OPŁACALNOŚĆ UPRAWY WYBRANYCH ROŚLIN BOBOWATYCH PRODUCTION PROFITABILITY OF SELECTED LEGUMES. Wstęp

Transkrypt

1 STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW Opłacalność ROLNICTWA uprawy wybranych I AGROBIZNESU roślin bobowatych Roczniki Naukowe tom XVIII zeszyt 4 9 Hanna Adamska, Małgorzata Gniadzik, Izabela Gołąb, Marcin Kozak Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu OPŁACALNOŚĆ UPRAWY WYBRANYCH ROŚLIN BOBOWATYCH PRODUCTION PROFITABILITY OF SELECTED LEGUMES Słowa kluczowe: biogospodarka, produkcja roślinna, bobowate, opłacalność produkcji Key words: bio-economy, plant production, legumes, production profitability JEL codes: Q10 Abstrakt. Produkcja rolnicza, zarówno roślinna, jak i zwierzęca stanowi jeden z głównych sektorów biogospodarki. W Polsce w ramach produkcji roślinnej coraz większe znaczenie mają rośliny bobowate. Zainteresowanie uprawą tych roślin wzrasta nie tylko w związku z realizacją programów rolnośrodowiskowych, ale również w związku z korzyściami środowiskowymi. Przedstawiono wyniki badań mających na celu określenie ekonomicznej opłacalności uprawy soi w odniesieniu do rodzimych upraw roślin bobowatych bobiku i łubinu żółtego. Badania wykazały, że głównymi czynnikami wpływającymi na opłacalność uprawy roślin bobowatych w Polsce są wysokości dopłat do produkcji, koszty zabiegów agrotechnicznych oraz wysokość uzyskanego plonu nasion. Wstęp Wśród wielu definicji określających pojęcie biogospodarki najbardziej trafne wydaje się określenie, iż jest to zbiór sektorów zajmujących się procesami produkcji, przetwórstwa bazujących na zasobach naturalnych. Tomasz Pajewski [2015, za Maciejczak i Hofreiter 2013] podaje, że jest to przyjazna dla środowiska produkcja i przetwarzanie biomasy. W związku z tym działania mające na celu rozwój sektorów biogospodarki przez ekonomiczne wykorzystanie zasobów odnawialnych przyczyniają się do poprawy stanu środowiska i realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju. Jednym z głównych sektorów biogospodarki jest rolnictwo. Stanowi ono podstawę do wytwarzania m.in. produktów żywnościowych pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. W produkcji roślinnej coraz większe znaczenie ma uprawa roślin bobowatych. Jedną z największych korzyści z uprawy roślin bobowatych jest jakość pozostawianego stanowiska dla roślin następczych, co pozwala obniżyć koszty nawożenia i środków ochrony pestycydowej w kolejnych latach [Katańska-Kaczmarek i in. 2007]. Dodatkowo ta grupa roślin charakteryzuje się zdolnością wiązania azotu atmosferycznego, co ma znaczenie zarówno ekonomiczne, jak i ekologiczne. Na świecie uprawianych jest kilkaset gatunków roślin bobowatych, które wykorzystywane są m.in. na włókno, drewno, barwniki. Jednak to gatunki będące źródłem białka i tłuszczu dla zwiększającej się liczby ludności mają największe znaczenie w gospodarce [Clarke, Wiseman 2000]. Rośliny te stanowią także ważny komponent pasz białkowych, oczywiście z uwzględnieniem dużej konkurencyjności ze strony importowanej śruty sojowej [Brzóska 2009]. Opłacalność produkcji roślin bobowatych, podobnie jak innych roślin uprawnych, jest ściśle związana z wysokością plonu i ceną zbytu nasion oraz składnika, dla którego roślina jest uprawiana [Spurtacz i in. 2008, Księżak, Bojarszczuk 2010, Czerwińska-Kayzer, Florek 2012]. W przypadku roślin bobowatych cena skupu dotyczy wyłącznie masy nasion, a nie ilości zawartego w nich tłusz czu i białka [Prusiński i in. 2008]. W związku z zaostrzającymi się przepisami prawnymi dotyczącymi wprowadzenia zakazu importu pasz modyfikowanych genetycznie, istnieje potrzeba przeanalizowania opłacalności uprawy głównych roślin bobowatych na obszarze Polski. Zainteresowanie uprawą tych roślin wzrasta w związku z realizacją programów rolnośrodowiskowych, rozwojem integrowanego i ekologicznego systemu produkcji, a także włączeniem grupy tych roślin uprawianych w plonie

