KSIĘGA PSALMÓW. Wstęp

Transkrypt

1 KSIĘGA PSALMÓW Wstęp Izrael - jak jego sąsiedzi z Egiptu, Mezopotamii i Kanaanu - od samego zarania uprawiał poezję liryczną we wszystkich formach. Niektóre utwory znajdują się w księgach historycznych. począwszy od kantyku Mojżesza (Wj 15), pieśni o studni (Lb ), kantyku Debory o zwycięstwie (Sdz 5), elegii Dawida na cześć Saula oraz Jonatana (2 Sm 1 itd.) aż do pieśni pochwalnej na cześć Judy i Szymona Machabeuszów (1 Mch 3.3-9; ). w oczekiwaniu kantyków NT: Magnificat, Benedictus i Nunc dimittis. Wiele fragmentów ksiąg prorockich należy do tych właśnie gatunków literackich. Do starych zbiorów, z których pozostała tylko nazwa i kilka urywków, należały Księga wojen Jahwe (Lb 21,14) i Księga Sprawiedliwego (Joz 10,13; 2 Sm 1,18), jednak skarb liryki religijnej Izraela zachował się przede wszystkim w Psałterzu. Nazwy Psałterz (greckie: psalterion - instrument strunowy towarzyszący pieśniom i psalmom) jest zbiorem stu pięćdziesięciu psalmów. Od Ps 10 do Ps 148 numeracja w Biblii hebrajskiej (tu używana) wyprzedza o jedną jednostkę tę w Biblii greckiej i w Wułgacie, które łączą Ps 9 i 10 oraz Ps 114 i 115, ale dzielą na dwa Ps 116 i Ps 147. Po hebrajska Psałterz nazywa się Tehillitn (Hymny), ale nazwa ta odpowiada tylko niektórym psalmom. Rzeczywiście - w tytułach poprzedzających większość z nich nazwą hymn" określono tylko Ps 145. Najczęściej pojawia się mizmor, tytuł zakładający akompaniament muzyczny, stąd najodpowiedniejsze jest tu - jak się wydaje - słowo psalm". Niektóre z tych psalmów" są nazwane pieśniami", a określenie to użyte samodzielnie poprzedza każdy utwór z grupy psalmów noszących nazwę pieśń stopni" ( ). Inne określenia są rzadsze i czasem trudne do zinterpretowania. Rodzaje literackie Lepszą klasyfikację psalmów otrzymuje się dzięki badaniu form literackich i z tego stylistycznego punktu widzenia wyróżnia się trzy główne rodzaje: hymny, błagania oraz dziękczynienia. Podział ten nie jest wyczerpujący, gdyż występują także formy pochodne skażone albo mieszane; poza tym nie zawsze odpowiada on zgrupowaniu psalmów według tematów czy intencji. 1. Hymny. Są nimi psalmy: 8, 19, 29, 33, 46-48, 76, , 93, , , 113, 114, 117, 122, 135, 136, Ich struktura jest dosyć stała: każdy zaczyna się wezwaniem do wielbienia Boga, wymienia przyczyny tego uwielbienia, cuda dokonane przez Boga w naturze (zwłaszcza Jego dzieło stworzenia) i w historii (szczególnie zbawienie, którego udzielił swojemu ludowi); w zakończeniu podejmuje się formułę wstępną albo wypowiada modlitwę. W tej całości można wyróżnić dwie grupy psalmów. Pieśni Syjonu (46, 48, 76, 87) o wyraźnej perspektywie eschatologicznej wysławiają miasto święte, miejsce przebywania Najwyższego i cel pielgrzymek (84 i 122). Psalmy królestwa Bożego (zwłaszcza 47, 93, 96-98) stylem przypominające proroków sławią powszechne królestwo Jahwe. Ze względu na to, że używa się w nich słownictwa i obrazów z intronizacji królów ziemskich, chciano je odnieść do święta intronizacji Jahwe, które miano obchodzić corocznie w Izraelu, jak to czyniono w Babilonii na cześć boga Marduka, jednakże istnienie takiego święta w Izraelu jest hipotezą mającą słabe podstawy. 2. Błagania lub psalmy cierpienia albo lamentacje. W odróżnieniu od hymnów, błagania nie głoszą chwały Boga, ale są zwróceniem się do Niego. Zwykle zaczynają się inwoka-

2 WSTĘP DO KSIĘGI PSALMÓW 700 cją połączoną z wołaniem o pomoc, z modlitwą albo z wyrażeniem ufności. Psalmem próbuje się wzruszyć Boga przedstawiając Mu smutną sytuację błagających o ratunek, a czyni się to za pomocą stereotypowych metafor, na ogół nie pozwalających określić konkretnych historycznych okoliczności powstania danej modlitwy: mówi się o wodach otchłani, o piiłapkach śmierci czy Szeolu, o nieprzyjaciołach czy zwierzętach (psach, iwach, bykach), które zagrażają albo rozszarpują, o kościach, które wysychają lub się kruszą, o sercu, które drży z lęku. Są tu zapewnienia o niewinności (7, 17, 26) i wyznania grzechów, jak w psalmie pokutnym 51 czy w innych psalmach tego typu. Przypomina się Bogu Jego dawne dobrodziejstwa albo też robi Mu się wyrzuty, że zapomina czy stoi z data (9, 10, 22, 44). Potwierdza się także pokładaną w Nim ufność (3, 5, 42, 43, 55-57, 63, 130 itd.), a czasami psalm jest po prostu długim ufnym wołaniem (4, 11, 16, 23, 62, 91, 121, 125, 131). Błaganie często kończy się przekonaniem - czasem nieoczekiwanym - że prośba została wysłuchana, i dziękczynieniem (6, 22, 69, 140). Błagania mogą być zbiorowe albo indywidualne. a) Błagania zbiorowe, czyli psalmy: 12, 44, 60, 74, 79, 80, , 106, 123, 129, 137. Okazją do nich jest tragedia narodowa, porażka, zniszczenie albo powszechny niedostatek. Prosi się wtedy o ratunek i odrodzenie narodu. Ps 74 i 137 odzwierciedlają, podobnie jak zbiór Lamentacji przypisywanych Jeremiaszowi, konsekwencje upadku Jerozolimy w 587 r.: Ps 85 wyraża uczucia powracających z Babilonii. Ps 106 jest generalnym wyznaniem win narodu. b) Błagania indywidualne, czyli psalmy: 3, 5-7, 13, 17, 22, 25, 26, 28, 31, 35, 38, 42, 43, 51, 54-57, 59, , 130, Modlitwy te są szczególnie liczne, a ich treść - bardzo bogata: zawierają prośby o zachowanie od niebezpieczeństw śmierci, prześladowań, wygnania i starości, a zwłaszcza o uwolnienie od choroby, oszczerstwa i grzechu. Wrogowie, czyli,.ci, którzy czynią zło", ci, na których się narzeka czy którzy wzbudzają gniew, nie są dokładnie nazwani. W każdym razie nie są nimi - jak myślano - rzucający uroki, przez psalm jakoby odczyniane. Poematy te nie są - jak utrzymywano do niedawna - indywidualnym wyrażeniem zbiorowego ja "; nie można też - jak zaproponowano ostatnio - włożyć ich wszystkich w usta króla mówiącego w imieniu swego narodu. Teorie te nie są wiarygodne, gdyż omawiane modlitwy z jednej strony są zbyt osobiste w nastroju, z drugiej - nie kojarzą się z osobą i z sytuacją króla. Prawdą jest niewątpliwie, że wiele z nich przystosowano do używania jako lamentacje narodowe (22, 28, 59, 69, 71, 102): prawdą jest też. Że istnieją psalmy królewskie, do których jeszcze wrócimy; prawdą jest w końcu, że modlitwy te weszły ostatecznie w powszechne użycie (to właśnie oznacza włączenie ich do Psałterza); pozostaje jednak faktem, że zostały ułożone dla konkretnego człowieka i przez konkretnego człowieka będącego w szczególnej potrzebie. Są one krzykiem duszy i wyrażeniem osobistej wiary, nigdy czystymi lamentacjami, lecz ufnym wołaniem do Boga w czasie nieszczęścia. 3. Dziękczynienia. Widzieliśmy, że błagania mogły się kończyć dziękczynieniem Bogu, który wysłuchuje modlitwy. W psalmach dziękczynnych, znacznie mniej licznych (18, 21, 30, 33, 34, 40, 65-68, 92, 116, 118, 124, 129, 138, 144), dziękowanie Bogu staje się istotą poematu. Rzadko są one zbiorowe, kiedy to lud składa dzięki za uwolnienie od niebezpieczeństwa, za obfitość zbiorów, za dobrodziejstwa przyznane królowi. Częściej występują indywidualne: psalmista po przypomnieniu doznanego cierpienia i wysłuchania modlitwy wyraża swą wdzięczność i zachęca innych do wspólnego uwielbienia Boga. Ta ostatnia część stanowi też okazję do włączenia tematów dydaktycznych. Struktura literacka psalmów dziękczynnych jest bliska strukturze hymnów. 4. Gatunki nietypowe i formy mieszane. Granica między gatunkami poprzednio opisanymi nie rysuje się dość wyraźnie i często się zdarza ich wzajemne zmieszanie, np. są lamentacje, które następują po ufnej modlitwie (27, 31) lub po których następuje pieśń dziękczynna (28, 57). Ps 89 zaczyna się jak hymn, w dalszej części zawiera proroctwo, a kończy się lamentacją. Długi Ps 119 jest hymnem na cześć Prawa, ale także lamentacją indywidualną i wykładem nauki o mądrości, do Psałterza bowiem przeniknęło wiele elementów obcych liryce. Wspomniano np. tematy mądrościowe, mówiąc że się je spotyka w niektórych psalmach dziękczynnych. Czasem tematy te zajmują tyle miejsca, że błędnie mówi się o psalmach dydaktycznych. Faktycznie Ps 1, 112 i 127 są czystymi kompozycjami

3 WSTĘP DO KSIĘGI PSALMÓW 701 mądrościowymi, natomiast inne zachowują pewne cechy gatunków lirycznych: Ps 25 jest zbliżony do lamentacji, Ps 32, 37. i 73 - do dziękczynienia itd. Do niektórych psalmów włączono proroctwa, niektóre zaś są proroctwami, i to bardzo rozwiniętymi (2, 50, 75, 81, 82, 85, 95, 110). Niedawno uznano je za prawdziwe przepowiednie wygłaszane przez kapłanów lub proroków podczas uroczystości świątynnych. Według innej opinii posłużono się w nich tylko stylem profetycznym, bez rzeczywistego związku z kultem. Kwestia ta jest wciąż dyskutowana, należy jednak uznać, że - z jednej strony - związki między Psałterzem a literaturą profetyczną nie ograniczają się tylko do proroctw w ścisłym tego słowa znaczeniu, lecz rozciągają się na wiele innych tematów, jak teofanie, obrazy kielicha, ognia, pieca ognistego, i że ~ z drugiej strony - niezaprzeczalne więzy łączą Psałterz z kultem sprawowanym w świątyni, do czego jeszcze powrócimy. Psalm) królewskie W Psałterzu znajduje się pewna liczba pieśni królewskich, które są w nim rozrzucone i należą do różnych gatunków. Są proroctwa pomyślne dla króla (2 i 110), modlitwy za króla (20, 61, 72), dziękczynienie za króla (21). modlitwy króla (18, 28, 63, 101). pieśń królewska śpiewana podczas procesji (132), hymn królewski (144). a nawet pieśń weselna na zaślubiny monarchy (45). Są to więc stare poematy, z epoki królów, odzwierciedlające język i ceremoniał dworu. Dotyczą prawdopodobnie któregoś z władców tamtej epoki, a Ps 2, 72 i 110 mogły być nawet psalmami intronizacyjnymi. Król jest nazwany przybranym synem Boga. jego królestwo nie będzie miało końca, a potęga rozciągnie się po krańce ziemi, on spowoduje triumf pokoju i sprawiedliwości, on będzie zbawcą swego ludu. Wyrażenia takie mogą się wydać przesadne, ale nie wykraczają one poza to, co mówiły o swoich władcach narody ościenne i czego się spodziewał od swego króla również Izrael. W Izraelu jednak król otrzymuje namaszczenie, które czyni go wasalem Boga i Jego namiestnikiem na ziemi. Jest on pomazańcem Jahwe, po hebrajsku mesjaszem". Ten religijny związek z Bogiem określa izraelską koncepcję królestwa i odróżnia ją od koncepcji egipskiej czy mezopotamskiej pomimo używania wspólnej frazeologii. Mesjanizm królewski", który się zaczyna wraz z proroctwem Natana (2 Sm 7), wyraża się w komentarzach, jaki do niego dają Ps 89 i 132, a zwłaszcza 2, 72, 110. Podtrzymywały one nadzieję ludu na spełnienie obietnic danych pokoleniu Dawida. Jeśli mesjanizm określić jako oczekiwanie na przyszłego króla, ostatniego, który przyniósłby ostateczne zbawienie i ustanowił królestwo Boże na ziemi, to żaden z tych psalmów nie jest ściśle mesjański", niektóre jednak z tych dawnych pieśni królewskich, używane także po upadku monarchii i włączone do Psałterza - być może z pewnymi poprawkami lub uzupełnieniami - podtrzymywały nadzieję na przyjście konkretnego Mesjasza, potomka Dawida. Była ona bardzo żywa wśród Żydów tuż przed początkiem naszej ery, a chrześcijanie dostrzegli jej spełnienie w Chrystusie (tytuł, który po grecku znaczy: Pomazaniec, a po hebrajsku: Mesjasz). Ps 110 stanie się najczęściej w NT cytowanym tekstem Psałterza. Pieśń weselna zawarta w Ps 45 chce wyrazić - w rozumieniu chrześcijan - związek Mesjasza z nowym Izraelem na wzór małżeńskich alegorii u proroków i stosowana jest do Chrystusa (Hbr 1,8). W tej samej perspektywie NT i tradycja chrześcijańska odnoszą do Niego także inne psalmy, niekrólewskie, które antycypowały sytuację i postawy Mesjasza, Sprawiedliwego w pełnym tego słowa znaczeniu, tak np. Ps 16 i 22 oraz pewne fragmenty 8, 35, 40, 41, 68, 69, 97, 102, 118, 119. Tak samo psalmy o królowaniu Jahwe zostały powiązane z królowaniem Chrystusa. Nawet jeśli te odniesienia wykraczają poza znaczenie dosłowne, są uzasadnione, ponieważ wszystkie nadzieje, ożywiające Psałterz, w pełni zrealizowały się dzięki przyjściu Syna Bożego na ziemię. Psalmy i kult Psałterz to zbiór religijnych pieśni Izraela. Wiemy też, iż do służby świątynnej należeli również kantorzy, a chociaż wspomina się o nich wyraźnie dopiero po wygnaniu, jest pewne, Że funkcja ta istniała od początku. W czasie obchodów świąt Jahwe wykonywano tańce i śpiewy chóralne (Sdz 21,19-21; 2 Sm 6,5.16). Według Am 5,23 składaniu ofiar towarzyszyły śpiewy, a skoro swoich kantorów miał pałac królewski za Dawida (2 Sm 19,36) i za Ezechiasza, zgodnie z Rocznikami Sennacheryba, to musiała ich mieć także świątynia Salomona, podobnie jak to było we wszystkich wielkich sanktuariach na Wschodzie. Rzeczywiście, niektóre psalmy przypisuje się Asafowi, synom Koracha, Hemanowi i Etanowi (albo Jedutunowi), a oni wszyscy - według Krn - przed wygnaniem są kantorami świątyni. Tradycja, przypisująca Dawidowi wiele psalmów, widzi w nim także organizatora kultu, w którym jest również

4 WSTĘP DO KSIĘGI PSALMÓW 702 miejsce dla kantorów (1 Krn 25), w czym zgadza się ze starymi tekstami, ukazującymi go jak tańczy i śpiewa przed Jahwe (2 Sm 6,5.16). Wiele psalmów zostało opatrzonych pewnymi wskazówkami muzycznymi lub liturgicznymi. Teksty części z nich wskazują, że odnoszą się one do rytu, któremu towarzyszą (20, 26, 27, 66, 81, 107, 116, 134, 135). Te oraz Ps 48, 65, 95, 96, 118 na pewno śpiewano w murach świątyni. Pieśni stopni" ( ) i Ps 84 były przeznaczone dla pielgrzymów zdążających do świątyni. Te przykłady, wybrane spośród najbardziej oczywistych, wystarczą, Żeby pokazać, iż wiele psalmów, nawet psalmy indywidualne, zostało ułożonych do celów liturgii świątynnej. Inne, jeśli nie miały od początku takiego przeznaczenia, przystosowano do tego, np. przez dodanie błogosławieństw (125, 128, 129). Związek psałmów z kułtem oraz łiturgiczny charakter Psałterza ujętego całościowo są więc niezaprzeczalne. Brakuje jednak informacji, aby dokładnie okreśłić, z jakimi uroczystościami czy świętami były związane poszczegółne psalmy. Według hebrajskiego tytułu Ps 92 byłby przeznaczony na dzień szabatu, greckie tytuły Ps 24, 48, 93, 94 wiążą je z innymi dniami tygodnia. Według tekstu hebrajskiego Ps 30 używano w czasie uroczystości Poświęcenia Świątyni, a Ps 29 według tekstu greckiego śpiewano podczas Święta Namiotów. Wskazówki te nie istniały być może od początku, jednak jako szczegółowe określenia wprowadzone w epoce żydowskiej świadczą. Że Psałterz był śpiewnikiem świątyni i synagogi, zanim się stał śpiewnikiem chrześcijan. Autorzy i daty Według tytułów siedemdziesiąt trzy psalmy przypisuje się Dawidowi, dwanaście Asafowi, jedenaście synom Koracha i pojedyncze Hemanowi, Etanowi (albo Jedutunowi), Mojżeszowi oraz Salomonowi. Trzydzieści pięć psalmów pozostaje bez podania autorstwa. Tytuły wersji greckiej nie zawsze pokrywają się z hebrajskimi i w tych pierwszych Dawidowi przypisuje się autorstwo osiemdziesięciu dwóch psalmów. Jeszcze inaczej jest w tłumaczeniu syryjskim. Być może na początku tytuły te nie miały okreśłać autorów wymienionych psalmów. Sformułowanie użyte w języku hebrajskim wskazuje tylko na jakąś relację wymienionej osoby do psalmu - bądź Z powodu zgodności tematycznej, bądź dlatego że psalm należał do zbioru podpisanego jej imieniem. Psalmy zatytułowane synom Koracha" należały do repertuaru tej rodziny kantorów, tak jak wiele psalmów z tytułem kierownikowi chóru" (4-6, 8 itd.) było utworami wykonywanymi przez chór świątyni. Tak samo istniały zbiór Asafa i zbiór Dawida. Szybko jednak doszło do tego, że w owych etykietkach o pochodzeniu psalmu zaczęto się dopatrywać imienia autora; niektóre psalmy z nagłówkiem Dawidowi" otrzymały podtytuł określający bliżej okoliczności z życia króla, w których poemat miał być ułożony (3, 7, 18, 34, 51, 52, 54 itd.). W końcu tradycja uznała Dawida za autora nie tyłko wszystkich psalmów, noszących jego imię, ale również całego Psałterza. Te złudne wskazówki nie powinny przysłonić ważnego i starego świadectwa zawartego w tytułach psalmów. Otóż należy przyjąć, że zbiory Asafa i synów Koracha rzeczywiście ułożyli kantorzy świątyni. Podobnie zbiór Dawidowy musi się w jakiś sposób wiązać z królem Dawidem. Biorąc pod uwagę to, co księgi historyczne mówią o jego uzdołnieniach muzycznych (1 Sm 16,6-18; Am 6,5) i poetyckich (2 Sm 1,19-27; 3,33-34) a także o jego zamiłowaniu do kułtu (2 Sm 6, ), można uznać, że w Psałterzu znajdują się teksty autorstwa Dawida. Rzeczywiście, Ps 18 jest powtórzeniem innego poematu przypisywanego Dawidowi - 2 Sm 22. Bez wątpienia nie wszystkie psalmy Dawidowe są autorstwa Dawida, ale zbiór ten mógł powstać tylko na autentycznym podłożu, choć trudno powiedzieć coś więcej. Widzieliśmy, że tytuły w tekście hebrajskim nie rozstrzygają sprawy, a autorzy NT, cytując ten czy inny psalm jako Dawidowy, przystosowują się do obowiązującej w ich czasach opinii. Świadectw tych nie można jednak w całości odrzucać i Dawidowi, śpiewakowi psalmów Izraela" (2 Sm 23,1), należy przyznać istotną rolę w kształtowaniu samych początków liryki religijnej narodu wybranego. Impuls, który od niego wyszedł, byt kontynuowany i Psałterz streszcza w sobie całe wieki poetyckiej aktywności Izraela. Był czas, kiedy krytyka datowała powstanie prawie wszystkich psałmów na okres po powrocie z wygnania, a nawet na czasy bardzo późne, teraz jednak wraca się do pogłądów bardziej roztropnych. Dość duża łiczba psalmów sięga epoki królów, co dotyczy zwłaszcza psalmów królewskich", których treść jest jednak zbyt ogólna, by na jej podstawie można było wyjść poza hipotezy w uściślaniu daty ich powstania, natomiast podczas wygnania zostały napisane psalmy królestwa Jahwe - pełne reminiscencji z in-

5 WSTĘP DO KSIĘGI PSALMÓW 5 nych psalmów i z drugiej części Iz; lak samo psalmy, które -jak np. Ps mówią o upadku Jerozolimy i o samym wygnaniu. O powrocie z niego śpiewa się w Ps 126. Wydaje się, ze okres po niewoli babilońskiej obfitował w kompozycje psalmiczne: jest to moment rozwoju kultu w odbudowanej świątyni, kiedy to kantorzy zyskują na znaczeniu i zostają zrównani w prawach z lewitami, a mędrcy - np. Ben Syrach - przejmują formę psalmiczną do rozpowszechniania swoich nauk. Czy należy odstąpić od datowania na czasy perskie i uznać, że niektóre psalmy powstały dopiero za Machabeuszów? Problem ten pojawia się zwłaszcza w odniesieniu do Ps 44, 74, 79, 83, zaproponowane argumenty nie wystarczają jednak, żeby uznać za prawdopodobną tak późną datę powstania tych utworów. Ksztahowanie się Psaherza Psałterz w obecnym kształcie jest uwieńczeniem długiego procesu twórczego. Najpierw istniały zbiory częściowe. Ps 72 {w tytule za autora jest uznany Salomon) zamyka werset: Skończyły się modlitwy Dawida, syna Jessego" - chociaż są psalmy nie-dawidowe przed nim i Dawidowe po nim. Istnieją rzeczywiście dwie pierwsze grupy Dawidowe (3-41 i 51-72), przypisywane osobiście jemu, z wyjątkiem ostatniego (Salomon) i trzech psalmów anonimowych. Ponadto musiały istnieć analogiczne zbiory, na początku oddzielnie: psałterz Asafa (50, 73-83), synów Koracha (42-49, 84, 85, 87, 88), stopni ( ), Hallelu ( , , 135, 136, ). O równoczesnym występowaniu wielu zbiorów świadczą psalmy, które powtarzają się z niewielkimi różnicami, jak Ps 14 i 53; 40,14-18 i 70; 57, ,7-14 i 108 Pracę redaktorów widać także w posługiwaniu się imionami Boskimi: Jahwe" jest używane niemal wyłącznie w Ps 1-41 (pierwsza grupa Dawidowa); w (druga grupa Dawidowa, część psalmów synów Koracha, psałterz Asafa) zastępuje je określenie Elohim"; cała reszta (90-150) jest jahwistyczna", z wyjątkiem Ps 108, łączącego obydwa psalmy elohistyczne", czyli 57 i 60. Ten drugi zbiór jahwistyczny", z wieloma psalmami anonimowymi, w których występują liczne powtórzenia i zapożyczenia, jest chyba w Psałterzu najmłodszy, co wcale nie przesądza daty powstania każdego z tych psalmów. Wreszcie, Psałterz podzielono - niewątpliwie mając za wzór Pięcioksiąg - na pięć ksiąg, rozgraniczonych krótkimi doksologiami: 41,14; 72,18-20; 89,52; 106,48. Ps 150 pełni funkcję długiej końcowej doksołogii, natomiast Ps 1 jest jakby wstępem do całości. Ta kanoniczna postać Psałterza wykrystalizowała się bardzo późno i miała układy konkurencyjne. Psałterz grecki Uczy sto pięćdziesiąt jeden psalmów, stara wersja syryjska - sto pięćdziesiąt pięć. Odkrycia znad Morza Martwego przywróciły hebrajski oryginał greckiego Ps 151 (są to w rzeczywistości dwa połączone psalmy) oraz dwa ostatnie psalmy syryjskie, co pozwoliło poznać trzy nowe utwory poetyckie, włączone do niektórych rękopisów Psałterza, gdzie zresztą psalmy nie zawsze następują w porządku kanonicznym. Psałterz był więc zbiorem otwartym aż do początków naszej ery, przynajmniej w pewnych środowiskach. Walor duchowy Religijne bogactwo psalmów jest oczywiste. Są one modlitwami ST w których sam Bóg wzbudzał uczucia, jakie względem Niego powinny żywić Jego dzieci, oraz słowa, którymi powinny się do Niego zwracać. Odmawiał je nasz Pan, Jezus Chrystus, i Dziewica Maryja, apostołowie i pierwsi męczennicy. Kościół chrześcijański uczynił z psalmów swą oficjalną modlitwę, niczego w nich nie zmieniając. Te okrzyki uwielbienia, błagania i dziękczynienia, nie zmienione choć wyrwały się z duszy psalmistów w konkretnych okolicznościach ich epoki a także ich osobistego doświadczenia, mają wymowę uniwersalną, ponieważ wyrażają postawę, jaką powinien mieć wobec Boga każdy człowiek. Te nie zmienione słowa zyskały znaczne wzbogacenie sensu: oto w Nowym Przymierzu wierny dziękuje Bogu i wychwala Go. bo On objawił mu tajemnicę swego wewnętrznego życia, odkupił go krwią swego Syna, wlał weń swego Ducha; podczas liturgicznej recytacji każdy psalm kończy doksologia trynitarna: Chwała Ojcu i Synowi, i Duchowi Świętemu. Stare błagania stają się bardziej żarliwe, odkąd ostatnia wieczerza, krzyż i zmartwychwstanie pouczyły człowieka o nieskończonej miłości Boga, o powszechności i sile grzechu, o chwałę obiecanej sprawiedliwym. Spełniają się nadzieje wyśpiewane przez psalmistów: Mesjasz przyszedł i panuje, a wszystkie narody są wezwane do uwielbiania Go.

