że właśnie rzeźbi artysta lub zwykły muzyk na jednym tylko instrumencie? Jest altówka, wiolonczela, kontrabas, jest flet, obój, klarnet i fagot, gra się na trąbce, puzonie i tubie. Ba, nawet fortepian, mimo że duży i krowiasty niezmiernie, występuje jednostkowo w liczbie pojedynczej. Stwierdziłem, że jest to rzecz warta zbadania. Że warto się temu fenomenowi przyjrzeć. Poświęciłem siedem długich, mozołem i potem okupionych lat, przekopując się przez tony archiwaliów antycznych, aby odkryć prawdę i udostępnić szerokiej publiczności melomanów i uczniów szkół muzycznych każdego stopnia. Prawdę o tym, dlaczego mówimy i piszemy organy 1 i skrzypce, chociaż jest to jedynie jedno pudło z naciągniętymi na nie flakami. Celowo nie zajmuję się w tym traktacie takimi wynalazkami jak cymbały, marakasy, kastaniety. To nie są typowe instrumenty koncertowe. Inne zaś, takie jak talerze czy obrzydliwe pompejańskie krotale są w liczbie mnogiej, bo w mnogiej ilości występują. 1 Wiele osób używa błędnej obecnie nazwy organ. 1

3 Organy Według znanych ogólnie źródeł pierwsze na świecie organy 2 zbudował w starożytności 3 Grek pochodzący z Aleksandrii, zwący się Ktesibios. Był to instrument, w którym ciśnienie powietrza było utrzymywane na stałym poziomie za pomocą ciężaru słupa wody 4. Otóż niezupełnie jest to prawda. Po pierwsze wodne organy Ktesibiosa właśnie były organem a nie organami, ponieważ posiadały jedynie jeden tzw. Werk 5, połączony z protoplastami klawiszy. Po drugie, pierwszy organ na świecie powstał na terenie Polski wiv w. p.n.e, w tak zwanej wówczas Górlandii. Zbudował go w Murzasichlu organmistrz Kaleta Starszy z Lipnicy Małej, w kościele Matki Boskiej Halnej 6. Organ ten posiadał 3 głosy realne 7, jeden manuał z pięcioma klawiszami do wykonywania głównie pieśni na melodię Oj, chmielu 8 i, co najważniejsze, prawdziwe miechy pływakowe ze skóry baraniej 9, jak w instrumentach współczesnych 10. Potem dopiero Ktesibios skonstruował swój instrument, który bardzo się rozpowszechnił w starożytnym Rzymie, ale organy te grały w cyrkach i teatrach, a nie w kościołach 11. Następną wzmiankę o organie w Polsce znajdujemy dopiero w sprawozdaniu legata papieskiego, który nawiedził południową Polskę w połowie XVI w. 12 Ów legat, Anglik nazwiskiem James Ass- 2 Według znanych źródeł - organy wodne. 3 III w. p.n.e. 4 Zasada naczyń połączonych. 5 (orgnm.) zestaw brzmieniowy, (niem.) mechanizm. 6 W IV w. p.n.e. na terenie Polski i wyłącznie na jej terenie istniały już świątynie rzymskokatolickie, jako że Polska zawsze katolicką była. 7 Niestety, dyspozycja nie zachowała się w żadnym dokumencie. 8 Pentatonika bezpółtonowa. 9 Polscy górale zawsze zajmowali się hodowlą owiec i baranów. 10 por. Kaleta Młodszy z Lipnicy Jakzem s tatkom łorgan stawioł. 11 Rzymski katolicyzm dotarł do Rzymu spod Tatr dopiero około I w. n.e. 12 Źródła podają dwie daty 1553 i

4 hole opisał organ w myślenickiej bazylice 13, dziwując się, że posiada tylko jeden werk. W swym sprawozdaniu dla papieża 14 zalecił nakazanie polskiemu klerowi rozbudowę istniejących organów przynajmniej o klawiaturę pedałową, zawierającą co najmniej jeden samodzielny głos, Subbas 16. I tak właśnie, po rozbudowie o werk pedału a później o inne manuały, narodziły się organy. Już nie organ, a organy. A te instrumenty, które nie zostały rozbudowane ze względu na chorobliwą oszczędność proboszczów, nazwano pozytywami. Cóż, organ musiał zostać rozbudowany według nakazu Stolicy Apostolskiej i jej Dykasterii Do Spraw Muzyki Kościelnej, pozytyw już nie. 13 por. Rev. James Asshole Moje peregrynacyje po myślenickiem i nowotarskiem wyd. Rzym j.w. 3

5 Skrzypce Protoplasta znanych nam skrzypiec powstał również w Polsce, również na Podhalu 15. Była to tak zwana Gęśl polska, skonstruowana przez dawnego góralskiego lutnika Jontka Gęślika z Witowa 16. Gęśl polska posiadała dwie struny z baraniego flaka nawinięte na kołki i naciągnięte na wyżłobiony pieniek drewna 17. Taką gęśl kupił za trzy kozy od lutnika Gaspar Loretto z Cremony i przywiózł do rodzinnego miasta w roku W Cremonie zachwycił się instrumentem będący świeżo po nauce stolarki okiennej młody człowiek, Andrea Amati 18 i zaczął produkować namiętnie instrumenty zwane skrzypc. Różniły się one od gęśla tym, że zamiast wyżłobionego pieńka, miały prawdziwe pudło rezonansowe z klepek świerkowych. Amati najpierw produkował wyłącznie skrzypc prawy 19, a gdy rozrosły się orkiestry, także skrzypc lewy 20. Skrzypc prawy 15 ok r. n.e. 16 Od jego przydomka powstała nazwa Gęśl polska. 17 Inaczej Złóbcoki. 18 ok r. 19 Dyszkantowy. 20 Basowy. 4

6 Skrzypc lewy Około roku 1543 wybuchła w Cremonie, a także w całej Italii potworna zaraza czarnego moru 21. Zdziesiątkowała ona muzyków grających w orkiestrach i wtedy Andrea Amati wpadł na pomysł, aby skleić skrzypc prawy ze skrzypcem lewym. I tak powstały dzisiejsze skrzypce, posiadające 4 struny. Na pamiątkę zaś istnienia niegdyś skrzypca w dwóch odmianach, w orkiestrach pozostał podział na pierwsze i drugie skrzypce. Koniec. Kraków, 11 lipca 2013 r. 21 Prawdopodobnie chodzi o dżumę. 5