2 10 Hanna Adamska, Małgorzata Gniadzik, Izabela Gołąb, Marcin Kozak Powierzchnia zasiewów [tys. ha] Sown area [thous. ha] , , , , , , , , , , , Rysunek 1. Powierzchnia zasiewów roślin strączkowych w Polsce w latach (suma powierzchni zasiewów przeznaczonych na cele konsumpcyjne i pastewne) Figure 1. Sown area of legumes in Poland in between 2005 and 2015 (total sown area destined for consumption and fodder) Źródło/Source: [GUS 2015] głównym do puli płatności specjalnych w ramach funkcjonującej wspólnej polityki rolnej (WPR) [Podleśny, Księżak 2009, ARiMR 2013] (rys. 1). Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1307/2013 z dnia 17 grudnia 2013 roku ustanowiło przepisy dotyczące płatności bezpośrednich na lata W myśl nowych przepisów od 1 stycznia 2015 roku płatności bezpośrednie składają się z kilku komponentów. Jeden z nowych elementów systemu płatności bezpośrednich stanowi zazielenienie. Zazielenienie definiowane jest jako płatność za praktyki rolnicze korzystne dla klimatu i środowiska. W związku z powyższymi argumentami podjęto próbę określenia ekonomicznej opłacalności wzrastającej uprawy soi w odniesieniu do rodzimych upraw roślin bobowatych bobiku i łubinu żółtego. Materiał i metodyka badań Przedstawiono wyniki badań prowadzonych na polach doświadczalnych Katedry Szczegółowej Uprawy Roślin Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Dane dotyczące uprawy rodzimych roślin bobowatych w latach oraz soi w 2015 roku opracowano na podstawie rejestrów księgowych oraz wyników badań doświadczalnych [Kotecki i in. 2014]. Zastosowano tradycyjną technologię przygotowania roli do siewu. Nawozy i środki ochrony roślin użyto w dawkach zgodnych z powszechnie przyjętymi zasadami agrotechnicznymi dla poszczególnych gatunków roślin oraz w oparciu o zalecenia Instytutu Ochrony Roślin PIB w Poznaniu. W przedsiewnym nawożeniu łubinu żółtego i bobiku stosowano 30 kg N, 60 kg P 2 O 5 oraz 120 kg K 2 O, natomiast w uprawie soi tylko 60 kg P 2 O 5 i 120 kg K 2 O. Kalkulacje kosztów i dochodów wykonano zgodnie z metodyką sporządzania danych rachunkowych w gospodarstwach rolnych, na zasadach obowiązujących w Polskim FADN [Augustyńska-Grzymek i in. 1999]. Koszty bezpośrednie stanowiły wydatki związane z prowadzoną działalnością i wielkością produkcji, a wliczono do nich uprawę roli, nawożenie, ochronę plantacji, materiał siewny i siew. Obliczono średnią nadwyżkę bezpośrednią bez uwzględnienia dopłat, jak i z dopłatami. Nadwyżkę bezpośrednią stanowiła roczna produkcji uzyskana z 1 hektara uprawy pomniejszona o poniesione koszty bezpośrednie. Wszystkie prace agrotechniczne wykonano własnymi maszynami. Dochód z uprawy roślin obliczono na podstawie różnicy wartości produkcji i poniesionych kosztów wersja z dopłatami, oraz różnicy wartości produkcji głównej a kosztami wersja bez dopłat. Koszt produkcji jednej tony produktu głównego był ilorazem poniesionych kosztów i ilości produkcji głównej.