6 KSIĘGA PSALMÓW WPROWADZENIE Okoliczności powstania Księga Psalmów to zbiór stu pięćdziesięciu liturgicznych modlitw-pieśni Izraela. Tradycja nazywa go Psałterzem Dawida, dlatego że imię tego króla widnieje w tytułach blisko polowy psalmów. Dawid odegrał istotną rolę w powstaniu liturgicznej tradycji Izraela, dlatego jego imieniem objęto całą księgę, choć tytuły kilkudziesięciu pieśni wskazują na innych autorów. I tak siedemdziesiąt trzy psalmy zostały przypisane Dawidowi, dwa Salomonowi (Ps 72; 126), dwanaście Asafowi (Ps 50; 73-83), jedenaście synom Koracha (Ps 42-49; 84; 85; 87; 88) oraz po jednym Mojżeszowi (Ps 90), Hemanowi (Ps 88) i Etanowi (Ps 89). Czas powstania większości utworów można określić jedynie w przybliżeniu. Starożytne pieśni Izraela towarzyszyły ludowi Bożemu w jego długiej historii, we wciąż zmieniających się okolicznościach. Z czasem utraciły bezpośrednie odniesienie do sytuacji, w której powstały, a zyskały znaczenie uniwersalne jako liturgiczna i osobista modlitwa wiernych. Aktualność psalmów polega na tym, że odwołują się one do typowych postaw ludzkich, przez co w pełnych ekspresji słowach psalmisty każdy modlący się bez trudu rozpoznaje własne przeżycia. Odkrycia w Qumran nad Morzem Martwym potwierdziły wcześniejsze przypuszczenia, że obecna forma Księgi Psalmów istniała już w II wieku przed Chr. W tym okresie intensywnego życia liturgicznego, skupionego wokół świątyni jerozolimskiej, nauczyciele Pisma połączyli wcześniejsze kolekcje psalmów w jeden zbiór, tzw. Pięcioksiąg Dawida. Podział na pięć ksiąg nawiązuje do Pięcioksięgu Mojżesza i został zaznaczony charakterystycznymi doksologiami, czyli formułami głoszącymi chwałę Boga (Ps 41,14; 72,18n; 89,53; 106,48). Treść i teologia Psałterz charakteryzuje się bogactwem gatunków literackich. Przyjmując je za kryterium podziału, można wyróżnić kilka grup utworów: 1) hymny - uroczyste pieśni pochwalne ku czci Boga (np. Ps 8; 19; 29; 100; 111; ), które mogą wyrażać podziw nad dziełem stwórczym Boga (np. Ps 104) i nad Jego działaniem w historii (np. Ps 105). 2) lamentacje - liczne skargi i prośby o pomoc udręczonemu psalmiście, mogą być zbiorowe i indywidualne (np. Ps 3; 5; 13; 22; 44). Wśród lamentacji występują psalmy ufności (np. Ps 4; 11; 16; 62; 121), psalmy dziękczynne jednostki (np. Ps 30; 34; 92, 103) i wspólnoty (np. Ps 66; 117; 124) oraz kolekcja siedmiu psalmów pokutnych (Ps 6; 32; 38; 51; 102; 130; 143). 3) psalmy królewskie, które sławią królowanie Boga (np. Ps 47; 93-99), przejawiające się także w rządach dynastii Dawida (np. Ps 2; 18; 21; 45; 89; 110; 132). 4) pieśni Syjonu - modlitwy, które odgrywały szczególną rolę w liturgii świątynnej (Ps 15; 24; 46; 48; 76; 84; 87; 122; 134). Do nich należą też psalmy pielgrzymkowe (np. Ps 122; 126), sławiące świętą Jerozolimę i wyrażające radość ze spotkania z Bogiem w Jego ziemskiej świątyni. 5) pieśni liturgiczne, śpiewane podczas wieczerzy paschalnej i wielkich świąt Izraela. Szczególnie ważny jest tu zbiór hymnów: Hallelu (Ps ) i Wielkiego Hallelu (Ps 136). Na ich prorocki charakter wskazał Chrystus, modląc się nimi w ostatnich 1125

7 godzinach ziemskiego życia (np. Mt 26,30). 6) psalmy dydaktyczne, które zawierają pouczenia o wartości prawa Bożego (Ps 25; 34; 111; 119), o sprawiedliwości i dobroci Boga (np. Ps 78; 145), rozważają problem odpłaty za dobre i złe uczynki (np. Ps 37; 49; 73; 112). 7) Psalmy mesjańskie, które wprost wyrażają oczekiwanie na Pomazańca Pańskiego (np. Ps 2; 110). Tęsknota za Chrystusem, tj. Mesjaszem, obecna jest także w psalmach królewskich i pieśniach Syjonu. W każdym niemal psalmie można wyróżnić różne gatunki literackie, które nie pozwalają zaklasyfikować ich wyłącznie do jednej grupy. Psalmy są utworami poetyckimi. Autorzy zastosowali w nich liczne środki stylistyczne. Najbardziej charakterystycznym elementem poetyki hebrajskiej był paralelizm członów, czyli stychów wersetu. Polegał on na tym, że najczęściej daną myśl poeta zawarł w dwóch następujących po sobie stychach, które tworzyły najmniejszą jednostkę literacką utworu. Z innych środków należy wymienić rym i rytm. Niekiedy psalmiści komponowali swoje dzieła wformie akrostychów, czyli utworów alfabetycznych (Ps 25; 34; 37; 111; 112; 119; 145). Wersety czy strofy psalmu rozpoczynały się wtedy od kolejnych liter alfabetu hebrajskiego. Pomimo tak wielkiej różnorodności, będącej wyrazem rozwoju duchowego Izraela, Psałterz stanowi jedną zwartą księgę. Myśl przewodnia całego zbioru została zawarta we wprowadzeniu (Ps 1-2). Człowiek ma do wyboru dwie drogi życiowe: droga posłuszeństwa Bożemu Prawu, która prowadzi do szczęścia, oraz droga buntu, wiodąca do zagłady. Cała historia świata jest wypadkową tego podstawowego wyboru. Psalmista często posługuje się pojęciem bezbożny (Ps 1,3-4), które może oznaczać wrogie narody albo człowieka, który sprowadza sprawiedliwych z właściwej drogi. Może nim być nawet nieprzyjaciel wewnętrzny - zło ukryte w sercu ludzkim. Obrazy wojenne, tak często pojawiające się w psalmach, można więc tłumaczyć jako ilustracje walki duchowej. Łatwo dostrzec w psalmach rozwój idei szczęścia. Z początku pojmuje się je materialnie jako spokojne życie, posiadanie ziemi, bogactwo, rodzinę, która zapewnia przyszłość. Stopniowo jednak człowiek odkrywa, że prawdziwe szczęście kryje się głębiej. Wypełnianie Prawa prowadzi go do odkrycia wartości nieprzemijalnych. Pociąga to za sobą przemianę relacji z bliźnimi. Pragnienie zemsty na wrogach ustępuje miejsca oczekiwaniu na ich nawrócenie. Podobnie ewoluuje rozumienie nagrody za sprawiedliwe życie i kary za popełnione zło. Początkowo psalmista, który widzi ziemskie powodzenie grzeszników, głośno krzyczy o swej niewinności i domaga się za nią odpłaty. Z czasem jednak uświadamia sobie własną grzeszność i przynależność do grzesznego ludu i pozostawia Bogu wymierzenie wszystkim sprawiedliwości. Grecki przekład Biblii, Septuaginta (LXX), powstały w egipskiej Aleksandrii już w II w. przed Chr., pogłębia historyczną lekturę Psałterza, interpretując go jako proroctwo. W ślad za tą żydowską tradycją. Kościół dostrzega w psalmach zapowiedź tajemnicy Chrystusa i doskonałej wspólnoty czasów ostatecznych. Stąd nasza lektura odwołuje się nie tylko do sensu wyrazowego (dosłownego, historycznego) psalmów, ale szuka także wypełnienia ich treści w Chrystusie i w Kościele. 1126

8 WSTĘP DO KSIĘGI PSALMÓW. Zbiór 150 pieśni religijnych, zwanych w kanonie hebrajskim Pochwałami" (Pieśniami pochwalnymi), nosi w tłumaczeniu greckim ST tytuł Psalmy" czy też Księga Psalmów" lub Psałterz" (Psalterion). Słowo psalm" oznacza pieśń śpiewaną przy wtórze instrumentu strunowego. Numeracja Psalmów jest w Septuagincie i w Wulgacie nieco inna niż w tekście hebrajskim. W tłumaczeniu naszym zachowujemy numerację hebrajską. Treść Psalmów jest bardzo różnorodna. Wszystko, czym żyła dusza pobożnego Izraelity, znalazło w nich wyraz: podziw dla wielkości Boga przejawiającej się w Jego dziełach, radość z Jego chwaty, wdzięczność za doznane dobrodziejstwa Boże, smutek w chorobie czy w chwilach prześladowania, poczucie winy i nadzieja na pomoc i zmiłowanie Boże. Naród Wybrany zawarł w Psalmach wspomnienia swej świetnej przeszłości, wyśpiewał w nich swe tryumfy, skarżył się przed Bogiem, gdy ponosił klęski, i wyrażał swe nadzieje na wspaniałą przyszłość. Układ Psałterza nie jest zależny od treści poszczególnych Psalmów. Spotykamy w nim hymn pochwalny obok skargi, prośbę obok pouczeń moralnych, psalm pokutny obok pieśni dziękczynnej. Całość zbioru jest podzielona na pięć ksiąg o nierównej objętości: pierwsza Ps 1-41; druga Ps 42-72; trzecia Ps 73-89; czwarta Ps ; piąta Ps Każda z nich kończy się doksołogią. Psalm 150 zaś można uważać za doksologię zamykającą cały Psałterz. Podział ten jest zapewne wzorowany na Pięcioksięgu Mojżesza. Można przyjąć, że w czasach przedchrześcijańskich każdej z przeszło 150 perykop Pięcioksięgu, czytanych podczas nabożeństw, odpowiadał jeden Psalm jako tekst liturgiczny, co tłumaczyłoby liczbę Psalmów w obecnym ich zbiorze; Księgi ST zawierają bowiem jeszcze kilka innych pieśni zbliżonych treścią i formą do Psalmów. Tradycja chrześcijańska nazwała Księgę Psalmów Psałterzem Dawida". W tytułach wielu psalmów bowiem jest wymienione imię Dawida (w TM 73 razy, w LXX 83 razy), a często nawet podane są także bliższe okoliczności, w których Dawid miał się modlić słowami danego Psalmu. Przyjmowano zatem, że Dawid jest autorem tych Psalmów, a ponadto przypisywano mu również te, które nie mają żadnego tytułu. W tytułach innych Psalmów są wymienione imiona: Asafa (12 razy), Korachitów (11 razy), Salomona (2 razy), Mojżesza (1 raz), Hemana (1 raz) i Etana (1 raz). Tytuły te są wyrazem tradycji izraelskiej, według której Dawid jest głównym twórcą psalmodii Narodu Wybranego. Księgi historyczne wspominają o talencie muzycznym i poetyckim Dawida (1 Sm 16,18-23; 18,10; 2 Krn 7,6; por. też Am 6,5) i przytaczają także kilka pieśni jako ułożonych przez niego, np. 2 Sm 1,19-27; 3,33n; 22 (= Ps 18); 23,1-7. Również NT mówi o nim jako o autorze Psalmów (Mt 22,43-45; Dz 2, n; 4,25n; Rz 4,6-8; ll,9n). Nie można więc wątpić, że niektóre Psalmy rzeczywiście mogą pochodzić od Dawida. Okazją do napisania ich mogła być zwłaszcza przeprowadzona przez niego organizacja kultu przy nowym Przybytku na Syjonie (por. 2 Sm 6,1-16; 1 Krn 15,1-29; Ezd 3,10; Neh 12,24). Tytuły Psalmów nie należą jednak do ich tekstu pierwotnego, lecz są uwagami dodanymi zapewne przez późniejszych redaktorów. Są one wprawdzie stare, o czym świadczy fakt, że już tłumacz LXX niektórych z nich nie rozumiał, niemniej ich wartość historyczna jest wątpliwa. Już antiocheńska szkoła egzegetyczna odnosiła się do nich krytycznie. Znamienne też, że w LXX liczba Psalmów opatrzonych tytułem jest większa niż w TM, natomiast brak w niej niektórych tytułów, które ma TM; przekład syryjski zaś wykazuje pod tym względem jeszcze większe rozbieżności. Przy tym tytuły

9 113 WSTĘP DO KSIĘGI PSALMÓW Psalmów nie zawsze odpowiadają ich treści. Wydaje sią, że autorzy tytułów sami nie rozumieli ich w znaczeniu ściśle historycznym, a sprawą autorstwa Psalmów przynajmniej niektórych traktowali w sposób analogiczny do tego, w jaki pojmowano autorstwo tych Ksiąg Mądrościowych, które noszą w tytule imię Salomona, choć pochodzą z czasów znacznie późniejszych. Tak więc dla ustalenia autorstwa i czasów powstania poszczególnych Psalmów trzeba sią uciec przede wszystkim do kryteriów wewnętrznych. Niektóre Psalmy mogły powstać jeszcze przed czasami Dawida. Za możliwością tą przemawiają najstarsze zachowane utwory poezji hebrajskiej, jak pieśni Mojżesza i Miriam (Wj 15,1-21) czy pieśń Debory (Sdz 5). Znaczna część Psalmów pochodzi z okresu królów. Wielkie reformy religijne tego okresu sprzyjały w szczególniejszy sposób tworzeniu pieśni religijnych. Nie zaprzestano tej twórczości także i w czasie niewoli babilońskiej. Wreszcie dość pokaźną liczbę Psalmów wydały jeszcze czasy po niewoli. W ówczesnych kręgach tzw. nauczycieli mądrości posłużono się między innymi i tym rodzajem literackim, by wskazać na Prawo Boże jako źródło prawdziwej mądrości. Niektóre starsze Psalmy zaś w tym czasie reinterpretowano lub też dostosowano do późniejszych wydarzeń historycznych. Podłożem, z którego wyrosły Psalmy, byl kult. Słowa tego jednak nie należy pojmować zbyt ciasno. Część Psalmów została niewątpliwie ułożona z przeznaczeniem do wspólnej recytacji czy śpiewu w miejscu kultu, inne natomiast zawdzięczają swe powstanie osobistym przeżyciom ich Autorów lub szczególnym wydarzeniom w życiu publicznym. Połączone potem w jeden zbiór, stały się modlitewnikiem całego ludu Bożego, używanym już to w czasie publicznych nabożeństw, już też w życiu prywatnym. W Psałterzu znajdują się ślady istnienia starszych od niego, mniejszych zbiorów, które w całości lub częściowo weszły w jego skład. Tak np. Psalmy Korachitów (42-49; 84n; 87n), Psalmy Asafa (50; 73-83) oraz tzw. Pieśni Pielgrzymie (Ps ) stanowią osobne grupy; jest kilka Psalmów, które spotykamy dwukrotnie w różnych miejscach Psałterza, z czego można wnioskować, że znajdowały się pierwotnie w odrębnych zbiorach; do Ps 72 zaś dodana jest uwaga: Tu kończą się modlitwy Dawida, syna liszaja". Psalmy należą do najpiękniejszych utworów poezji biblijnej. Poezja hebrajska różni się pod względem formy od nowoczesnej, a także od klasycznej poezji greckiej czy łacińskiej. Nie ma w niej rymu, a cechująca ją rytmika (ze względu na jej związek z muzyką i tańcem) nie polega na określonym następstwie zgłosek długich i krótkich, jak w klasycznym metrum, lecz na odpowiednim rozkładzie akcentów słownych. Rytmika ta nie jest nam jednak dokładniej znana, gdyż nie zawsze łatwo ustalić, które sylaby należy uważać za akcentowane. Zasadniczą jednostką poematu hebrajskiego jest wiersz, który dzieli się najczęściej na dwa, rzadziej na więcej członów, czyli stychów. W kilku utworach poetyckich, między nimi także w kilku Psalmach, jest zastosowany tzw. akrostych, tzn. że poszczególne wiersze rozpoczynają się od kolejnych liter alfabetu. Tam, gdzie występuje refren, widoczny jest podział pieśni na strofy; poza tym jednak nie ma pewności co do takiego podziału, a w przekładach dokonuje się go raczej poprzez analizę treści, wyodrębniając pewne grupy wierszy stanowiące jakąś całość logiczną. Tytuły niektórych Psalmów zawierają, jak się zdaje, uwagi dotyczące sposobu wykonania danej pieśni; tytuły te jednak są dla nas niejasne i niezrozumiale, podobnie jak nie znamy znaczenia wyrazu sela" umieszczonego w wielu Psalmach po pewnych wierszach. W przekładzie naszym oddano go przez słowo pauza". Główną cechą odróżniającą poezję biblijną od prozy jest tzw. paralełizm członów. Polega on na tym, że między członami wiersza zachodzi swoisty stosunek myśli i pojęć. Paralełizm może być synonimiczny (gdy myśl zawarta w pierwszym członie jest powtórzona w drugim, ale innymi słowami, np. Ps 8,5), antytetyczny (gdy drugi człon jest przeciwieństwem pierwszego, np. Ps 20,9) i syntetyczny (gdy myśl pierwszego członu 8 Pismo Święte - t. II

10 114 WSTĘP DO KSIĘGI PSALMÓW jest w drugim rozwinięta, np. Ps 9,18). W niektórych Psalmach wymienione rodzaje paralelizmu są bardziej złożone. Forma ta jest właściwa poezji całego starożytnego Wschodu, w Izraelu jednak została doprowadzona do większej doskonałości. Budowa poszczególnych utworów jest w wielkiej mierze zależna od ich treści. Nietrudno zaś zauważyć, że Psalmy różnią się między sobą znacznie zarówno treścią jak i formą. Stąd rozróżnia się w Psałterzu pewne określone gatunki literackie. Można by właściwie podzielić Psalmy pod tym względem na dwie wielkie, zasadnicze grupy, tj. na pieśni pochwalne i błagalne. Modlitwie dziękczynnej bowiem z reguły towarzyszy również uwielbienie, błagalna zaś zawiera także skargę, a często też wyrazy ufności. Przyjęły się jednak bardziej szczegółowe określenia różnych gatunków literackich Psalmów. Najpocześniejsze miejsce wśród nich zajmują hymny, choć liczba ich jest stosunkowo mała. One to bowiem nadają Psałterzowi zasadniczy ton, skąd też jego hebrajska nazwa: Pochwały". Sławią one Boga jako Stwórcę i Pana świata, a przede wszystkim jako troskliwego Opiekuna, który nieraz w cudowny sposób kierował dziejami swego narodu. Dlatego też lud Boży posługiwał się nimi dla wyrażenia Bogu wdzięczności. Najliczniejszą grupę stanowią skargi, czyli lamentacje, które dzielą się na indywidualne i zbiorowe, czyli publiczne. Lamentacje indywidualne rozpoczynają się zwykle ogólnie sformułowaną prośbą o pomoc Bożą w nieszczęściu. Sama skarga zawiera opis nieszczęścia, np. choroby, fałszywego oskarżenia, prześladowania przez wrogów itp. Opis ten jest najczęściej utrzymany w tonie bardzo ogólnym, co niewątpliwie ma swą przyczynę w tym, że większość tych Psalmów była także przeznaczona na użytek innych, którzy znajdą się w podobnej sytuacji (por. Ps 102,1). Po skardze następują wyrazy ufności i szczegółowe prośby, a wreszcie obietnica złożenia Bogu dziękczynienia. Nie zawsze wszystkie te elementy strukturalne lamentacji są rozbudowane w równej mierze. Psalmy, w których dominuje moment ufności lub dziękczynienia, tworzą już osobne gatunki literackie. Struktura lamentacji publicznych jest analogiczna do budowy lamentacji indywidualnych. Przedmiotem ich są wielkie nieszczęścia, jakie spadły na cały naród, np. zagrożenie ze strony nieprzyjaciół, klęski wojenne itp. Przemawia w nich cała społeczność Izraela. Nie można jednak wykluczyć możliwości, że i wśród tych Psalmów, w których przemawia jednostka (król lub kapłan), niektóre dotyczą całego narodu. Niemały wpływ na rozwój psalmodii w Izraelu wywarła nauka Proroków jak i późniejszych nauczycieli mądrości. Tradycyjne formy zostały wzbogacone nową treścią, tak iż można wyodrębnić dalsze grupy gatunków: psalmy prorocko-eschatologiczne i dydaktyczne. Do psalmów prorocko-eschatołogicznych należą pieśni o królestwie Jahwe (Ps 47; 93; 96-99), których treść zdradza pewne powiązanie z pismami Proroków, szczególnie Deutero-Izajasza, oraz spokrewnione z tekstami prorockimi pieśni o Syjonie (Ps 46; 48; 76) o zabarwieniu eschatologicznym. Psalmy dydaktyczne zawdzięczają swe powstanie w głównej mierze działalności owych mędrców i uczonych, którzy po niewoli babilońskiej oddawali się gorliwemu studiowaniu Pisma Św. i czerpali ze słowa Bożego naukę mądrości. Grupa ta obejmuje między innymi Psalmy, których tematem jest Prawo objawione (Ps 1; 19; 119), Psalmy historyczne ukazujące zbawcze działanie Jahwe (Ps 78; 105;106), rozważania filozoficzno-religijne o człowieku (Ps 8; 90; 139), pouczenia o jego obowiązkach moralnych (Ps 14; 15; 24 i in.), wreszcie Psalmy poruszające zagadnienie sprawiedliwej odpłaty za czyny człowieka (Ps 34; 37; 47; 73; 92). W wielu Psalmach spotykamy wymienione gatunki w formie mieszanej, tak iż często trudno określić gatunek danego Psalmu.

11 115 WSTĘP DO KSIĘGI PSALMÓW Ze stanowiska teologicznego zwraca się szczególną uwagę na Psalmy mesjańskie. Ideą mesjańską wyróżniają się przede wszystkim niektóre Psalmy królewskie. Przypisuje się w nich królowi atrybuty i prerogatywy, które w znaczeniu dosłownym można odnieść tylko do mesjańskiego Króla przyszłości. Nie zawsze jednak łatwo rozstrzygnąć, czy Autor nadał swej wypowiedzi takie właśnie znaczenie. Wiele tekstów można uznać za mesjańskie tylko w sensie typicznym. Najbardziej wyraźny charakter mesjański mają Ps 2 i 110. W Psałterzu odzwierciedla się niemal cała teologia Starego Testamentu. Ważniejsze jednak jego znaczenie polega na tym, że zawiera on najdoskonalsze modlitwy, którymi posługiwał się także sam Chrystus. Toteż stał się on oficjalną modlitwą Kościoła i znalazł szerokie zastosowanie w jego liturgii.

12 WSTĘP DO KSIĘGI PSALMÓW. Charakterystyka ogólna Księga Psalmów jest zbiorem modlitw, które narodziły się w ciągu historii larodu izraelskiego. Psalmy można podzielić na różne grupy lub rodziny, na podstawie ich zawartości, formy i sytuacji, w których posługiwano się nimi w antycznym Izraelu. Liczne Psalmy to hymny, które wysławiają wielkość Boga w stworzeniu np. Ps 8; 33; 104) lub dzieła dokonane przez Niego w historii na korzyść Jego ludu (np. 100; 105; 114). Niektóre hymny charakteryzuje pochwalne zawołanie: PAN jest królem!" (93; 96-99). Większość Psalmów to prośby lub błagania, wezwania skierowane do Bosa z wołaniem o pomoc w sytuacji cierpienia lub niebezpieczeństwa. Z reguły zawierają opis sytuacji, w której znajduje się proszący, zanoszone do Boga ołaganie, połączone z prośba o interwencję, i wyraz pokładanej w Nim ufnoici. Niektóre z nich są prośbami ludu lub jakiejś konkretnej wspólnoty (np. 12; 44; 60; 74; 79; 80; 83; 137), inne to błagania konkretnych osób, prześladowanych, spotwarzanych, chorych i uciskanych, które szukają pomocy u Boga (5-7; 13; 17; 22; 25; 26; 28; 31; 35; 38; 39; 41-43; 51; 54; 57; 59; 61; 63; 64; 69-71; 86; 88; 102; 109; 120; ). Mamy też Psalmy królewskie, które dotyczą króla, jego modlitw lub modlitw za niego (np. 2; 18; 20; 21; 45; 72; 89; 101; 110; 144). Niektóre z nich zostały w Nowym Testamencie odniesione do Jezusa, Mesjasza. Psalmy od 120 do 134 są nazywane pieśniami pielgrzymów. Prawdopodobnie modlili się przy ich pomocy ci, którzy udawali się do świątyni na takie wielkie święta, jak Pascha, Pięćdziesiątnica czy święto Namiotów. Inne natomiast Psalmy, podobne do tych, są nazywane pieśniami Syjonu, gdyż wysławiają Jeruzalem jako miasto wybrane przez Boga (46; 48; 76; 87; 132). Jeszcze inne Psalmy są nazywane Psalmami dydaktycznymi, ponieważ zawierają istotne dla życia pouczenia, na wzór tych, które znajdują się w Księgach Mądrościowych (np. 1; 37; 49; 73; 78; 112; 119).

13 628 WSTĘP DO KSIĘGI PSALMÓW Liczne Psalmy wyrażają też wdzięczność i dziękczynienie zanoszone do Boga (9-10; 30; 32; 34; 92; 107; 116; 118) lub uwypuklają ufność pokładaną w Nim iw Jego interwencję (np. 3; 4; 11; 16; 23; 62; 139). Niektóre Psalmy zawierają przesłanie od Boga, przekazywane przez usta kapłanów i proroków (np. 14; 50; 53; 75; 81; 95). Autor i środowisko historyczne Liczne Psalmy są przypisywane Dawidowi. Trudno jest jednak jednoznacznie określić do jakiej epoki należy dany Psalm. Jest rzeczą pewną, że Psalm\ zostały napisane i były śpiewane (greckie słowo, od którego pochodzi termin psalm " oznacza śpiew przy akompaniamencie muzyki) w całej historii antycznego Izraela. W tekście hebrajskim 150 Psalmów zostało podzielonych na pięć grup lub ksiąg (1-41; 42-72; 73-89; ; ). Nie znamy kryteriów tego podziału. Liczne Psalmy, w tym 116, mają tytuły, których znaczenie jest dla nas niejasne. Tytuły, jak się wydaje, najczęściej określają autora, melodię, akompaniujące instrumenty muzyczne i okoliczności, do których odnosi się dany Psalm. Gdy Psalmy zostały przetłumaczone na grekę, większość z nich, na skutek innego podziału, otrzymała numerację niższą o jeden lub dwa numery od hebrajskiej. W naszym przekładzie podążamy za numeracją hebrajską, zaznaczając w nawiasach numerację Septuaginty, którą później podjęła też Wulgata. W naszym przekładzie pragniemy też zachować tradycję narodu izraelskiego, dotyczącą szacunku dla imienia Bożego. Pobożny Żyd, dla którego imię znaczyło to samo, co osoba, z obawy przed nadużyciem nie wymawiał imienia Boga. Wszędzie tam, gdzie w Biblii znajdował się tetragram tego Imienia (JHWH), wymawiał słowo Pan (Adonaj) lub Bóg (Elohim). Kierując się tą tradycją, we wszystkich miejscach, w których pojawia się w Psalmach to Imię, piszemy kapitalikiem słowo PAN lub BÓG (zgodnie z samogłoskami podpisanymi w Psalmach pod tetragramem imienia Bożego w IX w. po Chr, pochodzącymi od słowa Adonaj - Pan lub Elohim - Bóg), zaznaczając w ten sposób, że w oryginale występuje w danym miejscu tetragram tego Imienia. Psalmy stanowią modlitwę narodu izraelskiego. Jezus śpiewał i cytował Psalmy (zob. np. Mk 14,26; 15,34). Pierwsi chrześcijanie również modlili się Psalmami (zob. Dz 4,24-26). Stały się one na zawsze źródłem, z którego czen pią wszyscy, którzy przez Słowo Boże pragną się zwrócić do Boga.

14 KSIĘGA PSALMÓW Wprowadzenie. Księga Psalmów bierze swoją nazwę od starożytnego przekładu greckiego słowa psalmoi, które oznacza muzykę instrumentalną i, w szerszym znaczeniu, słowa towarzyszące muzyce. W języku hebrajskim księga tajest znanajako księga pochwał". W tradycji hebrajskiej psalmy numerowano kolejno, w sumie jest ich sto pięćdziesiąt. Taka samąliczbępsalmówzawiera wersja grecka i łacińska, chociaż w obrębie Ps zwykle występuje różnica o jedną cyfrę (np. Ps 72 jest w wersji greckiej 71). Jeden ze -> zwojów znad Morza Martwego i wiele rękopisów greckich obejmują też inne psalmy, zwłaszcza Ps 151, który niektóre Kościoły prawosławne uznają za kanoniczny. W okresie hellenistycznym psalmy opatrywano nagłówkami (uwagami wstępnymi), wskazującymi na autorstwo ( przez" albo związana" z Dawidem), zawierającymi adnotacje muzyczne (np. na instrumenty muzyczne"), a nawet odnoszącymi się do konkretnych wydarzeń (np. Ps 51, po jego [Dawida] grzechu z Batszebą). Tytułami opatrzonych jest 116 psalmów, jednakże podane w nich informacje w większości wypadków nie są już zrozumiałe (np. Ps 69, Na melodię [...]"). Nic nie można już powiedzieć o psalmach jako kompozycjach muzycznych. Pojawia się w nich wiele wskazówek co do akompaniamentu muzycznego i można wnosić, że słowa psalmów śpiewano, ale nic nie wiadomo na temat ich melodii czy instrumentalizacji.(-> Muzyka i instrumenty muzyczne.) Wiadomo, że za obecną formą Psałterza kryje się złożona historia. Wydaje się, że został on podzielony na pięć ksiąg" za pomocą wstawionych doksologii: 41,13-14; 72,18-19; 89,52; 106,48; 150,6 (albo być może w ogóle Ps 150). Podział ten

15 379 KSIĘGA PSALMÓW wskazuje na wczesne zbiory psalmów; Psalmy Dawidowe (w sumie 73); Psalmy Asafowe (Ps 73-83); Psalmy synów Koracha (Ps 42; 44-49; 84; 85; 87; 88) itd. Fakt, że ogólna nazwa Boga, hebrajskie 'elohim, przewyższa w Ps czterokrotnie święte imię Boga (jhwh, wymawianie prawdopodobnie Jahwed; -> tetragram), sugeruje, że stanowią one odrębny zbiór; część tę z tej racji nazywa się psałterzem elohistycznym". Także obecność podwójnych psalmów (14 = 53; 40,13-20 = 70) wskazuje na wcześniejszą kompilację. W licznych przekładach Księgi Psalmów stwierdza się różnice. W wielu miejscach tradycyjny -> tekst masorecki psalmów jest zepsuty i wymaga poprawienia. Korekta ta opiera się na ogólnie dostępnych źródłach, zwłaszcza na starożytnych przekładach. Jednakże nie zawsze sąone wiarygodne; zwłaszcza mylące są formy czasowe obecne w ^ Septuagincie. Celem przywrócenia przypuszczalnie pierwotnej formy tekstu, bibliści muszą odwoływać się do odnośnych języków semickich, zwłaszcza w przypadkach prób ustalenia znaczenia poszczególnych słów. W czasach współczesnych odkrycie języka i literatury -> ugaryckiej rzuciło nowe światło na tekst hebrajski, co umożliwia poprawniejszy jego przekład. Gatunki literackie. Współcześni bibliści sceptycznie odnoszą się do dwóch aspektów tradycyjnych tytułów; autorstwa (stąd i datowania) i rodzaju. Nie ma żadnych pewnych dowodów, które pozwalałyby przyjąć, że Dawid jest autorem któregoś z psalmów. Sława Dawida jako muzyka (1 Sm 16,23; Sm 6,5) wprawdzie pozwala łączyć jego postać z psalmami, ale nie sposób dowieść, że był ich autorem. Jeśli chodzi o rodzaj psalmów, współczesna biblistyka jest znacznie mniej wymagająca. Starożytni nie przywiązywali wagi do klasyfikacji. Można zatem tylko bardzo ogólnie określić gatunek poszczególnych psalmów; lamentacja jednostki albo wspólnoty, pieśń uwielbienia w świątyni itd. Innymi słowy, klasyfikację literacką zastąpiła tendencjahistoryzująca, którą zdradzają tytuły. Współczesną analizę literacką psalmów zapoczątkował Hermann Gunkel ( ). Jego wnioski z czasem zostały częściowo zmodyfikowane, ale przedstawiona przez niego klasyfikacja psalmów nadal uchodzi za podstawową. Wiele psalmów z trudem da się sklasyfikować, ale poniższy opis ich gatunków literackich z pewnością okaże się pożyteczny. Hymny. Hymn albo pieśń uwielbienia zaczyna się na radosną nutę, w której Psalmista wzywa samego siebie (Ps ) albo wspólnotę (Ps 117) do wielbienia Pana. Zwykle podaje się dwa powody i one też stanowią serce modlitwy: stwórcza aktywność Boga i Jego zbawcze interwencje w historię Izraela. Formułą są słowa: Wielbij Pana, albowiem (...)". Jeśli chodzi o stworzenie, w sensie aktu stwórczego, należy się liczyć ze zręcznym i pełnym polotu przedstawianiem stwórczości Bożej, o której mówi się w całej Biblii. Przede wszystkim ma się tu na myśli opis nie wymagającej żadnego wysiłku aktywności Boga w Rdz 1, stworzenie samym słowem, ale w Rdz 2,7 przedstawia się też Boga, który niby garncarz lepi człowieka z prochu ziemi. Innym sposobem przedstawiania stwórczej aktywności Boga jest obraz walki z chaosem, utożsamianym z groźnym -> Lewiatanem (Ps 74, 14;104,26;por.Iz27,l;Hi3,8;41,l-34)albo Rahabem (Ps 89,11; Hi 9,13; 26,12-13), albo po prostu z morzem" (które zapewne należy ujmować na tle walki Baala z Jamm [ morze"] obecnej w literaturze ugaryckiej; por. Ps 74,13). Uwaga nie skupia się tylko na stwórczej aktywności Boga na początku; stwarzanie ma charakter ciągły (Ps 104). Izraelici niewątpliwie głęboko odczuwali stwórczą aktywność Boga i lubowali się w jej opisywaniu. Innym powodem uroczystego wielbienia Boga są Jego interwencje w historię, które okazują się zbawienne dla Izraela, zwłaszcza Jego interwencja w czasie ^ wyjścia (Ps 78; 114; por. Wj 15,1-18). Tę świętą historię wspomina się też, by pouczyć Izraela (Ps 106) albo skłonić go do czynienia pokuty (Ps 106). Historii" tej nie traktowano jako godnej pamięci przeszłości. Stale uobecniano ją w liturgii i na nowo stwarzano w sercach ludzi, dla których była ona również rękojmią przyszłości. Budowa hymnów jest prosta: po wstępnej inwokacji, rozwija się niektóre myśli jako motywy wielbienia Pana. Psalmy często kończą słowa uwielbienia, ale niektóre hymny zostały uznane, ze względu na ich treść, za szczególny rodzaj. Należą tu najpierw Pieśni Syjonu" (Ps 46; 48; 84; 87; 122). Z pewnością są one hymnami, ale słowa uwielbienia koncentrują się na ^ Jerozolimie. Nie mówią one o Jeruzalem w oderwaniu od Pana; Święte Miasto jest przede wszystkim miejscem przebywania Boga pośród ludu, miejscem, gdzie można znaleźć imię" Boże (Pwt 12,11) albo obecność Bożą. Częstym tematem jest niezwyciężoność -» Syjonu (Ps 46; 48). To przeświadczenie może stać się pułapką dla tych, którzy pokładają fałszywą ufność w mieście Boga" (por. Jr 7,1-15; 24,1-10); Izraelici byli jednak rzeczywiście przekonani, że wspaniałość tego miasta miała związek z obecnością w nim Pana. Tematem drugiego typu tego rodzaju hymnów jest intronizacja Pana: Pan jest królem" (albo przybył król"). Psalmy te (zwłaszcza 47; 93;

16 KSIĘGA PSALMÓW ) sławią Pana jako króla i stwórcząmoc Boga, a także Jego panowanie nad historią. Królewskiej godności Pana nie pojmuje się jako nowego roszczenia; jest ona bowiem zakorzeniona w przeszłości, a teraz uobecniana w liturgicznycłi obcłiodacłi. Psalmy dziękczynne. Gunkel uważa je za modlitwy zanoszone do Boga po wybawieniu z jakiegoś krytycznego położenia - odpowiednik lamentacji (por. następny paragraf); np. Ps 18; 30; 40; 66; 116; 118; por. Jon 2,2-9. Rozpoczynają się niejako pieśniąpochwalną, a następnie szybko przechodzą do uznania Pana za wybawcę. Wyznanie to niekiedy przybiera formę świadectwa składanego wobec stojących obok (por. Ps 30,4-5), których w ten sposób zachęca się do uczestnictwa w dziękczynnej -> ofierze psalmisty. Niekiedy zawierają dygresję, w której psalmista przypomina o trudnym okresie przed doznaniem wybawienia (Ps 116,10-11). Ps 100 nosi tytuł Dziękczynienie, a jego ww. 4-5 (por. Jr 33,11) występują w nieco innej formie wps 106,1; 107,1; 118,1 i 136,1. Lamentacje. Psalmy lamentacyjne można rozpatrywać z indywidualnego i zbiorowego punktu widzenia. Większość z nich ma charakter psalmu, w którym jednostka wyraża swoją skargę; ten rodzaj literacki najczęściej też występuje w Psałterzu (około czterdziestu psalmów, np. 22; 42-43; 69). Modlący się zwykle zaczyna wołaniem, aby Pan przyszedł mu z pomocą ( Boże mój"), po czym następuje opis nieszczęsnej sytuacji, w której się znajduje. Sytuacja ta może być spowodowana grzechem (Ps 51), chorobą i śmiercią (Ps 6; 38), fałszywym oskarżeniem (Ps 7), a zwłaszcza prześladowaniem przez nieprzyjaciół (Ps 38,12-20; 41,5-11). Jest rzeczą paradoksalną, ale prawdziwą, że w większości przypadków nie sposób dokładnie wskazać powodu skargi. Dzieje się tak dlatego, że jej opis jest tak bardzo przesadny; np. w Ps 22 mówi się o bykach Baszanu", psach, mieczu, Iwie i rogach bawolich. Może to jednak być korzystną okolicznością dla współczesnego czytelnika, gdyż stwarza możliwość interpretowania obrazowego języka psalmisty w świetle swoich własnych nieszczęść. Co na pierwszy rzut oka wydaje się pewna wadą, może okazać się korzystne dla współczesnego czytelnika w przypadku osobistej interpretacji tego symbolicznego języka (-> Czeluść, Szeol, dół, potoki" i fale" Pana itd.). Autorzy biblijni są znani ze skrajności. -> Śmierć nie jest jakąś statyczną tajemnicą przeżywaną u kresu dni; jest ona wielkością paralelną do Szeolu, miejsca zmarłych (-» Piekło), które jest przedstawiane jako moc wywierająca wpływ na obecne życie człowieka. W takim stopniu, w jakim ktoś doświadcza braku życia" (np. cierpienia), przebywa w Szeolu. Stąd psalmista może wyrazić radość z powodu wybawienia z nieszczęścia słowami: Panie, dobyłeś mnie z Szeolu" (Ps 30,3). Nie ma tu mowy 0 wskrzeszeniu czy zmartwychwstaniu; psalmista został uwolniony od cierpienia i udręki. Ponury opis agonii rozjaśnia w lamentacji jednostki częste wołanie o pomoc, a zwłaszcza motywy, ze względu na które Pan powinien jej udzielić. Apeluje się do niewzruszonej miłości" Bożej (hebr. hesed), która łączy Pana z izraelskim ludem przymierza. Psalmista powołuje się nawet na swoją osobistą prawość i lojalność (Ps 17; 26), a także zaufanie (Ps 13,5; 25,1), jako motywy mające nakłonić Pana do działania. Prawie we wszystkich lamentacjach jednostki (Ps 88 jest znaczącym wyjątkiem) znajduje wyraz pewność, że Pan wysłuchał modlitwy, ale nie są wyraźnie wskazane powody tej zmiany nastroju. Czy źródłem jest siła ufności psalmisty? A może należałoby uwzględnić tu dwa momenty: przed 1 po wybawieniu, które z sobą połączono? Obiecujące rozwiązanie tej kwestii, które zyskało szerokie uznanie, polega na uwzględnieniu liturgicznego tła modlitwy. Gdy ktoś wypowiadał swą lamentację w świątyni, następowała po niej wyrocznia o zbawieniu, którą podawał ktoś z personelu świątynnego, a po niej, jako odpowiedź na nią, słowa o pewności wybawienia. W kilku psalmach znajdujemy aluzje do zapewnień o ocaleniu podanych w wyroczni (12,5; 35,3; 85,8; 91,14-16), sama wyrocznia nie stanowi strukturalnego elementu lamentacji. Gunkel uważa motyw zaufania, tak często występujący w lamentacjach jednostki, za zarodek innego typu psalmów - psalmów ufności (np. 4; 11; 16; 62; 131). Motyw ufności staje się sercem modlitwy. Lamentacje narodu są znamienne dla czasów kryzysu, suszy albo klęski militarnej (por. Ji 1,13-14; 2 Km 20,3-12). W czasach takich wzywano wspólnotę, by się zgromadziła w celu odprawienia w świątyni obrzędów przewidzianych na dni -> żałoby narodowej. Lamentacje te nie mają stałej budowy, ale większość elementów, które występująw lamentacjach jednostki, jest i w nich obecna: wołanie o pomoc, podanie motywu dlaczego?", opis nieszczęścia, często też ślub, składany dla uwielbienia Pana (być może odpowiadający motywowi pewności). Do lamentacji narodu można zaliczyć Ps 44,74 i 79. Psalmy królewskie. Kryterium tej grupy psalmów jest ich treść, a nie elementy literackie. W samej rzeczy, w psalmach tych odzwierciedla się wiele sytuacji i towarzyszącej im atmosfery: ko-

17 381 KSIĘGA PSALMÓW ronacja króla albo obchodzenie jej rocznicy (Ps 2; 72; być może 110); podzięka składana Panu przez króla (Ps 18;por.Ps 144); modlitwy przed operacją militarną (Ps 20) i po niej (Ps 21); wesele króla (Ps 45); zwierciadło księcia" (Ps 101). Z czasem psalmy te uległy demokratyzacji". Mimo że pierwotnie ich główną postacią był król, odnoszono je później do innych osobistości albo też były przez nie wykorzystywane (np. Ps 28; 61; 63). Jaki był powód zachowania tych wyraźnie królewskich psalmów po upadku Jerozolimy w 587/ 586 r. przed Chr.? Monarchia przestała istnieć, aż do krótkiego okresu panowania Szymona Machabeusza i Hasmonejczyków ( przed Chr.). Odpowiadając na powyższe pytanie, wydaje się, że zachowanie ich najlepiej wyjaśnia fakt ich reinterpretacji w świetle obietnicy zawartej w 2 Sm 7 (por. Ps 89; 132). Chwilowe przebudzenie się mesjanizmu w czasach ^ Zorobabela (Ag 2, ; Za 3,8; 4,8-11; 6,11-12) chociaż odpowiadało aspiracjom ludu, to jednak nie znalazło uznania autorytetów przebywających na terenach -> Persji. Psalmy królewskie nie mają charakteru proroczego; w swym dosłownym znaczeniu historycznym odnoszą się do aktualnie panującego króla. Tym niemniej w tradycji żydowskiej i chrześcijańskiej były traktowane jako otwarte na przyszłość, co pozwala je uznać za mesjanistyczne w tym właśnie przyszłościowym sensie (-> Mesjasz). Psalmy mądrościowe. Nie wszyscy się zgadzają, że wyróżnienie takiej grupy psalmów jest właściwe, i istnieje wiele prób określenia, które z psalmów można by do niej zliczyć. Kryteria, jakie się podaje, nie są do końca jasne: język właściwy literaturze mądrościowej (występowanie takich słów i zwrotów jak nauczać" czy bojaźń Pańska"), formy akrostychu (np. Ps 34;37), przeciwstawianie sprawiedliwych występnym (Psi), kwestia odpłaty (Ps 37; 73), styl medytacyjny (Ps 90). Z tej racji. Że trudno określić ten rodzaj literacki, być może należałoby mówić o wpływie mądrości na takie psalmy jak 1; 32; 34; 49; 73. (-> Literatura mądrościowa.) Liturgie. W szerokim sensie większość psalmów można uważać za liturgiczne, ale niektóre utwory bardziej są przepojone duchem liturgii, zwłaszcza te, w których występują wyrocznie, pytania i litanijne odpowiedzi. Liturgiczna forma (pytanie ~ odpowiedź) rzuca się oczy w liturgiach bramy i wejścia w Ps 14 i 23 (por. Iz 33,14-16; Mi 6,8). Wyrocznie prorockie są obecne w Ps 50; 75; 85. Ps 136 jest zapewne litanią, na co wskazuje powtarzane w każdym wierszu przypomnienie o łasce Pana, która trwa na wieki. Obecny stan wiedzy. Od czasów pionierskich prac Gunkela, przedłożono już wiele propozycji bliższego określenia literackich gatunków psalmów. Sigmund Mowinckel {The Psalms in hrael 's Workship, 1962) uzupełnił analizy Gunkela, kładąc nacisk na liturgiczne tło Psałterza nie tylko w posługiwaniu się nim w okresie Drugiej Świątyni, ale od samego początku jego istnienia. Wydaje się, że większość psalmów została napisana przede wszystkim z myśląo obrzędach liturgicznych sprawowanych w świątyni. Brak dostatecznych dowodów na istnienie święta wprowadzenia na tron Jahwe, które postuluje Mowinckel i z którym łączy on około czterdziestu psalmów. Jednakże idea intronizacji Jahwe z pewnością dominuje w wielu psalmach (np. 47; 93; 96-99). Claus Westermann (Lob undklage in Psalmen, 1977) proponuje włączyćtradycyjnepsalmy dziękczynne do hymnów. Uważaje za deklaracyjne (opowiadające) pieśni pochwalne (np. Ps 30), w przeciwieństwie do deskryptywnych (opisowych) pieśni pochwalnych (np. Ps 136). W samej rzeczy sądzi, że hymny (wychwalanie Boga) i lamentacje stanowią kategorię dominującą w Psałterzu i przedstawia psalmy jako gatunek literacki rozwijający się od lamentacji do hymnów. Walter Brueggemann (The Message of the Psalms, 1984) dostrzegł nowy aspekt w interpretacji Psałterza. Przyjmując tradycyjne gatunki literackie ustalone przez Gunkela, nałożył na tę klasyfikację nową siatkę opartą na kategoriach, które wyróżnił filozof Paul Ricoeur. Rozróżnia między psalmami orientacji (wszystko w świecie jest tak, jak powinno być; hymny takie jak Ps 8; 33; 104) albo dezorientacji (lamentacje takie jak Ps 13; 74; 88) i nowej orientacji (np. Ps 23; 30; 66). Te trzy kategorie nie są jednorodne, ponieważ ślady przejścia od jednej z nich do drugiej można znaleźć w wielu psalmach. Jego propozycja nie ma jednak jedynie natury psychologicznej; pozwala czytelnikowi, podkreślając aspekt osobistego doświadczenia, zobaczyć rzeczy, których w inny sposób nigdy by nie dostrzegł. Znaczenie. Psalmy odzwierciedlają sześciowiekową tradycję teologii i kultu Izraelitów, to znaczy okresu, w którym powstawały i w którym je zbierano. Księga Psalmów zajmuje pośród ksiąg biblijnych wyjątkowe miejsce, jeśli chodzi o jej powstanie i przekazywaną treść. Z jednej strony można się z niej dowiedzieć, jakiego Boga czcił Izrael, a z drugiej - zapoznać się z historią więzi Izraela z Bogiem, która opierała się na zawartym z Nim przymierzu, i zarazem wniknąć w jego tajemnicę. Pozwala też odczuć wiele z entuzjazmu i dynamiki wiary Izraela. Ponadto jest znaczącym

18 świadectwem łączenia teologii z antropologią. Zarówno w tradycji żydowskiej, jak i chrześcijańskiej Psałterz ucliodzi za jedną z najbardziej cenionych! ksiąg. Uważa się go właściwie za szkołę ^ modlitwy, i to nie tylko dlatego, że zawiera modlitwy odpowiednie dla osobistego użytku, ale również dlatego, że uczy, jak należy się modlić. Poufały i szczery ton lamentacji, zapał i gorliwość wyrażające się w hymnach, wyznaniowy charakter psalmów dziękczynnych - są to wszystko cechy przemawiające do ludzkiego serca stającego przed Bogiem. ROLAND E. MURPIIY, O. CARM. (pp)

19 PSALM 151, psalm dołączony do Księgi Psalmów w niektórych rękopisach Septuaginty, starożytnego greckiego ST; w jednym z rękopisów (Codex Sinaiticus) figuruje jako Psalm 151. Nie ma go wśród psalmów żydowskiego kanonu Pisma Świętego, w którym jest 150 psalmów; oryginał hebrajski jednak odnalazł się w 11 QPsa, rękopisie zawierającym zarówno kanoniczne, jak i niekanoniczne psalmy, odkrytym wśród zwojów znad Morza Martwego. Z oryginału hebrajskiego wyraźnie wynika, że wersja grecka jest streszczeniem dwóch na pozór autobiograficznych psalmów, z których jeden mówi o namaszczeniu Dawida, młodego pasterza, budującego instrumenty muzyczne, i śpiewaka psalmów, wielbiących czyny Pana, drugi zaś opiewa zwycięstwo Dawida nad Goliatem. Psalm jest ważny, ponieważ odzwierciedla rosnącą rolę Dawida w judaizmie Drugiej Świątyni (515 przed Chr -70 po Chr.) jako założyciela kultu świątyni i autora hymnów, jako pomazańca Bożego, a nawet jako natchnionego proroka", którego psalmy stały się Pismem Świętym. Wydaje się, że psalmy hebrajskie, kryjące się za Ps 151, czasowo poprzedzają wspólnotę qumrańską, z czego wynika, że musiały powstać przed II w. przed Chr. Obecność tego psalmu zarówno w 11 QPsa, jak i w Septuagincie sugeruje, że Księga Psalmów stanowiła dość płynny zbiór aż do I w. po Chr. Psalm 151 jest częścią prawosławnej Biblii greckiej, w której zamieszcza się go na końcu Księgi Psalmów. Zob. też: Apokryfy (księgi deuterokanoniczne) Starego Testamentu; Dawid; Księga Psalmów; Septuaginta; Zwoje znad Morza Martwego. DWS (tm) PSALMÓW KSIĘGA, zbiór stu pięćdziesie modlitw i innych trudniejszych do zaklas\fi-; wania utworów, które tworzą dziewiętnasu księgę ST. Psalmy, tradycyjnie przypisyw. r;-:. królowi Dawidowi, odgrywały od późnej starożytności centralną rolę w synagogach i K ściołach, zaznaczyły się w szczególny sponie tylko w liturgii żydowskiej i chrześcii..-- skiej, ale ich styl i język był natchnieniem późniejszych autorów modlitw i hymnoprzeznaczonych zarówno dla kultu publiczn-. go, jak i dla potrzeb pobożności prywatne Chyba żadna księga biblijna nie była znana t.^dobrze średniowiecznemu chrześcijaństwi_ jak Księga Psalmów; nawet dzisiaj księga ta z:.. jmuje szczególne miejsce w sercach wszvkich czytelników Biblii. Różnorodność: Modlitwy i pieśni zaw. w Księdze Psalmów mają zróżnicowany char...-, terze względu na czas powstania, styl, formc i:- teracką oraz pierwotny cel i środowisko życicwe. To zróżnicowanie stanowiło przez wiek problem nie tylko dla przypisywania ich Dawidowi, ale dla zgrupowania ich razem w jeanej księdze i połączenia wspólnym tytułen. Słowo psalm" nawiązuje do greckiego psa/- mos, którym tłumacze oddają hebrajskie mizmor (apieśń"), słowo, które pojawia się w r.- tułach niektórych psalmów. W wersji hebrav skiej księga jest znana jako sefer tehilim, księga pochwał", co jest nader wygodnym ogólnikiem. Inna nazwa księgi, Psałterz", pochodzi od greckiego psalterion, (instrument struncwy). W miarę jednak jak współcześni uczer kontynuują studia nad Księgą Psalmów, cora. większe zainteresowanie budzi jej zróżnicowanie. Oczywiście pewne różnice były widoczm od dawna. W najbardziej szerokim sensie pew - ne psalmy mają charakter związany z uroczvstościami religijnymi, sławiąc moc albo histon - czne czyny Boga albo dziękując Mu za szczególną interwencję (odzyskanie zdrowia [np. Ps 301 albo zwycięstwo nad wrogami" [np. Ps 3C 54]). Inne zaś, w sposób równie oczywistv mają charakter błagalny, lamentacji z powodu trudnej sytuacji i prośby do Boga o pomoc (np. Ps 6; 140). Niektóre psalmy, napisane w pienvszej osobie liczby pojedynczej (np. Ps 23: 130), sprawiają wrażenie utworów przeznaczonych do indywidualnej recytacji, natomiast inne do śpiewania czy recytowania przez grupę osób, chór albo całą wspólnotę (np. Ps 113: 132). Dopóki jednak Księgę Psalmów przypisywano Dawidowi (albo sporadycznie innym starożytnym postaciom), różnice te - w takiej mierze w jakiej były zauważone - składano na