3 Opłacalność uprawy wybranych roślin bobowatych 11 Tabela 1. Kalkulacja opłacalności uprawy łubinu żółtego i bobiku Table 1. Calculation of expenses and incomes of yellow lupin and field bean Lp./ No. A Wyszczególnienie/Specification Jedn./ Unit Łubin żółty/ Yellow lupin Mister cena value cena Bobik/ Field bean Albus [zł/ha]/ value [PLN/ha] Wartość produkcji/production value zł/pln Produkcja główna/main production t/ha , , Jednolita płatność obszarowa/ Single area payment Płatność uzupełniająca do roślin strączkowych/complementary payment for pulses Wyniki badań Z przeprowadzonej analizy (tab. 1 i 2) wynika, że średnia produkcji ogółem z 1 ha wyniosła dla łubinu żółtego 4467 zł, bobiku 5580 zł i soi 5832 zł. Kwoty te były kształtowane na podstawie wartości produkcji głównej i dopłat z tytułu uprawy roślin wiążących azot z powietrza. Koszty poniesione na badane uprawy wahały się od 2996 zł w przypadku soi do 4921 zł dla bobiku. Biorąc pod uwagę udział produkcji głównej w produkcji ogółem dla uprawy łubinu żółtego stanowiła ona 64%, dla bobiku 71%, a dla soi 70%. Dalsza analiza kosztów dowodzi, że w przypadku uprawy rodzimych roślin bobowatych największe znaczenie w kosztach bezpośrednich miały nakłady przeznaczone na nawożenie wyniosły one 57% (łubin żółty) i 52% (bobik). W uprawie soi nawożenie stanowiło 16% poniesionych kosztów bezpośrednich, co wynikało z rezygnacji z przedsiewnego stosowania dawki startowej azotu i przyczyniło się do ograniczenia poniesionych nakładów. Istotną pozycją kosztów w uprawie soi był wydatek na materiał siewny i siew, który wyniósł 742,2 zł/ha. Uprawę roli wykonano zgodnie z zaleceniami agrotechnicznymi oraz potrzebami stanowiskowymi i poniesiono koszty w wysokości 563,5 zł/ha Dopłata do materiału siewnego/ Seed payment Materiał siewny/seed material 3, , Nawożenie mineralne/ Mineral fertilization zł/ha/ PLN/ha 3 Środki ochrony roślin/ Weed and pest control means B Koszty bezpośrednie/direct costs C Nadwyżka bezpośrednia/ Gross margin D Nadwyżka bezpośrednia bez dopłat/ Gross margin without subsidies E Koszty pośrednie (narzut)/ Indirect costs F Ogółem koszty na 1 ha/ Total cost per 1 ha G Koszt produkcji 1 t/ Production cost of 1 t zł/pln H Dochód z działalności bez dopłat/ Income without subsidies I Dochód z działalności z dopłatami/income with subsidies Źródło/Source: [Kotecki i in. 2014]

4 12 Hanna Adamska, Małgorzata Gniadzik, Izabela Gołąb, Marcin Kozak Tabela 2. Kalkulacja opłacalności uprawy soi Table 2. Calculation of expenses and incomes of soybean Lp./ Wyszczególnienie/Specification No. Jedn./ Unit cena Soja/Soybean Merlin [zł/ha]/value [PLN/ha] Wartość produkcji/production value zł/pln 5832 Produkcja główna/main production t/ha , A Jednolita płatność obszarowa/single area payment 449 Dopłata do roślin strączkowych/payments for legume 1006 crops grow Płatność na zazielenienie/green direct payment Uprawa roli/soil tillage 563,5 2 Nawożenie mineralne/mineral fertilization 334,5 3 Siew (materiał siewny + siew)/seed material + sowing 742,2 4 Ochrona plantacji/plant protection zł/ha/ 83,3 B PLN/ Koszty bezpośrednie/direct costs 2073,5 ha C Nadwyżka bezpośrednia/gross margin 3758,5 Nadwyżka bezpośrednia bez dopłat/gross margin without subsidies 2001,5 1 Kombajnowanie/Combining 320,0 2 Paliwo/Fuel Oleje i smary 7% kosztu paliwa/oils, lubricants 29,4 4 Podatek rolny/agricultural tax 153,4 D Koszty pośrednie/indirect costs 922,8 E Ogółem koszty na 1 ha/total cost 2996,3 F Koszt produkcji 1 t/1 ton production cost 1198,5 G Dochód z działalności z dopłatami/income with subsidies zł/pln 2835,7 H Dochód z działalności bez dopłat/income without subsidies 1078,7 Źródło: badania własne Source: own research Z zestawienia poniesionych kosztów bezpośrednich i wartości produkcji wynika, że przy uprawie łubinu żółtego i bobiku wygenerowana nadwyżka bezpośrednia (z dopłatami) wynosiła odpowiednio 1299 i 1844 zł/ha a w przypadku soi 3758,5 zł/ha. Warto nadmienić, że bez uwzględniania dopłat dochód z uprawy łubinu żółtego i bobiku na 1 ha był ujemny i wynosił odpowiednio 753 zł i 961 zł. Opłacalność uprawy w największym stopniu zależała od wysokości obowiązujących dopłat. W przypadku soi dochód bez uwzględnienia dopłat wyniósł 1078,70 zł, na co wpływ miał wysoki plon (2,5 t/ha) i wysoka kwota sprzedaży nasion (1630 zł/t). Podsumowanie Udział roślin bobowatych w strukturze zasiewów ma charakter rosnący. Mając na uwadze prawidłowości, które wyłoniły się w trakcie przeprowadzonych badań dotyczące zarówno aspektów agrotechnicznych, jak i ekonomicznych, można spodziewać się dalszego zwiększania areału roślin bobowatych na obszarze Polski. Znaczącym czynnikiem wpływającymi na opłacalność uprawy roślin bobowatych jest wysokość dopłat do ich produkcji, koszt zabiegów agrotechnicznych oraz uzyskany plon. O wzroście udziału soi w zasiewie roślin bobowatych może decydować mniejsze zapotrzebowanie na nawożenie mineralne, co przekłada się na wysokość ponoszonych kosztów uprawy, którymi kierują się producenci rolni.