20 1013 PSALMÓW KSIĘGA Dawid komponujący psalmy; taką rolę przypisuje mu tradycja; stronica z Psałterza paryskiego (900 r.). karb okoliczności życia autora: jeden psalm byl skomponowany z radosnej okazji, inny - smutnej; w jednym Dawid mówi w swoim imieniu, w innym - w imieniu ludu itd. Jest bardzo prawdopodobne, że początkowo anonimowi przepisywacze dodawali niekiedy krótką uwagę na początku psalmu, starając się w ten sposób powiązać go z jakimś wydarzeniem z życia domniemanego autora (por. np. Ps34,l; 51,2). Autorstwo i czas powstania: Ten pogląd na Księgę Psalmów, jako na zbiór osobistych, okazjonalnych utworów lirycznych, okazał się niezwykle żywotny nawet w drugiej połowie XIX w., kiedy tradycja Dawidowego autorstwa była już mocno kwestionowana. W miarę jednak stałego postępu biblistyki, a zwłaszcza dzięki dostępowi do materiału porównawczego ze starożytnego Egiptu i literatury babilońskiej, ostatecznie zaczęto odrzucać tradycyjne poglądy na autorstwo Księgi Psalmów. Uczeni nie tylko wahali się albo wręcz nie chcieli datować teraz psalmów na czasy Dawida (na ogół datowano je na okres znacznie późniejszy, niektórzy bibliści z przełomu XX w. twierdzili nawet, że żaden z psalmów nie mógł pochodzić sprzed wygnania babilońskiego), ale także zaczęli coraz częściej traktować Księgę Psalmów jako zbiór utworów skomponowanych przez anonimowych bardów do indywidualnego czy zbiorowego recytowania w ramach kultu wspólnotowego czy z okazji osobistych wydarzeii, radosnych albo smutnych. Ogólne kierunki takiego ujęcia kontynuują współcześni bibliści, chociaż nie bez pewnych korekt. Radykalny przełom dokonał się zwłaszcza w kwestii datowania poszczególnych psalmów. Na podstawie uderzających podobieństw, odkrytych między językiem pewnych psalmów a językiem starożytnej literatury ugaryckiej, takie utwory, jak Ps 29 i 68, uznano nie tylko za dużo wcześniejsze, niż wynikałoby z dotychczasowych prób ich datowania, ale niektórzy uczeni obecnie zaliczają je do najstarszych tekstów Biblii hebrajskiej. Natomiast inne części Psałterza (np. Ps 1; 119) reprezentują zupełnie odmienną epokę i mentalność: niektórzy zaliczają je do najmłodszych tekstów Biblii hebrajskiej. Typy: Psałterz jest więc heterogenicznym zbiorem albo, co bardziej prawdopodobne, zbiorem podzbiorów, pochodzących z wielu stuleci. Nota redakcyjna w Ps 72,20 jest jedynym widocznym szwem", który zapewne świadczy o istnieniu wcześniejszego, mniejszego psałterza" zatytułowanego: Modlitwy Dawida, synajessego". Piętnaście Pieśni stopni" ( ) stanowi wyraźną podgrupę, tak samo jak psalmy przypisywane synom Koracha" (Ps 42; 44; 47; 48; 49; 84; 87), Asafowi (Ps 50; 73-83) itp. Ponadto przewaga imienia Elohim" w odniesieniu do Boga w Ps nasunęła przypuszczenie, że grupa ta ma inne pochodzenie czy innego redaktora, zwłaszcza z tej racji, że niektóre z tych psalmów pokrywają się z psalmami poprzedzającymi je w obecnym Psałterzu (np. Ps 53 jest powtórzeniem Ps 14; Ps 70,2-6=Ps 40,14-18; Ps 71, l-3=ps 31,2-4; por. Ps 108, który jest powtórzeniem Ps 57,8-12 i 60,7-14). Wysunięto przypuszczenie, że cały materiał, początkowo napisany w różnym czasie i dla różnych celów, stopniowo był gromadzony w zbiory przez różne grupy redaktorów w kilku miejscach, a później połączony w jedną księgę. Psałterz. Współcześni uczeni nie tylko interesowali się ewolucją Psałterza jako księgi, ale zwrócili także szczególną uwagę na klasyfikację psalmów według różnych typów, głównie na podstawie wspomnianych wyżej rozróżnień (tzn. psalmy zbiorowe - psalmy indywidualne; pochwalne" - błagalne/lamentacyjne"), i na ustalenie poszczególnych konwencji, charakterystycznych form, wyrażeń czy tematów związanych z każdym typem. Cel albo zastosowanie: Szczególne zainteresowanie wzbudziła kwestia zastosowania różnych typów psalmów w życiu codziennym

21 1013 PSALMÓW KSIĘGA starożytnego Izraela. Ze względu na częste wzmianki o domu" czy pałacu" Bożym i o przedmiotach związanych z sanktuarium oraz 0 obliczu Boga, przed którym psalmista stoi albo klęczy, zakłada się, że wiele psalmów skomponowano dla jednego z religijnych ośrodków starożytnego Izraela, przede wszystkim dla świątyni jerozolimskiej. Niektórzy bibliści twierdzili, że praktycznie wszystkie psalmy w obecnym Psałterzu ułożono na potrzeby kultu w ośrodku religijnym i że nie są one niczym innym niż słownym odpowiednikiem czy akompaniamentem ofiar kadzidlanych 1 ofiar ze zwierząt, które składano w ramach regularnej służby Bogu w Izraelu. Chociaż twierdzenie to spotkało się ze sprzeciwem z wielu stron, ta liturgiczna konotacja" jest dość szeroko akceptowana w odniesieniu do wielu psalmów. Wydaje się na przykład, że dzięki doborowi słów i kompozycji pewne hymny zostały specjalnie przystosowane do recytacji z okazji dorocznych świąt religijnych (cliociaż szczegóły niektórych praktyk są nadal przedmiotem dyskusji). Argumentowano też, iż niektóre psalmy indywidualne", zarówno błagalne, jak i dziękczynne, zostały skomponowane w celu recytowania ich w sanktuarium, przy czym słowa dziękczynienia przypuszczalnie były recytowane w czasie składania ofiary. Te wszystkie względy skłoniły z kolei krytyków do ponownej oceny języka Księgi Psalmów. W świetle proponowanego religijnego środowiska wielu psalmów takie wyrażenia, jak obecność", oblicze", ochrona", skrzydła" itp. w odniesieniu do Boga, nabrały teraz nowej, konkretnej wymowy. I tak, ogólnie mówiąc, krytycy, analizując słowa poszczególnych psalmów starali się nadać im konkretny wyraz, czyli połączyć je z procesjami, błogosławieństwami kapłańskimi i innymi przejawami kultu, albo połączyć prośby o łaskę" czy błogosławieństwo" Boże z jakimiś ziemskimi, ale żywotnymi troskami, np. z prośbami o deszcz, dobre plony, które mogły wpływać na kształtowanie się wspólnotowych form kultu Izraela. Takie ujęcie często okazywało się bardzo przekonujące. Wdużej mierze z tego samego powodu pewne niejasności w wielu hymnach błagalnych również obudziły podejrzenia krytyków. Na przykład, kim są skądinąd nie określeni, bliscy wrogowie", przed którymi psalmista szuka ochrony? I dlaczego jego zbawienie w psalmach dziękczynnych często przedstawia się w tak kwieciście metaforycznym, ale mało technicznym języku? Argumentowano, że język wielu hymnów pochwalnych i lamentacji jest celowo niejasny, aby utwór mogło wi.-kc-r stać wielu modlących, odnosząc go do sw własnej sytuacji. Wszystko to, z kolei, przyćmiło, przy-._ mniej w oczach niektórych interpretator- «ducliowość" Psałterza, ponieważ wiele ur-: najbardziej wysublimowanych fragmen! trzeba było zreinterpretować (i w pewr.'., przypadkach inaczej przełożyć) w mn.r wzniosłych terminach. Częściowo owa de-- rytualizacja" jest iluzją wytworzoną przez lu.-; jaka się wytworzyła między kultem w staroz-.- nym Izraelu a kultem we współczesnych -r dowiskach. Kultowi w społeczeństw., współczesnych towarzyszy dystans czy niuchwytność oddzielająca Bóstwo od czcicie _ natomiast kult izraelski, przynajmniej w k tekście liturgicznym, opierał się na fakcie ob»r. ności Bożej, rzeczywistości absolutnej. To.. dla współczesnych może wydawać się mec r... nicznym i mało istotnym konkretem, nabic-_ zupełnie innego wyrazu, kiedy przywróci m się jego właściwy kontekst i klimat duchon" Ponadto, deklaracje o wierności, zależno-. itd. nabierają uroczystego charakteru, kiec wypowiada się je publicznie w samym mieszkaniu" Boga: są one rzeczywiście - jak przedstawia je wiele psalmów - ofiarami składam - mi ze słów i w pełni porównywalnymi z ofiar..,- mi w najbardziej konkretnym sensie teg słowa. Nie można jednak wszystkich psalm umieszczać w kontekście liturgicznym - wiele zwłaszcza tych, których język wskazuje OL późną datę powstania, należy wyraźnie do innej grupy, skomponowanej na użytek pobożności prywatnej albo może na potrzeby nic kultowych, ale wspólnotowych praktyk rei.- gijnych. Twierdzono nawet, że znaczna czes. materiału Psałterza, początkowo związan.; z kultem publicznym, była później wykorzy^r. wana także poza kultem. Pewną rolę w tym procesie mogły odegrać wydarzenia polityczne. Zniszczenie dawnych ośrodków relignnych i centralizacja kultu mogły przyspieszy, ustalenie się nieofiarniczych rytuałów w dawnych miejscach składania ofiar, przy czym w tych nowych rytuałach psalmy nabierały coraz większego znaczenia. Pewną rolę w uniezależnieniu się słowa, jako nowego elementu w kulcie, mogło odegrać wygnanie babilońskie. Taki stopniowy proces, bez względu na jegt przyczyny, może nie tylko tłumaczyć małą liczbę odniesień do kultu w psalmach, późnieiszych, ale także sugerować, że nawet początkowy kultowy materiał mógł zostać późniei na nowo odczytany", zreinterpretowan'.

22 1015 w nowy sposób i zastosowany w nowych okolicznościach. Wydaje się, że tendencja do nowego odczytania" jest wystarczająco poświadczona nie tylko w najwcześniejszych partiach Psałterza, ale także w takich pozabiblijnych dokumentach, jak pisma wspólnoty z Qumran, znalezione nad Morzem Martwym. Co więcej, samo istnienie obecnego Psałterza, w którym został zebrany tak zróżnicowany materiał, może być rezultatem takiego właśnie procesu: uroczyste hymny, modlitwy i pieśni, które kiedyś były przeznaczone dla potrzeb sanktuarium, wszystkie w końcu stały się pochwałami" {tehilim), nadającymi się do kultu w każdym środowisku. W istocie rzeczy Księga Psalmów stała się, w.świetle jednego rękopisu z Qumran (11 PsaQ), niczym innym niż objawionym Pismem Świętym, pochwałami" i pieśniami wypowiadanymi przez Dawida dzięki mądrości, którą obdarował go Bóg a nawet w proroczym" natchnieniu. I taką pozostała. Bibliografia Childs B. S., Introduction to the Old Testament as Scripture, Philadelphia: Fortress 1979, Gerstenberger E., The Psałms, w:j.h. Hayes, Old Testament Form Criticism, San Antonio, TX: Trinity University Press 1974, Holladay W.L., The Psalms Through Three Thousand Years: Prayerbook ofa Cloud ofwitnesses, Minneapolis, MN: Fortress Miller P.D., jr, Troubleand Woe.- Interpreting the Biblical Laments, Interpretation" styczeń 1983, JKL (tm) PSALMY SALOMONA, grupa osiemnastu pseudoepigraficznych psalmów, zachowanych tylko w wersjach greckiej i syryjskiej, ale prawdopodobnie napisanych w języku hebrajskim. Według powszechnie akceptowanego poglądu, psalmy skompilowano około połowy I w. przed Chr. Zawarte w nich aluzje polityczne mogą sugerować podbój Judei przez Pompejusza (63 r. przed Chr.). Psalmy podejmują różne tematy, np. lament z powodu trudnej sytuacji Izraela, hymn o nadziei mesjańskiej, tematy religijne i polityczne. Zob. też: Pseudoepigrafy. (tm)

23 19 KSIĘGA PSALMÓW John S. Kselmann, SS; Michael L. Barre, SS BIBLIOGRAFIA 1 Bibliografia i omówienie tendencji współczesnych: Eaton J.H., The Psalms and Israelite Worship", Tradition and Interpretation (red. G.W. Anderson; Oxford, 1979) Gerstenbergcr E., Psalms" Oid Testament form Criticism (red. J.H. Hayes; San Antonio, 1974) ; The Literatiire". HHMl ; Psainu, /"arf /(FOTL 14; C;R, 1988). Komentarze: Allen L.C., Psalms (WBC 21; Waco, 1983). Anderson AA., Psalms 1-2 (NCB; London, 1972). Beaiicamp t..,le Psaulier CSA 7; Paris, ). Biittenwieser M., TTieftate (Chicago, 1938; repr 1969). Craigie P.CV., 7-5fl(WBC 19; Waco, 1983). DahoodM.,/>xfl/m5/-///(AB 16, 17,17 A; GC, ). Kraus H.-J, fta/men/-//(bkat 15/1-2; wyd.5;neukirchen, 1978);ftate/-59(Minneapo]is, 1988). Stuhimiieller C., Psalms 1-2 (OTM; Wilmington, 1983). Weiser A., The Psalms (OTL; Phi, 1962). Westermann C., The Liring Psalms (GR, 1989). Studia: Anderson B., Out of the Depths: The Psalms Speakfor Us Today (Phi, 1983). Brueggemann W.. TheMessageofthePscilmsiMinncdpohs, 1984). Craghan I.F., The Psalms (Wilmington, 1981). Eaton J.H., Kingship ami the Psalms (SBT 2/32; London, 1976). Clunkel H., Einleitimg in diepsalmen (Clottingen, 1933: repr 1966); The Psalms (Phi, 1967 [zrgg]).iohnf.on \.VL.,TheCuUic Prophet and IsraeTs Psalmody (Cardiff, 1979). Keel O., The SymhoHsm ofthe Biblical Work! (NY, 1978). Kraus H.-J., Theology ofthe Psalms (Minneapolis, 1986). Miller PD., Interpreting the Psalms (Phi, 1986). Mowinckel S., Psalmenstudien I-VI (repr Amsterdam, 1966); The Psalms in IsraeTs Worship (NY, 1962). Sabourin L., The Psalms (Staten Island, 1969). Westermann D., Praise and Lament in the Psalms (Atlanta, 1981). Wilson G.H., The Editing ofthe Hebrew Psalter (SBI.DS 76; Chico, CA, 1981). Pol.: Łach S.,^:s!ggaftateów(PŚST7/2; Poznań, 1990). Struś A., Śpiewajcie nam pieśń Syjonu (Księga Psalmów), w; Wprowadzenie w myśl i wezwanie ksiąg biblijnych, t. 7; (Warszawa, 1988). WPROWADZENIE 2 (I) Teksty i przekłady. Klasyczny tekst hebrajski ST ( tekst masorecki") w formie obecnej pochodzi z ok. X w. po Chr. Wśród współczesnych komentatorów przeważa przekonanie, że zachowany tekst psalmów, pomimo pewnych niedociągnięć, jest zasadniczo spójny. Niemniej jednak tekst hebr. uległ skażeniu w znacznym stopniu, czego należałoby się spodziewać po księdze, która była tak powszechnie używana w starożytności. Skażenia tekstu uwidaczniają się, gdy porównuje się miejsca paralelne psalmów (np. 40, = 70) bądź gdy porównuje się psalmy z odniesieniami w innych księgach (np. Ps 18 = 2 Sm 22). Pojedyncze słowa, frazy czy wersety uległy skażeniu w procesie przekazywania tekstu, powodując trudności w jego interpretacji. Bezpośrednie porównanie tekstu hebr z tekstem z początków ery chrześcijańskiej stało się możliwe po odkryciu rękopisów znad Morza Martwego (-^ Tekst i przekłady Pisma Świętego 73,31), wśród których jest około trzydziestu manuskryptów Psalmów. Tekst ów nie odbiega

24 486 Księga Psalmów [19,15-19: znacząco od tekstu masoreckiego, chociaż często kolejność jest inna. Greckie tłumaczenie, Septuaginta (LXX), jest najważniejszą wersją starożytną. Datowane na III-II w., oparta jest na tekście hebr., nieznacznie różniącym się od tekstu masoreckiego. Większość cytatów z psalmów w NT (85 proc.) pochodzi z LXX. Wydanie krytyczne Psałterza LXX jest dostępne. Od II w. po Chr. powstało kilka innych przekładów gr, szczególnie przekłady Akwili, Teodocjana i Symmacha. Zacliowało się również starożytne tłumaczenie aram. Psałterza (Targum). Nie zawiera ono jedynie tłumaczenia dosłownego, lecz także interpretację. Rękopisy tej wersji pochodzą dopiero z V w. po Clir. Do chwili obecnej nie dokonano krytycznego wydania wersji aram. Tłumaczenia łac. pocliodzą z II w. po Chr (Vetiis Itaki, tłumaczenie LXX). Kilku ważnycli tłumaczeń łac. dokonał Hieronim, Jego wydanie poprawione Yetusitala z końca IV w. znane jest jako Psałterz rzymski. W niedługim czasie Hieronim poprawił swoje tłumaczenie, opierając się na gr. Heksapli Or>'genesa (-> Tekst i przekłady Pisma Świętego 73,83.135). Był to Psałterz gallikański; używano go w Liturgii Godzin (Brewiarz) i umieszczo no w Wg. Kolejne, późniejsze tłumaczenie Hieronima wprost z jęz. hebrajskiego (Psalterium juxtci Hebraeos) nie zostało powszechnie przyjęte. 3 (II) Struktura Psałterza. Najbardziej widoczny podział Psałterza to podział na pięć ksiąg" (Ps 1-41; 42-72; 73-89; i ). Podział Psałterza na pięcioczęściową Torę", co stanowi naśladowanie wzoru Pięcioksięgu, nawiązuje do starożytnej tradycji żydowskiej. Pierwsze cztery księgi zakończone są dodaną doksologią, nie stanowiącą części psalmu, do którego została dołączona (41,14; 72,18-20; 89,53; 106,48). Ps , każdy zaczynający się od halleluyah ( Chwalcie Pana"), tworzą wspólnie rozszerzoną doksologię, która kończy nie tylko piątą księgę, lecz również cały Psałterz. Mniejsze zbiory psalmów, niektóre wykraczające poza tradycyjny podział na pięć ksiąg, obejmują Ps 3-41, pierwszą księgę Psałterza bez wstępnych Ps 1-2. Psalmy te mają nagłówek psalm Dawida" i są psalmami indywidualnymi (z wyjątkiem Ps 19; 24 i 33). Ps należą do zbioru tzw. elohistycznego ze względu na przeważające użycie określenia elohim wobec Boga; niektórzy egzegeci łączyli ten zbiór z tradycją E w Pięcioksięgu. Ps (bez Ps 94) stanowią zbiór o wspólnym temacie (królowanie Boga), po którym następuje Ps 100, psalm dziękczynny, stanowiący zakończenie tego ciągu psalmów. Ps , każdy z nagłówkiem pieśń stopni stanowią prawdopodobnie zbiór pieśni, śpiewanych podczas pielgrzymek do Jerozolimy. Podobnie jak Ps 100, Ps 134 zawiera końcową doksologię dla tego zbioru. Istnieją dowody pracy redakcyjnej. Psałterz rozpoczyna poemat mądrościowy (Ps 1), opisujący radość prawycli, która płynie ze studiowania Tory. Ps 1 powiązany jest z Ps 119, wielkim psalmem Tory, tworząc pewnego rodzaju ramę. która mogła stanowić wcześniejszą wersję Psałterza, przed dodaniem pieśni pielgrzymów (Ps ) i dalszego materiału. Istotną cechą Psałterza jest tendencja do umieszczania lamentacji w pierwszej części i psalmów wielbiących w drugiej. To przejście od lamentacji do wielbienia w końcowej wersji kanonicznej Psałterza odzwierciedla identyczne przejście od skargi do wielbienia, które stanowi podstawową strukturę najbardziej rozpowszeclinionego rodzaju utworu w zbiorze - psalmu lamentacyjnego. 4 (III) Nagłówki psalmów. Nagłówki czy tytuły psalmów dzielimy na 3 typy: (a) techniczne określenia muzyczne i wskazówki co do wykonania; b) imiona własne, z którymi powiązany jest psalm; (c) nagłówki historyczne. Pierwszy nagłówek (Ps 3,1) posiada wszystkie te elementy: (a) mizmor (b) Dawida (c) gdy uciekał przed swoim synem Absalomem". Zarówno nagłówki odkryte w LXX, jak i w psalmacli zachowanych w rękopisach z Qumran, są załącznikami do tekstu, dodanymi przez przedchrześcijańską tradycję Żydów palestyńskich. Do terminów muzycznych należą określenia ogólne sir i śird (pieśń) i szczegółowe, jak mizmor (psalm) - termin używany na określenie kompozycji w tonie wyraźnie religijnym, tehilld (hymn cliwały), tepilld (prośba, lament). Znaczenie kilku innycli terminów (jtiiktam, maśkil, śiggayón) jest nieznane. Wskazówki dotyczące wykonania utworu zaczynają się ogólną uwagą kierownikowi" i określają sposób akompaniamentu. Najczęściej występującym imieniem własnym w nagłówku jest Dawid". Imię Salomona pojawia się w nagłówkacli Ps 72 i 127, Mojżesza w Ps 90 i Jeremiasza w Ps 136 w LXX (= tekst masorecki Ps 137). Inne imiona to: Asaf, synowie Koracha, Heman i Etan. Przypisanie Dawidowi 74 psalmów w tekście masoreckim jest źródłem żydowskiej tradycji, która uznaje Dawida za autora całego Psałterza (jak Mojżesz za autora Pięcioksięgu a Salomon - literatury mądrościowej). Chociaż Dawid jest rzeczywiście ukazany jako muzyk i poeta w 1-2 Sm, takie podejście

25 [19,11-14] Księga Psalmów 485 może wynikać raczej z polityki królewskiej niż z autentycznego przekazu historycznego. 5 Nagłówki historyczne należą do wczesnych tradycji egzegetycznych. W tradycjach tych szukano historycznego tla powstawania psalmów w narracjach o Dawidzie, zawartych w 1-2 Sm; ogólnie mówiąc, powiązanie psalmu z wj'darzeniem historycznym było rezultatem pojmowania więzi werbalnej (np. porównaj Ps 51,6 i 2 Sm 12,13). W tekście masoreckim czternaście psalmów ma nagłówki historyczne (3; 7; 18; 30; 34; 51; 52; 54; 56; 57; 59; 60; 63; 142). W tym komentarzu włączano nagłówki do numeracji wersetów, według tekstu masoreckiego. 6 (IV) Gatunki literackie. Prowadzone w XX w. studia poświęcane psalmom opierają się na wkładzie dwóch w>'bitnycli postaci: H. Gunkela i S. Mowinckela. Ich dzieła zostały omówione w innej części komentarza Współczesne studia nad ST 74,39.46), w tym miejscu pozostaje nam przedstawić jedynie główne cechy ich pracy. Komentarz Gunkela (1926) i w>'dane pośmiertnie Einleitungin cliepsalmen (1933)ukazał\' wagę badań krytyki form. Gatunki, przedstawione poniżej, zostały opracowane przez Gunkela i poprawione przez takich badaczy jak H.-J. Kraus i C. Westermann. Podobnie jak Gunkel, także Mowinckel korzystał z coraz bogatszej wiedzy z zakresu studiów porównawczych literatury starożytnego Bliskiego Wscliodu. Jego badania nad kultem babilońskim i mitami doprowadziły do powstania teorii święta Nowego Roku jako święta dziękczynienia za zbiory, obchodzonego na przełomie września i października (Święto Namiotów; por Wj 23,16; 34,22). Elementem kontrowersyjnym w jego rekonstrukcji święta (opartej głównie na psalmach) był opis ceremonii kultycznej intronizacji Jahwe, w której ogłaszano i kultycznie ponawiano władzę Jahwe nad światem. Mowinckel podkreślał kultyczne pochodzenie i użycie psalmów, co stanowiło postęp w stosunku do poglądów Gunkela, który dowodził, że wiele psalmów było prywatnymi modlitwami, wzorowanymi na starszych formach kultycznych. W Psalmenstudien Mowinckel sugerował, iż idee babilońskie mogły dotrzeć do Izraela przez Kanaan. Późniejsze odkrycie i odczytanie kananejskiego materiału religijnego i mitycznego z Ugarit (-» Archeologia biblijna 80,72) udowodniły, że miał on rację. Od tego czasu wielu biblistów ST posługiwało się materiałem kananejskim (C.H. Gordon, M. Pope, F M. Cross, D.N. Freedman), lecz żaden z nicli nie wykorzystał go tak konsekwentnie i kontrowersyjnie, jak M. Dahood w swoim komentarzu ( ). Podobnie jak Mowinckel, także Dahood nadawał królewski charakter większej liczbie psalmów niż tradycyjni bibliści. Innym dyskutowanym zagadnieniem, które Dahood widział w psalmach, są aluzje i odniesienia do ż)'cia wiecznego. Pomimo to jego komentarz stanowi znaczący wkład w badania nad psalmami, a jego podstawowa zasada metodologiczna (zwrócenie uwagi na znaczenie starożytnego Bliskiego Wschodu, a szczególnie materiału kananejskiego, przy interpretacji ST) jest słuszna. 7 Współczesne rozumienie psalmów zostało znacznie wzbogacone w ostatnich latach przez badania nad literaturą starożytnego Bliskiego Wschodu, (a) Słownictwo: Poezja przejawia tendencję do używania słów rzadko występujących w codziennym języku. Dlatego też znaczenie wielu terminów zostało zapomniane już w starożytności. Tłumaczenie takich terminów opiera się na badaniach nad pokrewnymi zwrotami używanymi w podobnych językach sąsiednicli. Identyfikacja paralelnych par słów, wspólnych dla literatury liebr. i literatur innych krajów Bliskiego Wschodu, okazała się pomocna w odczytaniu znaczenia nieznanycli terminów, (b) Poziom literacki: Ostatnie badania ukazały tendencję do unikania istotnych poprawek w tekście hebr. Nacisk położono natomiast na formę poszczególnych psalmów, w której zachowały się do czasów obecnych. Szczególną uwagę zwrócono na strukturę i techniki literackie (chiazm, meryzm, inkluzję itp.). Techniki te występują również w poezji pochodzącej z innych obszarów Bliskiego Wschodu, a badania nad funkcjami technik poetyckich rzuciły światło na ich wykorzystanie w poezji hebr Ponadto pewne kategorie literackie mają wyraźne paralele strukturalne w innych starożytnych modlitwach Bliskiego Wschodu (np. lamentacje i babilońskie modlitw)' śu-ila). W szczególności poezja odkryta w starożytnym Ugarit pogłębiła zrozumienie poezji hebr przez biblistów i (według niektórych) przyczyniła się do zrozumienia jej metrum, (c) Obrazowość. Już dawno badacze poezji hebr ułożyli listę" obrazów i koncepcji powtarzających się w licznych kompozycjach. W większości przypadków obrazy te stanowią część szerszej koncepcji świata przyjętej na starożytnym Bliskim Wschodzie. Koncepcje świata (zobacz O. Keel), relacja człowieka do świata boskiego lub śmierci do życia itd. pozostawał)" na tych terenach przez wieki niezwykle spójne. 8 (a) HYMNY KX;HWAINE. W języku hebr. Psałterz określany jest słowem tehillim. Termin ten odnosi się właściwie do specjalnego rodzaju psalmów - hymnów. Do tej kategorii literackiej nale-

26 486 Księga Psalmów [19,15-19: żą:ps8; 19,29;33;65-66[1-12]; 100; ; 111; :117; ; ; ; niektórzy zaliczają również Pieśni o Syjonie" (Ps 46; 48; 76; 84; 87) i Psalmy królewskie" (Ps 47; 93; 95-99). Przykłady takich hymnów występują nie tylko w Psałterzu. Typowy łiymn składa się zasadniczo z trzech części, (a) Wstęp nadaje charakterystyczny ton uwielbienia. Zazwyczaj wyraża intencję uwielbienia czy błogosławienia Jałiwe albo zaprasza innych do wielbienia, (b) Część główna w%- płwa ze wstępu i podaje powody wielbienia Boga. W niektórych psalmach przejście to wyraźnie zaznacza słowo albowiem" (Ps 33; 100; 117; ; ), podobnie jak w psalmach dziękczynnych. W innycłi psalmacłi występują konstrukcje imiesłowowe, które pełnią tę samą funkcję (np. Ps 103,1-3). (c) Wiele psalmów należącycłi do tej kategorii zawiera wyraźne zakończenie o różnej treści. Może ono być powtórzeniem słownictwa lub myśli wstępu (Ps 8; ; ), lub zawierać życzenie czy błogosławieństwo (Ps 29; 33; 146; 148). 9 (b) LAMHNTACJI;. Stanowią najliczniejszą kategorię, obejmując około czterdziestu lamentacji jednostki i przynajmniej tuzin lamentacji o charakterze narodowycłi czy wspólnotowych. Standardowa forma tych psalmów zawiera następujące elementy: (a) inwokację imienia Bożego; (b) opis obecnej potrzeby; (c) modlitwę o pomoc i wybawienie, z częstym uż^'ciem rozkazu nakłoń ucłia", itp.; (d) przyczynę, dla której Bóg powinien pomóc błagającemu; (e) przysięgę złożenia ofiary czy uwielbienia po wysłucłianiu prośby; (f) wdzięczne uwielbienie Boga. Istotną cecłią lamentacji jest nagłe przejście od właściwego lamentu - elementy od (a) do (e) - do końcowego uwielbienia boskiej pomocy (f). Zdania zawierające uwielbienie są zazw\'czaj w czasie przeszłym: psalmista w>'cłiwala Boga za pomoc, która wydaje się już być udzielona. Istnieją dwa wy jaśnienia tego fenomenu, (a) Cały psalm został napisany z perspektywy przeszłej udręki przezwyciężonej dzięki Bożej pomocy, dlatego psalm kończy się dziękczynieniem i wielbieniem Boga za pomoc, która już została psalmiście udzielona w odpowiedzi na jego modlitwę. (b) Pomiędzy wypowiedzeniem lamentacji i dziękczynieniem psalmista słyszał (od proroka czy kapłana) w>'rocznie, w których Bóg obiecał mu wybawienie (Ps 12.6; 35,3; 60,8-10; ). Zatem przyrzeczone wybawienie jest tak pewne, że można wielbić Boga tak, jakby już się ono dokonało. Trudność polega głównie na braku takich wyroczni wybawienia w lamentacjach. Jednak można ją usunąć, jeśli uzna się lamentacje za przyklad\' dialogu między wiernym a spr. jącym kult. Do lamentacji nawiązują dwie inne podt-j py psalmów (być może powstałycłi z lamentai. psalmy ufności i psalmy dziękczynne. W ufności występują często w lamentacjach (Ps ; 5,12; 22,5; 28,7; 44,7-8). Jeśli psalm podkrc-.. słowa wyrażające ufność czy zawierzenie, zali< ny jest do psalmów ufności. Podobnie jak lame-dtacje, z których powstały, psalmy ufności m<ł_. mieć charakter indywidualny (Ps 4; 11; 16;23:(0 91; 121; 131) lub wspólnotowy (Ps 115; 125: 12 Dziękczynienie, które stanowi zakończeń w wielu lamentacjacłi, może tak zdominow utwór, że zostanie on zaliczony do psalmr dziękczynnych. Chociaż dziękczynienie moztu wyrazić w bardzo ogólnycłi terminach (Ps 3 - psalmista może dziękować za konkretną łaski, np. odzyskanie zdrowia po poważnej cłiorobk (Ps 30; 116) czy przebaczenie grzechów (Ps 3-103). Rozróżnia się psalmy dziękczynne jednoki (Ps 9-10; 30; 32; 34; 41; 92; 103: 116; 118: 13«' i wspólnoty (Ps 65-68; 124). Niekiedy nie jcsprawą łatwą odróżnienie psalmu ufności od lamentacji czy psalmu dziękczynnego od h\m nu uwielbienia. Rzeczą pomocną może się ok zać zastosowanie elastycznego podziału psa mów na psalmy ufności i psalmy dziękczynne 10 (c) P.SAL.MY KRÓLEWSKIE. Jest to Ogólny termi i obejmujący liczne gatunki psalmów. W ich skład wcłiodzą lamentacje królewskie (Ps 144,1-111 królewskie pieśni dziękczynne (Ps 18; 21:118) itd Psalmy królewskie to te, w których król jest podmiotem lirycznym (np. Ps 18; 101) lub w których uwaga zwrócona jest na niego (np. Ps 2; 21: -ł-> 110). W wielu psalmach rozpoznawany jest ich ogólny charakter królewski. Lecz nadal pozosta je pytanie, ile psalmów należy zaliczyć do krolewskicłi". Wcześniejsze pokolenie krytyków da towało powstanie wielu psalmów na okres ma chabejski (II w. przed Chr), co oznacza, że nic wielka liczba psalmów przypadałaby na okres monarchii (ok ). Jednak z jednej strony ba danie poezji ugar, a z drugiej strony analiza hymnów ąumrańskich wskazuje, iż psalmy hebr sa bliższe poezji ugar niż poezji czasów machabejskicłi. Dlatego psalmy należy prawdopodobnie datować przed okresem Machabeuszów. Większ> procent psalmów, niż wcześniej zakładano, można datować na okres monarcłiii, co daje możliwość zaliczenia większej hczby utworów do psalmów królewskich. Chociaż według większości ko mentatorów liczba psalmów królewskich jest nadal raczej niewielka (Ps 2; 18; 21; 45; 72; 101: 110:144,1-11), kilku naukowców (np. Mowinckel.

27 [19,11-14] Księga Psalmów 485 Eaton, Dahood) przekonywało, że do tej kategorii należ>' zalicz>'ć więcej psalmów, niż to się powszechnie czyni. Być może niektóre psalmy królewskie czy ich fragmenty były na nowo odczytane" czy demokratyzowane" przez późniejsze pokolenia, w w>'niku czego utraciły swój pierwotnie królewski charakter (np. Ps 23)- 11 (d) PsAi MY MĄDROśc:iowK. Pod Względem formy i treści psalmy te łączą się z literaturą mądrościową ST. Jednak opinie egzegetów różnią się znacznie co do trzech głównych zagadnień: klasyfikacji psalmów do tej kategorii, ich Sitz im Leben (instytucjonalne uwarunkowania, w których otrzymały swój charakterystyczny kształt) i charakterystyczne cechy ich formy, dzięki którym można je sklasyfikować. Wielu uczonych jest zgodnych przynajmniej co do zaliczenia następujących utworów do psalmów mądrościowych: 1; 34; 37; 49; 112:128. Inni dodają 32; 73; 111 i 127 Jeśli chodzi o ich pochodzenie kultyczne lub niekultyczne, Mowinckel argumentował, że psalmy mądrościowe były prywatnymi kompozycjami mędrców, które zostały ułożone dla celów dydaktycznych i moralnych. Wreszcie, jeśli chodzi o cechy i styl psalmów mądrościowych, można wyróżnić następujące cechy formalne (występujące również w literaturze mądrościowej): formuła 'asre ( Szczęśliwy człowiek, który..") (Ps 1.1; 32,1-2; 127,5; 128,1-2); powiedzenie lepsze" (Ps 37,16); zwrot nauczyciela do ucznia lub syna" (Ps 34,12-15); występowanie przysłów (Ps 37, b-29a.34b = Prz 2,21-22; Ps 111,10 = Prz 1,7; zob. charakter sentencjonalny Ps 127, ) i budowę alfabetyczną (Ps 34; 37; 111; 112; 119). Oprócz tych cech formalnych ważną rolę prz>' określaniu, które psalmy są kompozycjami mądrościowymi, odgrywa treść. W literaturze mądrościowej występuje kilka głównych tematów; przeciwstawienie prawych isdddsą) niegodziwym (m^h ) oraz dwóch dróg stojących przed ludźmi; praktyczne rady dotyczące codziennego życia; bojaźń Pańska"; wywyższenie i przestrzeganie Tory; problem odpłaty. Mędrcy dążyli do odkrycia i potwierdzenia porządku stworzonego świata. Zasadniczą cechą tego porządku była teologia odpłaty. Lecz gdy cierpieli prawi, a niegodziwi żyli w dostatku, podnosił)' się głosy protestu, jak w przypadku Hioba. Owa perspektwa Hiobowa i problem teodycei występują w Ps 49 i (e) PSAI.NFI' I.ITI RGIC/.NE. Obecnie uznaje się powszechnie liturgiczny kontekst psalmów. Poszczególne psalmy mogą nawiązywać do jakiegoś aspektu życia kułtycznego Izraela, jednak tylko niektóre utwory zaliczane są w całości do psalmów kultycznych, jak liturgie wstępowania (Ps 15; 24,3-6; Iz 33,l4b-16; [por Jr 7,2-15; Mi 6,6- -8]). Ta grupa psalmów była prawdopodobnie częścią rytu wstępowania do świątyni. Czciciele stali u wejścia do bramy świątynnej, wyczekując możliwości dostania się do środka. Pytali, kto jest godny wejść do świątyni (Ps 15,1; 24,3). Odpowiedź powtarzana przez służby świątynne opisywała moralne zachowanie prawych, podkreślając ich stosunek do bliźnich (Ps 15,2-5a; 24,4), a kończąc zapewnieniem, że takie osoby dostąpią stawienia się przed Bogiem (Ps 15, 5b;24,5-6). Pozostała część Ps 24 (ww. 7-10) może także odzwierciedlać sekwencję liturgiczną, mianowicie procesję wkraczającą do świątyni. Według niektórych uczonych Ps 134 należy zaliczyć do psalmów liturgicznych. Ten krótki psalm, ostatni w zbiorze pieśni stopni" (^ 3), składa się z zachęty do błogosławienia Jahwe (ww. 1-2) i końcowego (kapłańskiego) błogosławieństwa (w. 3)- 13 (f) PsAi,MY HISTORYCZNE. Wiele psalmów zawiera narracje, opisujące wielkie dzieła Boże w historii Izraela. Do tego rodzaju utworów można zaliczyć Ps 78; ; Klasyfikacja ta oparta jest bardziej na treści niż na strukturze, dlatego psalmy historyczne mogą formalnie należeć do innych kategorii (Ps 78 = mądrościowy; Ps 105; = hymny). Różnorodne psalmy zaliczane do utworów historycznych opisują różne etapy historii zbawienia" i powstał)' z myślą 0 różnych celach. Ps 78 i 106 przeciwstawiają bunt Izraela Bożej łaskawości; Ps 105 wychwala Jahwe za jego wierność przymierzu. 14 (V) Teologia Psałterza. Obraz Boga Izraela przedstawiony w Psałterzu nie rożni się radykalnie od obrazów w innych księgach ST. Zasadniczo dzieła Boże dzielą się na: zbawcze i stwórcze. Tylko Bóg jest Zbawcą Izraela, ludu, który stworzył", gdy wyprowadził go z Egiptu (Wj 15,16). To działanie Boga obejmuje wybawienie w czasie Wyjścia, zachowania ludu na pustyni i bezpieczne wprowadzenia go do Ziemi Obiecanej. W przypadku jednostki Boże zbawienie dotyczy w>'bawienia z choroby, śmierci i od wrogów, jak też obdarowania zdrowiem, szczęściem 1 długim życiem. Liczne psalmy opisują Boga jako Stwórcę. Niektóre zawierają krótkie opisy stworzenia" (Ps 74,12-17; 89,10-13; 104,3-10; 136,5-9), przedstawiają zw>'cięstwo Jahwe nad siłami chaosu, porządkowanie wszechświata i niekiedy Boże krókjwanie nad stworzonym światem. Psalmy podkreślają aspekty mocy i opatrzności widoczne w Bogu jako Stwórcy (Ps 33,6-7; 36,6-10; 65, ; 95,3-4; 96,10-13; 104). Kilka psalmów łączy

28 486 Księga Psalmów [19,15-19: bezpośrednio stworzenie i wbór Izraela, jak to czyni Pięcioksiąg (Ps 135,6-12; 136,5-9). 15 Podobnie jak w innych utworach literatury hebr, tak w poetyckich psalmach występują liczne określenia Boga Izraela. Częstym słowem oznaczającym Boga jest 'ekmm (Imn. w znaczeniu Ip.). Niektóre tytuły i określenia Jahwe pochodzą ze świata religii i mitologii kananejskiej. Na przykład Jahwe nosi tytuł El ", imię najwyższego boga w panteonie kananejskim. El był zarówno ojcem bogów, jak i ludzkości. Ten tytuł podkreśla najwyższy status Jahwe wśród bogów oraz jego ojcowską dobroć i współczucie (Ps 86,15). Jahwe jest także Panem", tytuł, który z czasem zastąpił w judaizmie święte imię (Ps 2,4; 16,2; 30,9; 35,17.22; 37,13; 38,16.23 itd.) i królem" (Ps 5,3; 10,16; 24,7-10; 29,10; 47,7-8; 68,25; 84,4 itd.). Obydwa tytuły podkreślają Boże panowanie nad światem boskim i ludzkim. Kilka tytułów podkreśla rolę Boga jako wybawcy, w^ stępują też tytuły opisujące go jako miejsce wybawienia. Bóg jest wówczas niedostępną Skałą" (Ps 28,1; 31,3; 42,10; 62,3.7; 71,3; 78,35 itd.) i (miejscem) ucieczki" (Ps 14,6; 46,2; 48,4; 57,2; 59,17; 62,8 itd.). 16 Psałterz został nazwany śpiewnikiem świątynnym. Rola świątyni w teologii psalmów nie budzi zatem zdziwienia. Świątynia była pałacem bóstwa. Ponieważ każdy król miał pałac, z którego sprawował rządy, miał go także Bóg. Ze swego pałacu" (hekal) Bóg rządził na ziemi, rozdzielając zbawienie i błogosławieństwo (Ps 18,7; 20,2.7; 36,10) oraz sądząc ludzkość (9,8-9; 11,4-6; 33,13-15). Izraelici podążali do świątyni, gdzie mieli nadzieję zobaczyć" Boga (czyli mieć audiencję" u niego), podobnie jak poddani króla przybywali do pałacu. Nazwanie Boga ucieczką" łączy się z określeniem świątyni jako miejsca bezpieczeństwa par excellence (Ps 17,8; 36,7-8; 57,2; 61,5; 63,8; 91,4). Podobnie jak pałac, także świątynia miała dziedzińce. Z tego powodu świątynia określona jest dziedzińcami Jahwe" (Ps 65,5 [BT: twoje patace]\ 92,14; 100,4; 116,19; 135,2). Na starożytnym Bliskim Wschodzie wierzono, że bogowie mieszkają na górach, dlatego miejsce świątynne nazwane jest niekiedy górą Jahwe" czy świętą górą" (Ps 15,1; 24,3). Psalmy mówią również o świątyni, używając archaicznego określenia przybytek", które określało Namiot Spotkania (Ps 15,1; 27,5.6; 61,5). W innych miejscach odniesienia do świątyni są pośrednie: cień/schronienie skrzydeł [Jahwe]" (Ps 36,8; 57,2; 61,5; 63,8); ziemia życia" czy ziemiażyjących" (Ps 27,13; 52,7; 56,14 [= 116,9]); przed Panem" (56,14 [= 116,9]; 61,8; 68,3; 96,6). Proszący mieli nadzieję otrzymać dostęp do Boga w świątyni, więc idiom widzieć/szukać (ob. cza) Boga" (27,4.8.13; 42,3; 63,2; 84,8) wskazuj na świątynię. Lecz ci, którzy szukają oblicza Jahwe, mogą odkryć, że on zakrył" lub odwrócił je od nich (10,11; 30,8; 44,25; 88,15; 89,47; 143." 17 Izraelici, aż do końca okresu ST nie wit rzyli jednoznacznie w życie po śmierci; wierze I jednak w życie cieni po śmierci - w Szeolucz\ li krainie podziemnej". ST nie podaje dokładne go opisu Szeolu, lecz charakteryzuje to miejsce jako blade odbicie życia na ziemi (por Iz 14.9) Była to kraina zapomnienia, kraina ciemnośa (Ps 74,20; 88, ; 143,3). Odróżniano wyraźnie krainę ciemności od _z\ cia", które oznaczało żywotność i dobre zdrowie Z tej koncepcji zrodził się powszechny na starożytnym Bliskim Wschodzie pogląd, wedhig które go nie tylko zmarli, ale także ciężko chorzy prze bjwaja w królestwie śmierci. Dlatego też psalmi ści cierpiący z powodu ciężkiej choroby niekied> mówią, że zstępują" do podziemi (Ps 22,30; ,17; 143,7). Zstąpienie do podziemi nie ozna cza jedynie końca życia, lecz także koniec wszelkiego doświadczania Bożej obecności. We wcze snych poglądach Izraela ziemska egzystencja b> la jedyną sferą zbawczego działania Boga wobec człowieka (Ps 6,6; 88,11-13). Zatem lęk przed Szeolem był czymś więcej niż tylko strachem przed śmier cią czy chorobą; był obawą przed oddzieleniem od miłości Jahwe (przeciwnie Rz 8,38-39). 18 Wrogom" psalmistów poświęcono wie le uwagi. Identyfikacja tych postaci budzi kontrowersje. Do pewnego stopnia problem ten łącz\ się z tożsamością psalmisty. Jeśli psalmy są kompozycjami osób prywatnych, wrogowie mogą b> ć po prostu ich osobistymi nieprzyjaciółmi. Jeśli jednak większa, niż się powszechnie zakłada, liczba psalmów to kompozycje królewskie, wrogowie mają bardziej kosmiczne" zabarwienie. Królowie mezopotamscy i egipscy utożsamiali przeciwników swych rządów z kosmicznymi siłami chaosu. Oczyszczenie ziemi ze złych wpływów było jednym z pierwszych zadań króla na starożytnym Bliskim Wchodzie, gdyż jako przedstawiciel Bożych rządów kontynuował on pierwotna walkę z siłami chaosu i nieporządku. Według poglądu izraelskiego zło miało być usunięte" z narodu, aby nie zniszczyło ziemi (Pwt 13,5). 19 Psalmy podkreślają przymioty zarówno Boga, jak i psalmisty. Sprawiedliwość" czy prawość" (hebr. sedeq, sedaąa) według Izraelitów to koncepcja zasadniczo powiązana z relacjami. Człowiek jest prawy, gdy działa zgodnie z zobo wiązaniami płynącymi z pewnych relacji. Zatem Jahwe - Stwórca, Zbawca swego ludu, Bóg przy

29 [19,11-14] Księga Psalmów 485 mierzą z Izraelem - okazuje swoją prawość przez utrzymywanie porządlfu na świecie i w5'bawianie swego ludu od zła. Okazuje prawość także wówczas, gdy zsyła karę na niegodziwych i pokonuje wrogów Izraela. Podobnie psalmista jest praw^'", gdy jest wierny przymierzu z Bogiem przez przestrzeganie Bożycli przykazań i przez sprawiedliwe traktowanie bliźniego. Psalmiści nie wykazują samoświadomości co do swojej prawości, gdy modlą się do Boga z nadzieją, że w ten sposób skłonią Jahwe do wysłuchania próśb. Ważnym aspektem prawości Jahwe jest jego wierność roli Boga przymierza. Dlatego psalmy mówią często o wiernej miłości Boga do ludu lub do psalmisty, zakorzenionej w przymierzu i wyrażonej przez ideę hesed (słowo powszechnie tłumaczone jako łaskawość"). Słowo to podkreśla trwałe aspekty więzi (zob. Oz 6,4). Forma przymiotnikowa (Jiasid) pojawia się często dla opisania psalmisty. Jest różnie tłumaczona: wierny", pobożny" itp., a oznacza tego. kto jest lojalny wobec przymierza z Jahwe. Ponieważ hesed odnosi się do trwałości, często łączone jest z 'emet, 'emund (z-w ykle tłumaczone jako wierność" czy prawda"). Derywowane z rdzenia być trwałym", słowa te podkreślają niezłomną wiarygodność Jahwe jako Zbawcy' czy wiarygodność psalmisty jako jego sługi.