5 Opłacalność uprawy wybranych roślin bobowatych 13 Literatura ARiMR Sprawozdanie z działalności Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa za rok Warszawa. dostęp czerwiec 2016, Augustyńska-Grzymek Irena, Lech Goraj, Sławomir Jarka, Teresa Pokrzywa, Aldona Skarżyńska Metodyka liczenia nadwyżki bezpośredniej dla działalności produkcji rolnej (zgodnie ze standardami Unii Europejskiej). Warszawa: Wydawnictwo IERiGŻ-PIB. Brzóska Franciszek Postęp biologiczny i technologie produkcji zwierzęcej w warunkach zmieniającego się klimatu. [W] Przyszłość sektora rolno-spożywczego i obszarów wiejskich, red. A. Harasim, Puławy: Wydawnictwo IUNG-PIB. Clarke E.J. Wiseman Julian Developments in plant breeding for improved nutritional quality of soybeans. Protein and amino acid content. Journal of Agricultural Science 134: Czerwińska-Kayzer Dorota, Joanna Florek Opłacalność wybranych upraw roślin strączkowych. Fragmenta Agronomica 29 (4): GUS Produkcja upraw rolnych i ogrodniczych lata dostęp czerwiec 2016, obszary-tematyczne/rolnictwo-lesnictwo/uprawy-rolne-i-ogrodnicze/produkcja-upraw-rolnych-i-ogrodniczych-w-2015-roku,9,14.html, zakładka: archiwum. Katańska-Kaczmarek Agnieszka, Dariusz Majchrzycki, Wojciech Mikulski Ekonomiczne aspekty wykorzystania roślin strączkowych w uprawie polowej i żywieniu zwierząt gospodarczych w dobie biopaliw. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych 522: Kotecki Andrzej (red.) Współrzędna uprawa bobiku i łubinu żółtego z pszenżytem jarym. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Księżak Jerzy, Jolanta Bojarszczuk The economic assessment of maize cultivation depending on pre- -sowing tillage system, Acta Scientiarum Polonorum Agricultura 9 (4): Maciejczak Mariusz, Karen Hofreiter How to define bioeconomy?, Roczniki Naukowe SERiA XV (4): Pajewski Tomasz Biogospodarka jako strategiczny element zrównoważonego rolnictwa. Roczniki Naukowe SERiA XVI (5): , dostęp czerwiec 2016, Podleśny Janusz, Jerzy Księżak Aktualne i perspektywiczne możliwości produkcji nasion roślin strączkowych w Polsce. Studia i Raporty IUNG-PIB 14: , dostęp czerwiec 2016, pl/wydawnictwa/pliki/pdfpib/zesz14.pdf. Prusiński Janusz, Magdalena Borowska, Ewa Kaszkowiak Wybrane wskaźniki produkcyjności roślin bobiku w warunkach wzrastającego nawożenia azotem. Biuletyn Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin 248: Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1307/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. ustanawiające przepisy dotyczące płatności bezpośrednich dla rolników na podstawie systemów wsparcia w ramach wspólnej polityki rolnej oraz uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 637/2008 i rozporządzenie Rady (WE) nr 73/2009. Spurtacz Stanisław, Jerzy Pudełko, Leszek Majchrzak Opłacalność uprawy kukurydzy na ziarno w warunkach produkcyjnych w latach Acta Scientiarum Polonorum. Agricultura 7 (4): Summary Crop and animal production constitutes one of the main components of bio-economy. In Poland, legumes have gained more and more importance within crop production, as their cultivation has attracted attention both within agricultural and environmental programs that had been introduced, and for its environmental beneficiary effects. The present paper gives an overview of the research on estimating soybean production profitability compared to common legumes in Poland as field bean and yellow lupin. The studies have shown that the main factors affecting the profitability of growing legume crops in Poland are subsidies to production, costs of agricultural treatments and the obtained seeds yields. Adres do korespondencji prof. dr hab. Marcin Kozak Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Katedra Szczegółowej Uprawy Roślin pl. Grunwaldzki 24 A, Wrocław, tel. (71) marcin.kozak@up.wroc.pl