30 Księga Psalmów Wprowadzenie Księga Psalmów jest kolekcją modlitw osobistych, ale odmawianych z innymi lub coram publico: na wygnaniu Izraelitów, w czasie pielgrzymki do sanktuarium Jahwe w Jeruzalem, przy przejściu przez bramy prowadzące na dziedzińce tejże świątyni, na samych dziedzińcach i przy ołtarzu całopaleń. W aspekcie genologii literackiej zaliczane są do poezji, a ściślej do liryki, w której podmiot liryczny wyraża swe uczucia, prośby, wdzięczność, pragnienia, używając gramatycznych form pierwszej osoby liczby pojedynczej lub mnogiej. Adresatem jego wypowiedzi w psalmach jest najczęściej Bóg, ale także ludzie, a nawet przyroda. Choć w gramatycznej strukturze zdań psalmów pierwsze miejsce zajmuje osoba mówiąca, czyli podmiot liryczny, to jednak w jego wypowiedziach centralną postacią jest zawsze Bóg. Odwołując się do chrześcijańskich tradycji modlitewnych, można by powiedzieć, że ta księga zawiera teologię pisaną na kolanach. Bóg bowiem występuje w niej nie jako On", lecz jako Ty". Dzięki temu podmiot mówiący utrzymuje stały i bezpośredni kontakt z Bogiem, a równocześnie definiuje Boga i Jego działania, l tak dowiadujemy się, że Bóg nie podlega granicom czasu, że jest stwórcą wszystkiego, co istnieje, że dzięki temu do Niego wszystko należy: On jest Panem wszystkich narodów i ich władców, Jemu podlega przyroda z wszystkimi swoimi mocami. Bóg mieszka na niebiosach, ale opiekuje się całym swoim stworzeniem. Jest strażnikiem sprawiedliwości, a równocześnie łatwo okazuje człowiekowi miłosierdzie. Choć ze swoich wysokości widzi wszystko i nad wszystkim sprawuje opiekę, jednak chcąc pozostawać w bezpośredniej relacji do ludzi, przenosi się w ich czas i przestrzeń. Na ziemskie mieszkanie wybrał sobie świątynię w Jerozolimie, stolicy Izraela, aby tam mogli przychodzić i pokłonić się Mu, uwielbiać Go, składać Mu ofiary i przedstawiać swe prośby nie tylko sami Izraelici, lecz także wszystkie narody świata. Mając taką świadomość Boga, poświadczoną dodatkowo wiedzą o opiekuńczych działaniach Opatrzności w dziejach Izraela, podmiot liryczny przede wszystkim uwielbia Go w psalmach, korzy się przed Nim, dziękuje Mu i ufnie przedstawia Mu w modlitwie swoje skargi, prośby, żale, bunty, lęki, doznawane cierpienia i prześladowania. Odwołuje się do litości Boga, do Jego obietnic i przymierzy, ale niekiedy - trochę jak faryzeusz z późniejszej przypowieści Chrystusa - także do swojej sprawiedliwości. Czasem przywołuje złorzeczeniami karę Boską na swoich wrogów. Poza tym postrzega Boga antropomorficznie: Bóg ma ręce, siedzi na tronie, ma uszy, oblicze, mówi, przeżywa różne uczucia. Hebrajska wersja tej księgi ma tytuł: Księga Uwielbień. Chodzi oczywiście o uwielbianie Boga. Nazwę Księga Psalmów wprowadziła Septuaginta. Wyraz psalm" w kulturze starożytnej Grecji oznaczał trącanie palcami strun instrumentów muzycznych, czyli grę na nich. W Septuagincie występuje jego poszerzenie semantyczne: wskazuje on mianowicie na śpiew poetyckiego tekstu z towarzyszeniem

31 831 Wprowadzenie instrumentów strunowych. W dzisiejszej świadomości czytelników Biblii psalm oznacza religijno-z etycki utwór. Wyrażona w nich głębia wiary podmiotu mówiącego oraz jego różnych stanów psych nych sprawia, że jego słowami modlić się mogą ludzie wszystkich pokoleń. Ta księga zawiera 150 psalmów, do których w Septuagincie dodany jest jeszcze jeden. Po::z tym są różnice w numeracji psalmów między wersją oryginalną, czyli hebrajską, a ich przekład ~ greckim i łacińskim w Wulgacie. Zgodność występuje w pierwszych ośmiu psalmach. Hebrajski p-ai: dziewiąty i dziesiąty został w Septuagincie potraktowany jako jeden utwór z numerem dziewiar.- Dlatego psalmy w wersji hebrajskiej mają w przekładzie greckim numery Podoor. w wersji greckiej pod numerem 113 umieszczone zostały hebrajskie psalmy 114 i 115. Z kolei pieru-.-z: część hebrajskiego psalmu 116 ma w Septuagincie numer 114, a druga-115. Dalej hebrajskie p-:, my mają w greckim przekładzie numery Oryginalny psalm 147podzielony zosiz w przekładzie redaktorów Septuaginty na dwa psalmy: 146 i 147. Na końcu od psalmu r. meracja jest tożsama. W niektórych redakcjach Księgi Psalmów dzielono je na pięć ksiąg: 1) Psa. 1-40; 2) 41-71; 3) 72-88; 4) ; 5) A. Rahlfe, wydawca Septuaginty, sygnalizuje tepodział linią poziomą na końcu każdej z nich. Podobnie uczyniono w niniejszym polskim przekładzy Nie wszystkie psalmy w przekładzie greckim są tożsame w treści z wersją hebrajską (np. Ps 73j. W popularnej tradycji, zwłaszcza hebrajskiej, autorem wszystkich psalmów jest Dawid, ktc>w latach ok przed Chr. był królem najpierw plemienia Judy, a od roku wszy-:- kich dwunastu plemion Izraela. Zaprzeczają temu nagłówki, które, owszem, pochodzenie wiek-zrści psalmów wiążą z królem Dawidem, autorstwo pozostałych przypisują innym osobom: sync - Korego, Asafowi, Ajthanowi, Salomonowi, prorokom Aggeuszowi i Zachariaszowi (obaj pod konie VI w. przed Chr. nawoływali w swoich proroctwach do odbudowy zburzonej kilkadziesiąt lat wczec in przez Babilończyków jerozolimskiej świątyni). Ale informacje zawarte w tych nagłówkach nie są zb wiarygodne, poza tym ich gramatyka jest niejasna (zob. przypis do 3J1). Dziś przyjmuje się, że te wspj niałe świadectwa wiary i modlitwy Izraelitów mogły w jakiejś części pochodzić od wielkiego Dawicz króla, poety i muzyka, a równocześnie słabego wobec swych namiętności i naporu zła człowieka, c.. całość jest kolekcją religijnych pieśni, układanych przez około 500 lat: od króla Dawida do powron. Izraelitów z niewoli i odbudowy świątyni jerozolimskiej oraz kraju, czyli do ok. 515 r. przed Chr. Nagłówki podane przy większości psalmów poza autorstwem zawierają jeszcze inne informacji np. o kontekście historycznym lub geograficznym, w jakim powstały lub mogłyby powstać dane psalm \. 0 sposobie ich muzycznej realizacji, o ich zastosowaniu w liturgii. Niektórych jednak techniczny y wskazówek w pełni nie rozumiemy. Podejmowano niejedną próbę zrozumienia i opracowania arkanów poezji semickiej. Już pien - sza lektura psalmów zaskakuje bogactwem obrazowania i swoją metaforyką, nawiązującą do ós. czesnych realiów codziennego życia ludzi oraz do kontekstu geograficznego, socjologicznego i prz\ rodniczego, do działań militarnych. Przykładem obrazowania może być to zdanie: Niech kołysze sie w tańcu morze i wszystko, czym ono jest wypełnione, a także lądy i ich mieszkańcy. Niech do rjtmu klaszczą im w dłonie rzeki, a góry niech pokrzykują radośnie. Bo właśnie On nadchodzi, by odbyć są: nad ziemią (97,7-9a). Podobnie inna wypowiedź, w której poza rozległą panoramą przyrody znajdi. się wstępująca gradacja oraz bardzo charakterystyczne dla wielu psalmów powtórzenie inną leksyka 1 formą gramatyczną tej samej myśli: Donośnie rozbrzmiewają wezbrane rzeki, o Panie, donośmin szumem pluszczą rzeki; od grzmotu wód wielkich większy podziw budzą wysoko rozbryzgujące bałwany morza; lecz największego podziwu godny jest Pan na wysokościach (92,3-4). Niektóre zdania

32 831 Wprowadzenie mają charakter etycznej w treści sentencji, na przykład to: Majętnością pochodzącą od Pana są dzieci (126,3a). Cała grecka Biblia Starego Testamentu, a chyba najbardziej psalmy, wykazuje nieudolność stosowania czasowników modalnych, przejętą prawdopodobnie z podłoża hebrajskiego. Zdaje się, że w wielu miejscach zastępuje je użycie formy futurum odpowiedniego czasownika. Poza tym widoczna jest jakaś nieporadność w zastosowaniu gramatycznych czasów. Są też zmiany w stosunku do wersji oryginalnej w zastosowaniu gramatycznych kategorii osób i liczb. Brakuje często spójników zdaniowych, które wskazywałyby na rodzaj logicznych związków między kolejnymi zdaniami. Zadziwiającej aktualności pewnych zdań dowodzi na przykład to: Moi wrogowie nieżyczliwie o mnie mówią: Kiedyż on zemrze i zapomnieniu ulegnie jego imię?! Gdy któiyś przyjdzie mnie odwiedzić, gada o byle czym; jego serce natomiast gromadzi spostrzeżenia złośliwe, które po wyjściu zaraz rozpowiada (40,6-7). Albo to: Kto żyje otoczony pochlebstwem, traci rozeznanie; zrównuje się z bezrozumnymi bydlętami i staje się im podobny (48,13).

33 KSIĘGA PSALMÓW TŁUMACZYŁ Z HEBRAJSKIEGO CZESŁAW MIŁOSZ EDITIONS DU DIALOGUE PARIS 1981

34 Byłoby przedsięwzięciem zbytecznym przekonywanie, iż psalmy należą do najwyższych osiągnięć literatury wszystkich czasów. Pragnę wszakże zwrócić uwagę, że fenomen psalmów jest potrójny, co już stanowi właściwość wręcz zadziwiającą. Najpierw fenomen wydarzenia". Jak to się stało, że na przestrzeni kilku wieków (prawdopodobnie siedmiu) mogły wytrysnąć utwory poetyckie o takiej jedności inspiracji i duchowego ładunku? Przecież ów nurt tożsamości wyszedł od wielu ludzi! Dalej, fenomen żywotności". Nie należy zapominać, że psalmy, przynajmniej niektóre, liczą sobie grosso modo trzy tysiące lat istnienia. I stale wykazywały niezwykłą żywotność : z pierwotnych zgromadzeń liturgicznych Izraela przeszły do Pierwszej i Drugiej Świątyni jako samo serce łiebrajskiej liturgii ; kiedy Świątynia ostatecznie legła w gruzach, psalmy przeszły do Synagogi, ożywiając nadzieję wygnańców w ich losie tułaczym. Bardzo wcześnie i niejako organicznie nabrały obywatelstwa w Kościele, bo przecież wczesnochrześcijańska liturgia w psalmach znalazła oprawę dla misterium łamania Chleba i picia Wina, chociażby dlatego, że pierwsi uczniowie Pańscy byli Żydami i świadomie przeżywali tajemnicę narodzin Nowego Izraela. A później, gdy Kościół rozrósł się w rozłożyste drzewo zapowiedziane w jednej z ewangelicznych przypowieści, psalmy nie przestały rozbrzmiewać w eremach Wschodu i niezliczonych klasztorach chrześcijańskiego Zachodu. Po Soborze Trydenckim psalmy, jako rdzeń brewiarza ujednoliconego (1568 r.), stały się obowiązkową modlitwą codzienną katolickiego kleru. Wreszcie, fenomen

35 o psalmach aktualności". Nie, psalmy nie są pomnikiem" światowej literatury! Nie trzeba wydobywać ich z antologii, uwspółcześniać, odzierać z dostojnej patyny, odkurzać poprzez uczone traktaty. Na zawsze zostanie mi w pamięci lipcowa noc 1974 roku, kiedy na Górze Athos, dopuszczony do liturgii w katolikonie Wielkiej Ławry, o brzasku dnia słuchałem mniszego śpiewu psalmów w języku greckim. Katolikon był jeszcze spowity w mroku, wybiła godzina 3 nad ranem, przez okna zaczynał przebijać świt daleki. Chłonąłem zapach kadzidła i ten niezrównany śpiew mnichów, którzy w innym języku, w tysiąclecia po królu-poecie, wołali jak Dawid o ukojenie ludzkiego serca. Zaiste, niepojęty fenomen aktualności! Iluż pisarzy pozostawało pod urokiem psalmów! Od element Marota po Paul Claudela (na którego błyskawica łaski spadła w czasie słuchania psalmów nieszpornych w wieczór Bożego Narodzenia w paryskiej Notre-Dame), od Thomas Sternholda po Thomas Carlyle'a, żeby wspomnieć tylko niektórych. A fascynacja anonimowych iluminatorów psałterzy, całych cechów średniowiecznych majstrów pracujących po katedrach (bo przecież nie uważali siebie za artystów), którzy pozostawili nam niezliczone wyobrażenia Dawida grającego na harfie. Również tych, co podpisywali już swoje dzieła, jak Pieter Lastman czy Rembrandt aż po Starego Króla" Rouaulta. Psalmy stanowiły też inspirację dla muzyków od hebrajskich harfiarzy i cymbalistów, poprzez twórców gregoriańskiego chorału, po Symfonię Psalmów" Strawińskiego. I, ZJAWISKO KULTURY Jak zrozumieć ów fenomen psalmów? Trudno na to pytanie odpowiedzieć wyczerpująco. Niech więc 10

36 o psalmach to, co powiem, będzie próbą wyjaśnienia. Albowiem na dobrą sprawę, gdybyśmy potrafili wyjaśnić sztukę, nie byłoby jej wcale. Wydaje mi się, że podobne stanowisko należy zajmować w stosunku do świadomości etycznej i w ogóle do religii. Pytanie dlaczego?" musi tu pozostać bez odpowiedzi. (Ma się rozumieć, w zakresie Objawienia religijnego sprawy nabierają innego wymiaru). Dzisiejsze elaboraty o istocie", a już zwłaszcza o postępie" w zakresie sztuki czy moralności, są często dowodem zwyczajnego nieporozumienia. Plagą naszego czasu są mędrkowie, którym udało się ucliwycić meclianizm bełkotu doprowadzając go do monstrualnej Wieży Babel. Gombrowicz miał na to ciętą, ironiczną odpowiedź : im mądrzej, tym głupiej". Wszakże tak jesteśmy skonstruowani, że stale będziemy podejmowali próby wyjaśnienia tego, co nie jest możliwe do wyjaśnienia. Na tym beznadziejnym zajęciu, zupełnie nieużytecznym w sensie praktycznym, niektórzy ludzie spędzają całe życie. Nazywamy icłi filozofami. W moim rozumieniu, bardzo blisko myśliciela, jeżeli nie nierozdzielnie z nim, trudzi się poeta. Wróćmy do psalmów. Podejmijmy najpierw próbę wyjaśnienia na płaszczyźnie zjawiska kultury. Otóż sądzę, iż psalmy są fenomenem tak fascynującym, ponieważ stanowią doskonałą identyfikację całej społeczności Izraela. W psalmacłi, jak w zwierciadle, rozpoznaje się jednostka i naród. Każdy bez względu na to, czy jest królem Izraela, kapłanem, pasterzem czy pustynnym nomadem czyta w psalmacłi o sobie. Cały Izrael w święto doroczne oraz na sobotnicłi zgromadzeniacłi liturgicznycłi śpiewając psalmy przygląda się własnej łiistorii i rozpoznaje więź wspólnoty. Psalmy są zapisem tożsamości Izraela. Ale nie tylko to. Psalmy, będąc 11

37 o psalmach dowodem osobistym" konkretnej jednostki i konkretnego narodu, są jednocześnie niezrównanym wyrazem uniwersalizmu rzeczywistości ludzkiej. Ów paradoks, owa sprzeczność konkretu i powszechności, jest w psalmach pozorna jak zresztą w każdym wielkim dziele. Tam, gdzie one dochodzą wspólnie do głosu, rodzi się nagle niepowtarzalność dzieła, jego jedyność i uniwersalność. Przecież niepowtarzalność piramid egipskich nie jest wynikiem okrucieństwa Cheopsa! Faraon, absolutny władca, pan życia i śmierci, nakazał niezliczonym rzeszom poddanych spławiać Nilem tysiące kilometrów, aż spod dzisiejszego Assuanu, ogromne bloki granitu, szlifować je tak precyzyjnie, ażeby nie dostawało się w szczeliny nawet powietrze, i wznosił ten swój oszalały grób ku niebu. Ale nie z powodu okrucieństwa faraona piramida i sfinks są wieczne! Są wieczne, ponieważ w tym szaleńczym wysiłku rozpoznał się cały naród poszukujący we wzniesionym ku niebu grobie swojej nieśmiertelności. Piramida i strzegący grobu sfinks stały się zwornikiem spinającym i niosącym całą cywilizację. Tak tylko mógł zajaśnieć na greckim wzgórzu Partenon, a łagodne niziny Zachodniej Europy mogły zabłysnąć gwiazdami katedr, które jakże pięknie nazywano mappa caelorum", mapą niebieską. Stanowiły one bowiem odbicie całego stworzonego universum. II. ZJAWISKO RELIGIJNE Przejdźmy teraz na inną płaszczyznę. Psalmy są nade wszystko fenomenem religijnym. Na czym polega istota religijności psalmów? Pytanie nasuwające się spontanicznie. I na nie również niełatwo odpowiedzieć. 12

38 o psalmach 1. Wiara w psalmach Jedno jest pewne : w Biblii, a zwłaszcza w psalmach, źródłem i centrum całego życia religijnego jest wiara. Wiara więc będzie stanowiła o niepowtarzalności fenomenu psalmów. Ale czym jest wiara? Obawiam się, że kiedy dzisiaj wypowiadamy słowo wiara", niewiele rozumiemy z tego, co ten termin oznaczał dla człowieka Biblii. Dla nas wiara określa domenę niedostępną dla wiedzy. Wierzę, ponieważ nie wiem. W miarę jak rozszerza się zakres wiedzy, kurczy się pole wiary. Dawno już stwierdzono, że Bóg stał się hipotezą nieużyteczną", ponieważ prawie wszystko można wyjaśnić naukowo. Reszta jest kwestią czasu. Myślę, że odpowiedzialność za takie pojmowanie spraw należy w dużej mierze przypisać teologom. Niedawne to dzieje, kiedy teologowie, podszyci strachem przed rozwijającą się nauką, sami zapragnęli stać się bardziej naukowi" od uczonych. Zanim zrozumiano, że konflikt pomiędzy nauką i wiarą jest fikcyjny, że jest to zagadnienie źle postawione, zrodziła się armia specjalistów" od Pana Boga, gotowych kruszyć kopie z uczonymi nie przyjmującymi Jego istnienia. Pewien typ teologicznej apologetyki starał się naukowo udowodnić" nie tylko istnienie Boga i duszy nieśmiertelnej, ale i hierarchię Zastępów ar.ielskich oraz naturę ognia piekielnego. Nie zamierzam ironizować. Przeciwnie, jeżeli już trzeba, podkreślę, że żywię jak najgłębszy szacunek dla autentycznej teologii. Chcę jednak powiedzieć, że jeżeli pomiesza się kompetencje, cała misterna konstrukcja może rozpaść się w gruzy. Śmiem też twierdzić, że korzenie współczesnego ateizmu sięgają wielu teologicznych traktatów. Wiara jako przeciwstawienie czy dopełnienie wiedzy jest z góry skazana na klęskę. 13

39 o psalmach W Biblii nie ma śladów tak pojętej wiary. Pozwolę sobie na pewien paradoks : w Biblii nie ma ludzi wierzących". Odnosi się to w pierwszym rzędzie do psalmów. To prawda: trudności terminologiczne oddania rzeczywistości wiary biblijnej są ogromne. Nie tylko zresztą w przekładach współczesnych. Z trudnościami borykali się już autorzy pierwszego przekładu Biblii hebrajskiej na język grecki. Przekład ten, tak zwana Septuaginta, powstawał w latach przed Chrystusem. Przeznaczony był dla Żydów z diaspory, nie rozumiejących po hebrajsku. Otóż Septuaginta szuka w ciemności, po omacku. Co zresztą jest zrozumiałe. Albowiem w religiach greckich nie było miejsca dla wiary w rozumieniu hebrajskim, a w konsekwencji nie było utartej terminologii. To samo dotyczy przekładu św. Hieronima na język łaciński, dokonanego w IV wieku i nazwanego Wulgatą. Łacina też nie była pewna, jak wyrazić rzeczywistość wiary. A przecież szło o oddanie słowa, które wyrażało samo źródło i ośrodek całego życia religijnego! Język hebrajski posiada dwa terminy na ukazanie postawy duchowej człowieka wierzącego : aman (nasze amen") i batah. Aman wyraża poczucie stałości, solidności, pewności, mocy ; batah poczucie bezpieczeństwa, opieki, zaufania, zawierzenia. Hebrajskie aman jest tłumaczone w Septuagincie przez pistis, pisteuo, aletheia ; w Wulgacie przez fides, credere, veritas. Batah tłumaczono przez elpis, elpidzo, peitho; w Wulgacie przez spes, sperare, confido. Czym jest więc wiara biblijna? Jest zaufaniem, którym obdarza się osobę wierną" i które angażuje całego człowieka, jest totalnym zawierzeniem się tej osobie. Wiara biblijna jest też aktem, przedsięwzięciem, poszukiwaniem, dzięki któremu poprzez słowa i znaki można dotrzeć do rzeczywistości, 14

40 o psalmach jakiej się jeszcze nie widzi. Jak stwierdza List do Hebrajczyków (11,1) : Wiara jest poręką tych dóbr, których się spodziewamy, dowodem tych rzeczy, których nie widzimy" (por. X. Leon-Dufour, Yocabulaire de theologie bibliąue, 1977). Poczucie stałości, solidności, pewności, mocy. Na iluż miejscach wyrażają to psalmy! Pan jest moc moja i tarcza moja... Pan jest dla swego ludu mocą i dla swego pomazańca twierdzą zbawienia" (Ps 28, 7.8). Siło moja. Ciebie wyglądam, albowiem Ty, Boże, moją twierdzą jesteś" (Ps 59,10). Dałeś mi tarczę Twojej opieki, a prawica Twoja wspierała mnie i dbałość Twoja o mnie uwielmożniła mnie" (Ps 18, 36). Pójdźcie, zaśpiewajmy Panu, głośno witajmy opokę naszego zbawienia" (Ps 95,1). Poczucie opieki, zaufania, zawierzenia. Którzy ufają w Panu, są jak góra Syjon, nieporuszona, trwająca wiecznie. Jak wokoło Jeruzalem są góry, tak Pan wokoło ludu swego, teraz i na wieki" (Ps 125, 1-2). Owo poczucie zaufania płynie z elementarnego przeświadczenia o wierności Boga. Jego słowo nie kłamie. Skoro zawarł przymierze z ludem, dochowa przysięgi. Wiara jest zawierzeniem się, jest odpowiedzią wierności na wierność, przysięgi na przysięgę. To stała pamięć o przymierzu. (W języku francuskim, na przykład, alliance znaczy przymierze i obrączka ślubna). Wszystkie ścieżki Pańskie są łaska i wierność dla baczących na Jego przymierze i Jego świadectwa" (Ps 25,10). Twoja łaska na wieki ugruntowana, w niebiosach utwierdziłeś Twoją wierność" (Ps 89,3). Albowiem dobry jest Pan, na wieki łaska Jego, a wierność Jego z pokolenia w pokolenie" (Ps 100,5). Taka jest wiara biblijna. Nie znajdziemy w psalmach cienia niepewności, podejrzliwości, kamuflażu, owego na wszelki wypadek", które charakteryzuje wiarę człowieka dzisiejszego. Pozwoliłem sobie na 15

41 o psalmach paradoks : w Biblii nie ma ludzi wierzących, teraz dodam : ponieważ w Biblii ludzie nie wierzą w Boga, lecz wierzą Bogu. Zastanawiając się nad wiarą w psalmach, niepodobna pominąć pewnego szczegółu, dla którego nie mam wyjaśnienia, a tylko podziw. Przecież ten przemożny powiew wiary odnosi się do zakresu życia doczesnego! Jeżeli uważnie wczytać się w psalmy, można zdać sobie sprawę, że ludzie nie wierzą tam dla nagrody po śmierci. Przeciwnie, Izraelita niczego nie boi się bardziej niż przedwczesnej śmierci. Królestwo umarłych nazywane jest Otchłanią, Szeolem". Wyobrażano je sobie jako miejsce milczenia (Ps 115,17), zapomnienia i ciemności (Ps 88,12). Miejsce, w którym umarli cienie tych, co żyli na ziemi snują się w smutku, bez kontaktu z Bogiem (Ps 88,6). Skąd nie może wznieść się żadna chwalba na cześć Jahwe (Ps 6,6 ; 88,11-13). Szeol" jest po prostu mogiłą, grobem (Ps 143,7). To dopiero w II wieku przed Chrystusem Żydzi zaczęli zdobywać dokładniejsze wyobrażenia o życiu pozagrobowym. W psalmach wierzy się Bogu, ponieważ jest Bogiem, a nie dlatego, że nagradza po śmierci. Dobrze o tym pamiętać w smętnym czasie, kiedy zdarza się wiarę traktować jako bilet ubezpieczeniowy na ewentualne niebo. W dwóch miejscach mówią psalmy o ateistach". W psalmie 10,4: Nieprawy powiada w swojej pysze : «Nie upomni się On, nie ma Boga». Ta cała myśl jego". Psalm 14,1 stwierdza : Rzekł nikczemnik w sercu swoim : «Nie ma Boga». Zepsuli, skazili swoje czyny, nie ma nikogo, kto by czynił dobro". (Psalm 53,2 powtarza dosłownie stwierdzenie psalmu 14). W jednym i drugim wypadku na człowieka, który ośmielił się powiedzieć, że nie ma Boga", zostaje wydany osąd moralny : jest nieprawy, głupi, zepsuty, skażony. Będziemy mieli okazję przyj- 16

42 o psalmach rżenia się owemu nieprawemu". Tutaj wystarczy powiedzieć, że nieprawość jest postawą sprzeciwu w stosunku do człowieka prawego i w stosunku do Boga, który człowieka prawego wspiera. Jest znienawidzeniem Boga, a nie Jego negacją. Ateista" czy niewierzący" w dzisiejszym znaczeniu tycłi terminów są Biblii nieznani. 2. Napięcie : Sprawiedliwy Nieprawy Przy lekturze psalmów uderza swoisty dramat tej Księgi. Psałterz nie ma nic z obojętnej obiektywności" uczonego traktatu. Dramat psalmów jest odbiciem dramatu świata. Albowiem świat nie jest obojętny : jest rozłamany, rozbity, rozdarty na dwoje. Jest światłem i ciemnością, dobrem i złem. To zasadnicza teza" psalmów. Przed każdym człowiekiem staje konieczność wyboru : jest to wymóg i ryzyko owego rozdarcia. Człowiek ma do wyboru dwie drogi: światła i ciemności, prawdy i fałszu, cłiociaż niejednokrotnie usiłuje wybór ten od siebie odsunąć, kosztując po trosze z jednej i drugiej. Owo pomiędzy" nie może się na dłuższą metę ostać, ponieważ drogi są sobie wrogie, cłiociaż współistnieją w czasie, określając granice walki jednostki i zmagania się historii (por. A. Cliouraąui, Louanges, 1976 ; Liminaire pour les Louanges, passim). W tym względzie psalmy podejmują prastary wątek l)iblijny snujący się od pierwszych rozdziałów Księgi Rodzaju. Opowieść o Kainie i Ablu jest przecież unaocznieniem ludzkiego uwarunkowania. Człowiek pochodzący od jednego Stwórcy, wywodzący się niejako ze wspólnego pnia (por. Dz 17,26) powstaje przeciwko człowiekowi, staje się wrogiem i mordercą brata (Rdz 4,4 nn). 17

43 o psalmach Już pierwszy psalm stawia przed oczy owo rozdarcie. Szczęśliwy, kto nie chodził za radą bezbożnych i na drodze grzeszników nie postał, i w gromadzie naśmiewców nie siedział. Ale w prawie Pańskim ma upodobanie i naukę Pańską bada w dzień 1 w nocy [...]. Przeto nie ostoją się bezbożni na sądzie ani grzesznicy w zgromadzeniu sprawiedliwych. Albowiem poznaje Pan drogę sprawiedliwych, a droga bezbożnych zaginie" (Ps 1, ; por. Ps 119 passim). Dramat rozwija się w powszechności miejsca i czasu. Miejscem jest całe universum ziemia, niebo, otchłań ; czasem cała historia, od stworzenia świata po ostateczny sąd Jahwe. Bohaterami dwie postacie toczące ze sobą śmiertelną walkę : Sprawiedliwy oraz Nieprawy. Sprawiedliwy odrzuca ciemność. Nieprawy światło. Pierwszy wypowiada nie" zepsuciu i złu świata, drugi miłości i łasce Jahwe. Nieprawy, Rasza, podąża drogą ciemności i śmierci. Zionie nienawiścią do Sprawiedliwego, do drogi nakreślonej przez Prawo, owszem, do samego Boga. Psalmy wystawiają mu okrutne świadectwo nazywając go bezbożnym, kłamcą, naśmiewcą, złoczyńcą, wydziercą, głupcem, podłym, niegodziwym, przestępcą, winowajcą. Ostatecznie to Oskarżyciel, Zły, po hebrajsku satan. Oto ten poczyna nieprawość i brzemienny jest zdradą a rodzi kłamstwo" (Ps 7,15). Złorzeczeń usta jego pełne, podstępu i zdrady, a pod językiem uciążliwość i zło" (Ps 10,7). Występność schlebia mu w oczy, aby popadł w grzech i nienawidził. Słowa ust jego są nikczemność i zdrada, nie chce zrozumieć i czynić dobrze. Złe czyny obmyśla na łożu swoim, wstąpił na drogę mylną, nie stroni od złego" (Ps 36,3-5). Nieprawy czyha na Sprawiedliwego. Czai się w ukryciu jak lew w swoim legowisku, czyha, aby porwać ubo- 18

44 o psalmach giego, porywa ubogiego i oplątuje w swoje sidła. Płaszczy się, czai, aż wpadną w jego moc ubodzy. Mówi w sercu swoim : «Zapomniał Bóg, odwrócił swoje oblicze, już nie wejrzy nigdy»" (Ps 10,9-11). Zastawiają sidła, którzy uwzięli się na moje życie, pragnący mego nieszczęścia miotają obelgi, przez cały dzień knują zdrady" (Ps 38,13). Śmierć włożyli w kości moje i przeklęli mnie dręczyciele moi, kiedy mówią do mnie co dzień : «Gdzież jest twój Bóg?»" (Ps 42,11). Albowiem Nieprawy jest także wrogiem Boga, toczy tragiczną walkę z Bogiem. W tym sensie można mówić o ateizmie" w Biblii. Ateista jest bez-bożnikiem, czyli człowiekiem żyjącym bez Boga. Przypomnijmy ponownie psalm 10 w całym jego kontekście : Nieprawy chlubę czerpie ze swojej pożądliwości, a wydzierca bluźni, przeklina Pana. Nieprawy powiada w swojej pysze: «Nie upomni się On, nie ma Boga». To cała myśl jego" (Ps 10,3-4). Nie ma Boga" jest wynikiem bluźnierstwa i przekleństwa rzuconego Bogu, czyli jeszcze jedną nieprawością : zakłamaniem. Chrystus mówił o szatanie, że jest kłamcą i ojcem kłamstwa" (J 8,44). Walka z Bogiem jest z góry przegrana. Nie ostaną się nieprawi przed oczyma Twoimi, bo Ty masz w nienawiści wszelkich występnych. Wytracasz wszelkich, którzy mówią kłamstwa. Człowiekiem krwi i zdrady brzydzi się Pan" (Ps 5,6-7). Dosięgnie ręka Twoja wszystkich Twoich wrogów, prawica Twoja znajdzie tych, co Ciebie nienawidzą. Uczynisz ich jako piec ognisty widokiem Twego oblicza. Pan w gniewie swoim wytraci ich i pożre ich ogień. Ród ich z ziemi wygubisz i nasienie ich spośród synów ludzkich" (Ps 21,9-11). Przed Nieprawym staje Sprawiedliwy. Sadig to ten, który wybrał drogę życia. Jego ziemskie pielgrzymowanie odbywa się przed obliczem Boga", 19

45 o psalmach w zachowywaniu wszystkich nakazów Pańskich. Jego światłem jest Tora prawo, nauka. W prawie Pańskim ma upodobanie i naukę Pańska bada w dzień i w nocy. (Ps 1,2). Świadomy swojej słabości, ufa wyłącznie Bogu. Wybadaj mnie. Panie, y wypróbuj, jak ogniem wypławiaj moje nerki i serce moje. Albowiem dobrotliwość Twoją mam przed oczyma i w prawdzie Twojej chodzę" (Ps 26,2-3). Nigdy nie zapomnę przykazań Twoich, bo w nich dajesz mi życie" (Ps 119,93). Latarnią dla moich nóg jest Twoje słowo i światłem na ścieżce mojej" (Ps 119,105). Psalmy nadają Sprawiedliwemu wiele imion : to ubogi, oddany Panu, stróż wierności, świadek prawdy, głosiciel zmiłowania Jahwe, wybrany, przyjaciel, natchniony, syn pierworodny, namaszczony przez Pana Mesjasz. Toczy walkę z Nieprawym. Przedziwna to walka! Sile i podstępowi Nieprawego przeciwstawia puste ręce. Stale powtarza, iż prawdziwe zwycięstwo nie przychodzi ani od wojsk, ani z przebiegłości ludzkiej, ale wyłącznie od Boga. Zawodny jest koń, kiedy trzeba ratunku, i swoją wielką siłą nie ocali" (Ps 33,17). Oni o wozach wojennych, oni o koniach, my pamiętamy o imieniu Pana, Boga naszego" (Ps 20,8). Sprawiedliwy staje przed Złym grając na harfie! Pieśniami stały się dla mnie ustawy Twoje w domu pielgrzymowania mego" (Ps 119,54). Przecie Ty, Święty, mieszkasz w pieśniach pochwalnych Izraela" (Ps 22,4). Ty jesteś dla mnie schronieniem... hymnem zbawienia ogarniesz mnie" (Ps 32/7). Istnieje stała dialektyka psalmów pomiędzy jednostką a społecznością. Echem walki Nieprawego ze Sprawiedliwym są wojny narodów" z Izraelem. Nieprawy nienawidzi Jahwe, narody" odrzucają Boga kłaniając się bożkom. Bałwochwalstwo w psalmach jest dnem obrzydzenia i ohydy. Rozdarcie świata, które prowadzi do zamordowania Niewin- 20

46 o psalmach nego, pociąga za sobą odrzucenie Izraela, jego wygnanie i tulaczą niewolę. Naród wybrany depozytariusz Objawienia jest mały i slaby, ciągle zwyciężany, otoczony bezbożnymi wrogami. Nadchodzący Sąd Jahwe położy kres nie tylko walce Nieprawego ze Sprawiedliwym, ale i wojnom wypowiadanym Izraelowi. Cały psałterz wibruje tą mesjańską nadzieją. Wreszcie, podkreślmy jeszcze jedno : cały ten dramat ludzki, dramat jednostki i społeczności, dramat rozpięty na całe universum i wszystkie czasy, posiada sens poznawczy. Psałterz nie jest moralitetem. Psalmy rozpoznają rzeczywistość, mówią o tym, jak jest naprawdę. Wybór należy do człowieka. Psałterz jest dramatem wolności. A wszystko od chwili stworzenia do końca czasów rozwija się pod suwerennym spojrzeniem Boga. 3. Ubogi w psalmach Między wieloma określeniami Sprawiedliwego występuje jedno, na którym pragnę się zatrzymać. Sprawiedliwy jest często nazywany ubogim", biednym", owszem n-ędzarzem". Jaki jest sens biblijnego ubóstwa? Ubogi" występuje w całej Biblii, ubóstwo należy do zasadniczych wątków Pisma. Trzeba więc wniknąć w te określenia. Ubogi", anaw, to niekoniecznie biedny w dosłownym znaczeniu tego słowa, w odniesieniu do dóbr ziemskich. W Biblii, a zwłaszcza w psalmach, termin ten nabiera znaczenia przenośnego. Ubogi może należeć do każdej warstwy społecznej może być królem (Dawid), ale i małym" oraz wzgardzonym" przez społeczeństwo (por. Ps 119,141). To człowiek doświadczony przez cierpienia. Sprawiły one, że stał się człowiekiem dojrzałym, który wie, 21

47 o psalmach iż nie może liczyć na własne siły. Nie czuje się wkorzeniony w ziemię, osadzony w bogactwach doczesnych, nie posiada tutaj stałego domu, nie jest zadufany w sobie. Jego postawę życiową charalcteryzuje otwarcie, wyjście z siebie". Jest polcorny, to znaczy rozpoznający prawdę ludzlciej Icondycji. Jest pielgrzymem. Całe Pismo stawia za wzór Abrahama, Ictóry wbrew nadziei uwierzył nadziei" (Rz 4,18), to znaczy wyruszył w ciemność pielgrzymowania. On jest ojcem nas wszystlcich", powie jeszcze Paweł (Rz 4,16), ponieważ wyruszył nie wiedząc, dolcąd idzie" (Hbr 11,8), wyruszył absurdalnie, w ciemność, zostawiając za sobą własny Icraj, ziemię, dom. (Por. znalcomite rozważanie Kierlcegaarda Bojaiń i drżenie). Abraham jest doslconałym Ubogim, to znaczy człowielciem, Ictóry poza Bogiem nie ma niczego. Biblijne pojęcie ubóstwa jest blislcie pojęciu pustyni. Bo właśnie na pustyni nie można zbudować domu, trwałego miasta" (por. Hbr 13, 14 ; 11,10). Jal( zapuścić Icorzenie w ruchome piasl(i? Nie na próżno Izrael pę wyjściu z Egiptu błąlca się po pustyni aż przez czterdzieści lat (Synaj nie jest pustynią rozległą), zanim wejdzie do Ziemi Obiecanej. Musi narodzić się nowe polcolenie ubogich pielgrzymów. Psalmy na wielu miejscach Icreślą portret Ubogiego. Ńa Tobie polega ubogi. Ty jesteś pomocą sieroty" (Ps 10.14). Albowiem nie pogardził i nie brzydził się nędzą biedalca, i nie ulcrył oblicza swego przed nim, a Iciedy do Niego zawołał. On usłyszał" (Ps 22,25). Bo słucha ubogich Pan i więźniami swoimi nie gardzi" (Ps 69,34). I ten alcord całlcowitej ufności : Będzie Pan twierdzą uciśnionemu, twierdzą w czas utrapienia" (Ps 9,10). Biblia wslcazuje, żeby tale rzec, na przywilej ubóstwa". Ubogi jest w lepszej sytuacji, ponieważ pomaga mu sam Bóg. To Jahwe Pan podniósł ubogiego z nędzy 22

48 o psalmach i rozmnożył jak trzodę rodziny", dlatego wszelka niegodziwość ma zamknięte usta" (por. Ps 107,41-42). Nie można wyobrazić sobie pełniejszej opieki: Któż jest jak Pan, Bóg nasz, który mieszka na wysokości? [...] Podnosi z procliu słabego, z gnoju dźwiga ubogiego" (Ps 113,5.7). Stąd ten okrzyk radosnej pewności: Panem będzie się clilubić dusza moja. Niecił usłyszą uciśnieni i rozradują się" (Ps 34,3). Wiem ja, że Pan sprawiedliwość przyniesie ubogim, weźmie stronę biedaka" (Ps 140,13). 4. Wołanie do Boga Sprawiedliwy i Ubogi nie znajdując w sobie oparcia do walki z Nieprawym, spontanicznie zwracają się ku Bogu z wołaniem o pomoc. Wołanie to, skarga, krzyk rozpaczy są przejmującym rysem psalmów, ich wydźwiękiem egzystencjalnym" jak by to dziś określić. Krzyk psalmisty jest tym głębiej przejmujący, że wyrywa się od człowieka, który całym sobą pragnie Boga. Boże, Tyś Bóg mój, szukam Ciebie, pragnie Ciebie dusza moja, tęskni do Ciebie moje ciało na ziemi sucliej i znużonej, nie mającej wody" (Ps 63,2). Na Tobie polegałem od powicia, od łona matki mojej jesteś opiekun mój" (Ps 71,6). Bóg nieosiągalny, niewypowiedziany, mieszkający w niebiosacłi jest jednocześnie Kimś wzruszająco bliskim, bliższym niż człowiek samemu sobie, bezpośrednim w obcowaniu, dostępnym dla każdego. Człowiek może Mu wypowiedzieć cały niepokój swej duszy. Wejrzyj na mnie i użal się nade mną, bo samotny i biedny jestem. Ulżyj trwogom mego serca, z utrapień moich wyprowadź mnie. Wejrzyj na nędzę i cierpienia moje, i wszystkie grzechy moje przebacz" (Ps 25,16-18). Słysz, Boże, wołanie moje, przysłuchuj się modlitwie mojej. Z krańca ziemi do Ciebie 23

49 o psalmach wołam w omdlałości mego serca" (Ps 61,2-3). Wybaw mnie, Boże, bo mi doszły wody aż po szyję. Ugrzązłem w bagnistej topieli i nie ma oparcia, wyszedłem na głębię wód i prąd porwał mnie. Spracowałem się wołając, zaschło gardło moje, ustały oczy moje od wyglądania Boga mego" (Ps 69,2-4). Panie, Boże zbawienia mego, w dzień jęczę i w nocy przed Tobą. Niech dojdzie do Ciebie modlitwa moja, nakłoń ucha do skargi mojej. Bo syta jest nieszczęść dusza moja, a żywot mój bliski Otchłani" (Ps 88,2-4). Z głębokości wołam do Ciebie, Panie, Panie usłysz głos mój! Niech będą uszy Twoje otwarte na głos błagania mego" (Ps 130,1-2). Zaiste, nie są to modlitwy człowieka uładzonego ze sobą i spokojnego o swoją przyszłość... (Por. Ps 28,1-2 ; 64,2-3 ; 86,1-2 ; 109,21-22 ; 142,7). Ale w psalmach odkrywamy coś więcej. Ze zdumieniem odczytujemy skargę na Boga, wyrzut skierowany ku Bogu, oskarżenie Boga, iż pomimo wołania nie przychodzi z pomocą. Ze wszystkich modlitw psałterza najwięcej jest tej skargi. W psalmach, człowiek wierny Bogu, walczy również z Bogiem. Boże mój. Boże mój, czemuś mnie opuścił? Daleko odszedłeś od ratowania mnie, od słów jęku mego. Boże mój, wołam we dnie, a nie odpowiadasz, 1 w nocy, a nie mam spokoju" (Ps 22,2-4). Odwróć ode mnie plagę Twoją, ginę od srogości Twojej ręki" (Ps 39,11). Cały psalm 44 jest skargą narodu na odrzucenie i zatwardziałość Boga. (Należy mieć w pamięci stałą dialektykę jednostki i społeczności). Porzuciłeś i zawstydziłeś nas, i nie wychodzisz z naszymi wojskami" (10). Wydałeś nas jak owce na rzeź i rozproszyłeś nas pośród narodów" (12). Sprzedałeś lud Twój za nic, nie wadziłeś się o jego cenę" (13). Uczyniłeś nas przysłowiem narodów, ludy nad nami kiwają głową" (15). Jakoby Bóg igrał ze swoim ludem. Sprawiłeś, że Twój lud 24

50 o psalmach doświadczył ciężkości, napoiłeś nas winem zatrutym" (Ps 60,5). Albowiem doświadczyłeś nas. Boże. W ogniu wypławiłeś, jak wypławia się srebro. Zaprowadziłeś nas w matnię, nałożyłeś brzemię na lędźwie nasze" (Ps 66,10-11). Naród odwołuje się do dawnycti czynów" Boga do wyzwolenia z niewoli egipskiej, przejścia przez Morze Czerwone, opieki w wędrówce ku Ziemi Obiecanej. Warto tu zaznaczyć (ctiociaż będę miał okazję dokładniejszego przyjrzenia się tej sprawie), że psalmy są memoriałem", wspominaniem dzieł Pańskicti. Historia narodu, jako wspominanie dzieł Jatiwe, staje się Historią Świętą. Czemu, Boże, odtrąciłeś na zawsze i pała Twój gniew przeciw owcom Twego pastwiska? Pomnij na lud Twój, któryś nabył z dawna, na plemię dziedzictwa Twego, któreś Ty odkupił, na górę Syjon, gdzie zamieszkałeś" (Ps 74,1-2). Długie psalmy 78, 105, 106 i 107 są niezmordowanym wyliczaniem dzieł Jatiwe. W psalmacti tycti doctiodzi do głosu znamienny rys psyctiiki Izraela : naród przekonuje Jatiwe, tłumaczy Mu na wiele sposobów, że nie ma On racji, kiedy przedłuża swój gniew, ponieważ naród, z którym zawarł przymierze, kosztował Go już zbyt wiele. (Por. Ps 38,2-3 ; 42,10 ; 60,3 ; 85,6). Skarga skierowana do Boga, poczucie niesprawiedliwości milczenia Jatiwe wyzwala w psalmacti zniecierpliwienie, a nawet gwałtowność. Ocknij się, czemu śpisz. Panie? Zbudź się, nie odrzucaj na zawsze! Czemu Twoje oblicze zakrywasz, niepomny na naszą nędzę i ucisk nasz?" (Ps 44,24-25). Jak długo. Panie? Czy zawsze ukrywać się będziesz i pałać będzie jak ogień Twój gniew?" (Ps 89,47). Pośpiesz się i wysłuctiaj mnie. Panie, bo ustaje ducti mój, nie ukrywaj oblicza Twego przede mną, bo jestem podobny zstępującym do grobu" (Ps 143,7 ; Por. Ps 31,2-3 ; 79,5 ; 80,5 ; 89,49). 25

51 o psalmach 5. Antropomorjizm w psalmach Zadziwiająca jest bezpośredniość, z jaką człowiek biblijny zwraca się do Boga. Bóg posiada przy tym cechy ludzkie. Cała Biblia, a zwłaszcza psalmy, są tu zupełnie swobodne : Bóg ma oczy, uszy, nozdrza, przypatruje się ludziom, śmieje się z nich, wpada w gniew, ale i lituje się nad nimi, zsyła na nich swą łaskę, darzy ich nieskończonym miłosierdziem. Nakłoń ucha na głos mojej skargi, Królu mój i Boże" (Ps 5,3). Nie ostaną się nieprawi przed oczyma Twoimi, bo Ty masz w nienawiści wszelkich występnych" (Ps 5,6). Jeżeli nie nawrócą z drogi. On miecz swój wyostrzy, łuk swój naciągnie 1 wymierzy w nich" (Ps 7,13). Wzniósł się dym z Jego nozdrzy i ogień z ust Jego trawiący, głownie ogniste z Niego leciały" (Ps 18,9). Pan śmieje się (z nieprawego), bo widzi, że jego dzień nadchodzi" (Ps 37,13). Mocne jest Twoje ramię, silna jest dłoń Twoja, podniesiona jest Twoja prawica" (Ps 89,14). Spieraj się, Panie, z tymi, którzy spierają się ze mną, walcz przeciwko tym, którzy walczą przeciwko mnie. Porwij puklerz i tarczę, a powstań w mojej obronie. Dobądź włóczni i zagródź drogę prześladowcom moim" (Ps 35,1-3). Podobnych przykładów znajdziemy bardzo wiele. (Por. Ps 4,7 ; 5,7.13 ; 11,4 ; 14,2 ; 33,13-14 ; 35, ; 53,3 ; 59,9 itp.). Rozumowanie psalmisty wydaje się logiczne : Ten7 kto zaszczepił ucho, czyż nie usłyszy? Ten, kto ukształcił oko, czyż nie zobaczy?" (Ps 94,9). A przecie w religii Izraela nie wolno było podejmować żadnego wyobrażenia Jahwe w bojaźni przed kłanianiem się dziełu rąk ludzkich. Ci, którzy odważyli się to czynić, byli karani śmiercią. W takim kontekście należy umieścić incydent ze złotym cielcem spod góry Synaj (Wj 32,4 nn). Maleńki naród, w morzu narodów pogańskich, niczego tak się nie 26

52 o psalmach bał, jak zanieczyszczenia wiary, bałwochwalstwa, kłaniania się bogom cudzym". To było pierwsze przykazanie wyryte na Tablicach Prawa. Co więcej, przez długi okres czasu nie wolno było nawet wymawiać imienia Jahwe. Pisano wprawdzie święty tetrogram IHWH, ale zamiast Bóg" Jahwe" wymawiano Pan", Adonaj". (Samogłoski a-o-a, przepisane mylnie jako e-o-a i podłożone do tetrogramu IHWH, zdeformowały odczytanie słowa Bóg", przynosząc zupełnie sztuczną formę Jehowa", rozpowszechnioną w dziewiętnastowiecznej literaturze). Dlaczego więc taka łatwość w nadawaniu Bogu cech ludzkich? W rzeczy samej, paradoks niełatwy do przezwyciężenia. Jedno z tych pytań, jakie Biblia stawia czytelnikowi w swoim bogactwie problematyki, w jedności intuicji i wielości rozwiązań. Bo chyba nie uznamy biblijnego antropomorfizmu za wyraz prymitywnego" myślenia! To prawda, zachodnioeuropejska nonszalancja była w tym względzie wprost niepojęta. I to nawet w stosunku do wytworów własnego układu cywilizacyjnego. Trudno uwierzyć, że jeszcze w dziewiętnastym wieku bito burgundzkie gościńce z kolumn największej na świecie katedry romańskiej w Cluny! Na szczęście, niezliczone prace antropologów przetarły mroki zachodniej mentalności. Sądzę, że pewne wytłumaczenie dla antropomorfizmu w psalmach można znaleźć w odwołaniu się do umysłowości hebrajskiej. Jest to zawsze myślenie konkretne, diametralnie odmienne od myślenia greckiego, chętnie uciekającego w abstrakcję i uogólnienie. Nie wiem, czy nie będzie ryzykowne mówienie o abstrakcji konkretnej" w przeciwstawieniu do abstrakcji teoretycznej" {theoria znaczy po grecku kontemplacja, oglądanie, a kontemplować można tak konkret, jak pojęcie ogólne). W każdym razie Bóg 27

53 o psalmach Izraela jest Konkretem Samym. Dochodzi się do Niego nie przez rozumowanie, ale przez doświadczenie, nie przez filozoficzne konstrukcje, ale przez historyczne wydarzenie. Nie w tym sensie, by należało przeciwstawiać myślenie doświadczeniu. Pewne jest wszakże, iż w naszej zachodniej tradycji zbyt jesteśmy przesiąknięci wielką grecką spuścizną, by nie odczuwać trudu wejścia na trop tradycji odmiennej. Spuścizna grecka właśnie przez swoją wspaniałą inność zaważyła negatywnie na zrozumieniu świata biblijnego. Siedząc uważnie psalmy, dochodzimy dalej do zaskakującego stwierdzenia : nigdzie w nich nie ma mowy o Bogu samym" ani o człowieku samym". Wyrażając się ogólniej, nie znajdziemy w psalmach rozważania teologicznego obok" rozważania antropologicznego. Teologia w Biblii jest zawsze antropologiczna, a antropologia teologiczna. Bóg i człowiek przynależą do siebie, są skazani na siebie", żeby użyć terminu drogiego egzystencjalizmowi. Od początku, od Księgi Rodzaju, ideą przewodnią jest przymierze Boga z człowiekiem, pakt wzajemnej wierności, partnerstwo. Uczyńmy człowieka na obraz i podobieństwo nasze", powiada Jahwe Pan w Księdze Rodzaju (1,27 ; 9,6). Otóż człowiek może poznać Jahwe poprzez siebie, odnosząc do Niego ślady, jakie pozostawił On w ludzkim wnętrzu. Oczywiście, nie można powiedzieć, że na tych samych zasadach działa Bóg we własnym poznaniu. Ale nigdzie nie znajdziemy w Biblii teologii czystej". Bóg w Piśmie jest zawsze dla człowieka. 6. Liryzm psalmów W tym pobieżnym eseju nie chciałbym okazać rię nieczuły na atmosferę swoistego liryzmu tchnącego z psalmów. Jakże bezgraniczne zaufanie posiada 28

54 o psalmach człowiek biblijny w stosunku do Boga, skoro płyną w Jego stronę słowa takiej prośby : Strzeż mnie jak źrenicy oka, w cieniu Twoicli skrzydeł ukryj mnie" (Ps 17,8). Nie wydawaj dzikim zwierzętom duszy gołębicy Twojej" (Ps 74,19). Człowiek czuje się jak samotne dziecko ( Czyż nie uspokajałem i nie uciszałem duszy mojej jak niemowlęcia przy matce?" Ps 131,2), jak pisklę szukające uciszenia, odpoczynku i ocłirony pod skrzydłami Jałiwe. Jest pewny Jego opieki : Jak lituje się ojciec nad dziećmi, tak lituje się Pan nad tymi, którzy się Go boją" (Ps 103, 13). Więcej : Cłioćby ojciec i matka opuścili mnie. Pan mnie przygarnie" (Ps 27,10). Jałiwe jest ojcem, matką, pasterzem, ucieczką, przed Nim należy wylewać swoje serce. Pan jest pasterzem moim. Na niczym mi nie zbywa. Na zielonycłi pastwiskacłi położył mnie, nad spokojne wody mnie prowadzi" (Ps 23,1-2). Ufaj Mu na każdy czas, mój ludu, wylewaj przed Nim serce twoje" (Ps 62,9). Przed Bogiem nie trzeba błyszczeć, niczego udawać, On i tak wie, co kryje się we wnętrzu ludzkim. On wie, jak jesteśmy zlepieni, pamięta, że procłiem jesteśmy" (Ps 103,14). I oto podziw psalmisty : Cóż jest człowiek, że pamiętasz o nim, syn człowieczy, że go nawiedzasz? IJczyniłeś go niewiele mniejszym od niebieskicłi mocy, chwałą i blaskiem ukoronowałeś go. Postawiłeś go władcą nad dziełami rąk Twoicłi, wszystko poddałeś pod stopy jego" (Ps 8,5-7). Psalmy w całym dramatycznym napięciu, w całym doświadczeniu rozdarcia człowieka i świata, wielkości I nędzy ludzkiej, zacłiwycają urokiem młodości, światła i życia. To Bóg nasyca dobrem każdy wiek, odnawia każdą młodość (por. Ps 103,5). Ty lampę moją rozświecasz. Panie, Ty, Boże mój, rozjaśniasz ciemność moją" (Ps 18,29). I ten przepiękny werset, który niecłi stanowi konkluzję powyższycłi rozwa- 29

55 o psalmach żań : Albowiem w Tobie jest źródło życia i w Twojej światłości oglądamy światło" (Ps 36,10). III. NAZWA Polski tytuł Księga Psalmów" jest tłumaczeniem łacińskiego Liber Psalmorum, greckiego Biblos Psalmon oraz hebrajskiego Sejer Tehillim. TehilUm słowo wywodzące się od rdzenia HU, chwalić" (stąd Hallelu-Jah, Chwalcie Jahwe", Alleluja") oznacza hymn pochwalny. Traductor traditor: tłumaczenie greckie przenosi akcent z treści na sposób wykonania hymnu. Psalmos, pochodzące od psallein, oznacza śpiew przy akompaniamencie instrumentu na struny. Instrument taki nazywał się psalterion. Dzisiaj nikt nie wie dokładnie, jak wyglądał psalterion. Kodeks Aleksandryjski (wiek V po Chr.) nazwę instrumentu przenosi na oznaczenie zbioru hymnów pochwalnych. W ten sposób psalterion znaczy po polsku psałterz". Habent sua fata libelli... IV. LICZBA I NUMERACJA PSALMÓW Wszystkie zbiory : hebrajski (massoretycki), grecki" i łaciński zawierają tę samą ilość psalmów 150. Ale wewnątrz zbiorów numeracja nie jest identyczna. W hebrajskim zapisie nie było od początku stałego systemu podziału na poszczególne psalmy. Kiedy został on ustalony, istniał już przekład grecki (Septuaginta), który inaczej dzieli psałterz. Za Septuagintą poszedł przekład łaciński, Wulgata. Tekst grecki raz łączy, raz dzieli układ hebrajski. Oto różnice : 30

56 o psalmach Tekst hebrajski Tekst grecki 1 do 8 1 do 8 9 i do do i i do do i do do 150 lak widać z tabeli, numeracja hebrajska w więk- N/.ości wypadków wyprzedza o jednostkę numerację u recką (oraz łacińską). Ponieważ niniejszy przekład /ostał dokonany z tiebrajskiego, postanowiono zai liować numerację oryginału (w innycti przekładacti i.-/i;slo stosuje się numerację wersji greckiej podając podział łiebrajski w nawiasacłi). V. CZAS POWSTANIA I AUTORSTWO Si) to kwestie na dobrą sprawę nie do rozwiązania. Tewne jest, że psalmy nie poctiodzą od jednego milora i nie zostały stworzone w tym samym czasie. Togląd, jakoby Dawid był autorem całego psałterza, /ostał definitywnie zarzucony. Sprzeciwia się bowiem iriiiu analiza stylistyczna, strukturalna, teologiczna I historyczna psalmów. Nie wchodząc w skomplikowiiii!) problematykę, można rozsądnie przyjąć, że l>miłlerz hebrajski zaczął się formować w wieku XI I koniec epoki Sędziów, początek epoki królewskiej), I przybrał kształt obecny w wieku IV przed Chry-.Ilisem (chociaż nie brak biblistów, którzy przenoszą piiwslanie pewnych psalmów na okres machabejski, i /yli na II wiek). 31

57 o psalmach Autorstwo największej ilości psalmów jest przypisywane Dawidowi (73 psalmy w psałterzu hebrajskim). Są podstawy do wątpienia, czy Dawid (panujący od około 1010 do 970 roku) rzeczywiście skomponował prawie połowę psałterza. Nie ulega jednak wątpliwości, że król-poeta był natchnionym twórcą liturgii Świątyni w Jeruzalem. W psałterzu hebrajskim wymieniani są także inni autorzy : Asaf (12 psalmów), o którym wspomina Księga Kronik, że uczestniczył w ceremonii przewiezienia Arki jako śpiewak i cymbalista (1 Krn 15,17.19 ; por. 2 Krn 5,12). Dalej, synowie Korego (11 psalmów). O Korachitach wiemy, iż należeli do pokolenia Lewiego i że byli śpiewakami (2 Krn 20,19). Według Pierwszej Księgi Kronik (12,17) synowie Korego przystają do Dawida w jego walce 0 objęcie królestwa. Dwa psalmy są przypisane Salomonowi, jeden Mojżeszowi, jeden Hemanowi Ezrachicie. Wiemy o tym ostatnim, że podobnie jak Asaf, uczestniczył w ceremoniach przewiezienia Arki 1 że był jednym ze śpiewaków na dworze Dawida (2 Krn 35,15; 5,12; 1 Krn 15,17.19). Pierwsza Księga Kronik wspomina Hemana jako potomka Korego (1 Krn 6,22). Autorstwo jednego psalmu jest przyznane Etanowi Ezrachicie. Etan, wspólnie z Hemanem i Asafem, należy do trzech najbardziej znanych śpiewaków Dawida, uczestniczy z nimi W przewiezieniu Arki jako śpiewak i cymbalista (1 Krn 15,19). Przy 49 psalmach nie ma wzmianki o autorstwie. Psalmy te nazywane są w tradycji hebrajskiej psalmami sierocymi". VI. TYTUŁY PSALMÓW Większość psalmów posiada tytuły, czyli wskazówki dotyczące gatunku psalmu, sposobu wykona- 32

58 o psalmach nia, użytku liturgicznego etc. Trudność polega na tym, że dziś w wielu wypadkach nie wiadomo, co (lany tytuł oznacza. Można wyróżnić cztery rodzaje tytułów. Pierwszy rodzaj wyraża się we wskazaniu na gatunek literacki (tsalmu. Mamy tu do czynienia z takimi słowami, jak mizmor, co znaczy śpiew religijny z towarzyszeniem instrumentu muzycznego na struny (57 psalmów), szir śpiew (30 psalmów), maskil, którego sens jest niejasny ; być może psalm mądrościowy" (13 psalmów), miktam, też słowo tajemne (7 psalmów), sziggajon, być może lamentacja (1 psalm), ifhillah, hymn pochwalny (1 psalm), wreszcie tefil- Idh, modlitwa (6 psalmów). Druga grupa tytułów podaje wskazówki muzyczne)',o wykonania psalmu. Również tutaj kłopoty są niemałe. Słowo lamnasseah, które znaczy prawdopodobnie kierownikowi chóru", znajduje się przy "i5 psalmach. Wyrażenie seła, co chyba znaczy pauza" lub podniesienie tonu", powraca 71 razy w 39 psalmach. Termin binginot ( z instrumentami.ii linowymi") odnajdujemy przy 6 psalmach. Psalm 5 jest określony terminem hannechilot, co znaczy na Ilely". Psalm 46 posiada wskazówkę al-alamot, co może znaczyć na soprany", ale dosłownie znaczy..dla dziewcząt". Dwa psalmy każe się wykonywać,,hasem", niskim głosem", al-haszszeminit. Trzy m.iją wskazówkę al haggittit, co w ogóle nic dzisiaj nie mówi poza aluzją do miasta filistyńskiego Gat. Wreszcie trzy psalmy posiadają tytuły al Jedutun od imienia przewodnika chóru, ale nie wiadomo, czy jest In rodzaj dedykacji Jedutunowi, czy polecenie wykonywania psalmu według sposobu Jedutuna. l'o trzecie, istnieją tytuły wskazujące na melodie ludowe, według których należy śpiewać psalmy. W lyin względzie nie można prawie nic wyjaśnić, bo na przykład nikt nie wie, jaka to była pieśń mut-labben, 33

59 o psalmach według której należy śpiewać psalm 9. Tak samo szuszan edut, mahalat itp. Niektórzy tłumacze próbują coś wyjaśnić, ale określenie na lilie" przy psalmie 45 i 69 równie niewiele mówi jak szoszannim. Kto bowiem może powiedzieć, jak się śpiewało pieśń Lilie"? Wreszcie występują tytuły odnoszące się do użytku liturgicznego psalmów. O psalmie 92 wiemy, że był śpiewem na dzień szabatu. Psalmy 38 i 70 były śpiewane na przypomnienie", co prawdopodobnie znaczyło, że należało je wykonywać przy ofierze składanej dla przypomnienia ważnych wydarzeń. Psalm 100 śpiewano na dziękczynienie", czyli wówczas, kiedy składano ofiarę dziękczynną. Na koniec, od psalmu 120 do 134 posiadamy określenie pieśń wstępowań" ; są to tak zwane psalmy gradualne, najprawdopodobniej śpiewane przez pielgrzymów wstępujących do Jerozolimy z okazji świąt dorocznych. Wszystkie te tytuły, dosyć skomplikowane i wieloznaczne, jak wynika z tego schematycznego przeglądu, były w niniejszym wydaniu tłumaczone na język polski tylko wtedy, kiedy ich interpretacja nie ulega wątpliwości. W innych wypadkach Tłumacz wolał zachować terminy hebrajskie. VII. KLASYFIKACJA PSALMÓW Jest rzeczą zrozumiałą, że tak obszerny zbiór poematów, stworzonych przez wielu autorów i spisywanych w różnych okresach historii Izraela, nie stanowi jednolitej całości. Dlatego podejmowano próby klasyfikacji psalmów, podziału psałterza na mniejsze całości. Najstarszy podział znajdujemy w psałterzu hebrajskim. Jest to podział na 5 Ksiąg. Księga I : Ps 1-41 ; II: Ps 42-72: III: Ps 73-89: IV: Ps ; 34

60 o psalmach V : Ps Nie znamy kryteriów tego podziału. Najprawdopodobniej podzielono psalmy na podohicnstwo Pięcioksięgu Mojżeszowego, czyli pierwszych pięciu Ksiąg Starego Testamentu. Byłoby to jakby poetyckie echo Pentateuchu. Każda Księga )salmów kończy się doksologią, czyli głoszeniem i.liwały Bożej, a cały psalm 150, zamykający psałterz, jest psalmem doksologicznym. Ponieważ ten li;idycyjny podział nie wnosi niczego w zrozumienie psałterza, pomija go wiele wydań współczesnych. I nk też uczyniono w tym wydaniu. Istnieją inne próby podziału. Próby te oparte są na kategoriach wewnętrznych, przy zastosowaniu krytyki literackiej do tekstu biblijnego. Pionierami w ifj dziedzinie byli uczeni niemieccy : H. Gunkel i I. Dcgrich (por. Einleitung in die Psałmen, 1933). Ko/umowanie uczonych było proste: psalmy są utworami literackimi ; jakakolwiek klasyfikacja musi iiiicć za podstawę kryteria literackie. Jeżeli uda się odnaleźć w psalmach podobieństwa literackie, to być może uda się też odnaleźć określone typy psalmów (<l(iltungen). A warunkiem zrozumienia danego typu l>-.iilmów będzie odpowiedź na pytanie, w jaki sposólł ów typ się formował, w jaki sposób uwarunkowiiiiia miejsca i czasu (Sitz im Leben) wpłynęły na iho postać. Metoda okazała się słuszna i przyniosła iriiiie rezultaty. Nie wchodząc we wnikliwe analizy, wyliczymy za W. Harringtonem {Record oj Revehition [The Bibie] Record oj the Promise [The i>l<l Testament] Record oj the Fulfillment [The Nrw Testament], 1965 ; tłum. franc. : Nouvelle iniroduction a la Bibie, 1971) siedem grup psalmiiw : 1. Psalmy błagalne ; 2. Psalmy dziękczynne ; I Psalmy pochwalne ; 4. Psalmy królewskie; Psalmy syjońskie ; 6. Psalmy królowania Jahwe ; 1 Psalmy inne (sapiencjalne, liturgii deuteronomi- I /iicj, różne modlitwy etc.). 35

61 o psalmach 1. Psalmy błagalne Stanowią grupę najliczniejszą 58 psalmów. Do błagania dołącza się często nuta ufności. Powody błagania, nieraz rozpaczliwego krzyku do Jahwe, są liczne : bezpośrednie niebezpieczeństwo śmierci (należy mieć w pamięci pojmowanie Otcliłani!), fałszywe oskarżenia, nieszczęścia narodowe, takie jak wojny, posucliy, zarazy itp. Oto psalmy błagalne : 3, 5-7, 11, 13, 16, 17, 22, 23, 25-28, 31, 35, 38, 39, 41-44, 51, 54-62, 64, 69, 70, 71, 74, 77, 79, 80, 82, 83, 85, 86, 88, 90, 102, 108, 109, 120, 125, 130, 131, 137, Psalmy dziękczynne Powstały ze szczególnym przeznaczeniem liturgicznym. Scenariusz jest mniej więcej taki : człowiek uniknął groźnego niebezpieczeństwa, wstępuje więc do Świątyni z rodziną i przyjaciółmi, by podziękować Jaliwe. Przynosi na ofiarę wołu lub inne zwierzę, zostaje przyjęty przez kapłanów, gromadzi wokół siebie wiernycli i głośno opowiada, co Jaliwe dla niego uczynił. Doskonałym przykładem takiej liturgii jest psalm 118. Normalnie, w celu złożenia ofiary dziękczynnej, ~ wybierano jedno z głównycli świąt naznaczonych radością (np. Święto Namiotów). W święta takie gromadziła się większa ilość osób ; kapłani dzielili je na grupy w zależności od otrzymanych dobrodziejstw. Psalm 107 wymienia cztery grupy : podróżników, więźniów, chorych oraz marynarzy. Niektóre psalmy dziękczynne powstały z wdzięczności całego narodu : z okazji wygranej bitwy, uniknięcia niebezpieczeństwa, które czyhało na cały kraj, dobrych urodzajów itp. 36

62 o psalmach Psałterz zawiera 18 psalmów dziękczynnych : 4, '>, 18, 30, 32, 34, 40, 63, 65-67, 92, 107, 116, 118, 124, 129, 138. ł. Psalmy pochwalne Były tworzone dla uświetnienia dorocznych świąt l/.raela. W liturgii przeżywano na nowo wielkie dzieła, jakich Jahwe dokonał dla uprzednich pokoicii. Nade wszystko wyjście z Egiptu, przejście przez Morze Czerwone, wydarzenia Synaju. Liturgia była..memoriałem" ludu, Historią Świętą. W liturgii l/raei dochodził do świadomości narodu przymierza. Nabożeństwa zawierały zawsze śpiewy. Jeżeli były wykonywane przez chóry, lud uczestniczył w nich U)przez radosne zawołania. Do takich zawołań należy Hallelu-Jah, chwalcie Jahwe" oraz Aman..niech się tak stanie". Odpowiedzią ludu było też zawołanie : bo na wieki łaska Jego" (aklamację tę znajdujemy również w innych Księgach Starego li-stamentu, np. 2 Krn 5,13 ; 7,3.6 ; 20,21 ; Jr 33, I I). Uczestniczenie ludu było także podkreślane ^'.i-stami: wzniesieniem rąk, głębokim skłonem, padnięciem na twarz. Cliarakterystyczną cechą psalmów pochwalnych cst icli bezinteresowność : psalm jest ześrodkowany n.i Bogu, jest hymnem chwały. W psałterzu zachowało się 21 takich psalmów : H. 19, 29, 33, 68, 100, 103, 104, 111, , 117, I.^5, 136, I. Psalmy królewskie Holiaterem pewnych psalmów jest król. Nie ii/flia zapominać, że król posiadał uprzywilejowane inii-jsce w religii Izraela. To nie tyle władca świecki, iji,i narzędzie powołane przez Boga dla urzeczy- 37

63 o psalmach wistnienia Jego planów. Król jest jednocześnie przedstawicielem Boga i jako taki przewodnikiem ludu oraz rzecznikiem narodu przed Bogiem. Nade wszystko król przedłuża dynastię, która otrzymała przyrzeczenie wiekuistego panowania. Psalmy królewskie są w większości psalmami mesjańskimi. Kontekstem historycznym owych psalmów jest dwór królewski. Psalmy te były tworzone dla uświetnienia wstąpienia na tron, rocznicy tego wydarzenia, z okazji zawarcia małżeństwa, w celu wspomożenia króla w boju, dla wyrażenia radości po wygranej bitwie itp. Oto 10 psalmów królewskich : 2, 10, 21, 45, 72, 89, 101, 110, 132, Psalmy syjońskie Jerozolima stała się stolicą Izraela po zwycięstwie Dawida nad Jebusytami (por. 1 Krn 11,4-9). Wówczas to król przenosi Arkę do miasta, nadając mu świetność sanktuarium. Widzieliśmy powyżej, że przy ceremoniach przeniesienia Arki działali Asaf, Heman i Etan, trzej wybitni śpiewacy i grajkowie Dawida, którym przypisuje się autorstwo niektórych psalmów. Kiedy syn Dawida, Salomon ( ) wznosi Świątynię (tak zwana Pierwsza Świątynia ; Drugą wzniesiono po edykcie króla perskiego Cyrusa rok 538 pozwalającego Żydom na powrót do Palestyny. Niewola i wygnanie jak wiadomo miały miejsce po zburzeniu Jerozolimy przez Nabuchodonozora, króla babilońskiego, w roku 587), Syjon staje się ośrodkiem religijnym królestwa, miejscem wybranym przez Jahwe. Wiara w nienaruszalność Syjonu nabiera kształtu dogmatu. Jeremiasz na próżno podważa tę pewność (por. Jr 7,4-7). Nabuchodonozor pokazał, że groźby Proroka nie były bezpodstawne. W czasie niewoli babilońskiej zbezczeszczony Syjon nabiera znaczenia ośrodka 38

64 o psalmach mcsjanistycznych nadziei (Iz 60,66 ; Za 8). Druga Świątynia nie została wprawdzie wzniesiona według iilcalnycli planów proroka Ezecliiela (por. Ez 40-43), IIIc atmosfera budowy wyrażała nadzieję nastania Nowego Jeruzalem, które stanie się stolicą całego roil/.aju ludzkiego. Psalmy syjońskie były śpiewane przez pątników poilróżującycłi do Świętego Miasta. Prawo przepisywało trzy pielgrzymki w ciągu loku : na święta Pascłiy (dla uczczenia wyzwolenia / niewoli egipskiej), święta Namiotów (dla upamięiiiicnia pielgrzymowania do Ziemi Obiecanej) oraz więta Tygodni, czyli Pięćdziesiątnicy (na pamiątkę iiiklaiiia Prawa na Górze Synaj). Praktycznie ci, co mics/.kali daleko od Jerozolimy, wybierali jedno z (yfli Świąt. Żydzi z diaspory podejmowali łieroiczne wysiłki, by przynajmniej raz w życiu znaleźć się w Irro/.olimie. Niektóre z psalmów syjońskicłi mogą być umiej- Miowione w dokładnym kontekście łiistorycznym: imilm 24 został stworzony na uroczystość przewie- /icmiia Arki. Psalmy 46, 48 i 76 wycłiwalają zwyt u, siwo nad Sanacłieribem (rok 701 lub 688). Zacłiowało się siedem psalmów syjońskicłi: 24, W., 48, 76, 84, 87, 122. (i Psalmy królowania Jahwe Wizja Jałiwe jako króla Izraela występuje wcze- M.ic (Wj 15,18 ; Lb 23,21 ; Pwt 33,5 itp.). Prawił/iwym królem Izraela jest zawsze Jałiwe ; Jego l>i/iilstawiciel, król ziemski, otrzymuje namaszcze- Mic i jest wybierany, aby królował na tronie króli iwiinia Jahwe nad Izraelem", jak to wyraźnie.(wicrdza Pierwsza Księga Kronik (28,5). Iiiliwe króluje wśród swojego ludu przebywając MIKI Arką Przymierza, dokładniej, unosząc się nad 39

65 o psalmach cherubinami, które wykute ze złota ozdabiały dwa krańce Arki (Ps 8,11 ; 80,2 ; 90,1). Również w tym względzie wyobraźnia Izraela jest niezmiernie konkretna. Księga Wyjścia powiada : Tam będę spotykał się z tobą i sponad przebłagalni i spośród cherubinów, które są ponad Arką Przymierza, będę z tobą rozmawiał" (Wj 25,22). Jahwe króluje w mroku namiotu, tabernaculum, potem w mroku Świętego Świętych. 7. Psalmy inne a) Psalmy sapiencjalne Także nurt mądrościowy" znalazł swój wyraz w psalmach. Nie jest to zresztą nurt jednolity. Psalmy mądrościowe zajmują różne stanowisko w stosunku do cierpienia i wynagrodzenia. Większość z nich wyraża pogląd tradycyjny : cnota winna być nagradzana, a przewinienie karane już w tym życiu. Ale nie brak psalmów obierającycli drogę Joba i Koheleta. Nagroda za wierność nie ogranicza się już do dóbr doczesnych. Oto 19 psalmów mądrościowych : 1, 9, 12, 14, 15, 17, 36, 37, 49, 52, 53, 73, 91, 94, 112, 119, 127, 128, 139. b) Psalmy deuteronomiczne Pięć psalmów (78, 81, 95, 105, 107) stanowi niejako potwierdzenie zasadniczej problematyki Kśięgi Powtórzonego Prawa. A więc : zachowanie przepisów, wezwanie do wierności Jahwe, przypomnienie wydarzeń wyjścia z Egiptu itp. Psalmy te są jakby poetycką parafrazą owej Księgi, zwłaszcza rozdziałów c) Różne modlitwy Wreszcie istnieje grupa psalmów stanowiących modlitwy, na przykład pieśni wstępowań". Jest to 40

66 o psalmach /l)iór psalmów śpiewanych przez pątników piel- Kr/.ymujących do Świątyni. Powstały one po niewoli l)al)ilońskiej. Psalmy te dają wyraz przekonaniu o hożej opiece nad wiernymi, o radości z powrotu ilo własnego kraju, o harmonii panującej wśród l)vlych wygnańców. Psalm 134 stanowi rodzaj konkluzji zapraszającej kapłanów i lewitów do nie- łr;'crwanego chwalenia Jahwe w Jego Sanktuarium, /acliowało się pięć takich psalmów : 121, 123, 126, 133, 134. Nie miałem zamiaru pisania wstępu do tłumai z<'"ia psalmów przez Czesława Miłosza. Czytelnik Miin oceni, z jakim tekstem ma do czynienia. Zresztą I luinacz wspomina w przedmowie o kryteriach swo- i-ho przedsięwzięcia. I'ragnąłem ukazać problematykę samych psaliniiw przynajmniej jej zrąb zasadniczy. Trudno lidnak zamilknąć bez wyrażenia podziwu dla pracy Miłosza. Na przełomie sierpnia i września 1978 trudziliśmy IK; W Paryżu nad adiustacją tłumaczenia. Tłuma- 1 /i nic to znałem z sumiennej lektury. Byliśmy oto- I /imii mnóstwem przekładów na języki współczesne, II iiikźe obiema wersjami łacińskiej Wulgaty, grecką Si' ituagintą i hebrajskim oryginałem (wydanie: K. 1'lliger i W. Rudolph, Biblia Hebraica Stuttgarii-i\sia, 1969). Otóż zawsze, kiedy rodziła się trudni i<ii- w interpretacji, Miłosz sięgał po tekst hebrajski. Wolał pozostawić jakąś niejasność, wyrażenie wieloznaczne, jeżeli takie jest ono w hebrajskim orygi- Miilc. Jak dalece wolno mi zabrać głos, jako nie liil)li!5cie, lecz świadkowi żmudnej pracy Tłumacza iiwii/ain ten przekład za niezwykle wierny. 41

67 o psalmach A dalej język przekładu. Przy pobieżnej lekturze tłumaczenie Miłosza budzi sprzeczne uczucia 1 może wydać się archaizacją. Otóż archaizacją nie jest. Jak pisze w przedmowie Autor przekładu, jego język nie jest ani stylizacją na staroświeckość, ani zabiegiem muzealnym, polegającym na nałożeniu sztucznej patyny. Przekład został dokonany w języku dostojnym, hieratycznym, odważnie sięgającym do rdzennej polszczyzny. Miłosz kontynuuje tradycję wielkich przekładów psałterza na język polski mając utkwiony wzrok w niezrównanym Psałterzu Puławskim. Przedsięwzięcie szczególnie cenne obecnie, kiedy język polski wszedł do liturgii. A sytuacja w tej dziedzinie nie wygląda wesoło. Znana mi ona jako współtłumaczowi polskiego mszału ołtarzowego. Żargon inteligencko-dziennikarski, tak tępiony przez Miłosza, wdziera się w przekłady liturgiczne, przynosząc teksty niezręczne, przeważnie odarte z piękna. Czy w liturgii rezygnując z łaciny stworzymy sakralny, natchniony, a jednocześnie współczesny język polski? Oto jest pytanie. Paryż, w grudniu 1978 Ks. Józef SADZIK 42

68 PRZEDMOWA TŁUMACZA

69 Zamiar tłumaczenia psalmów nie powstałby, gdyby nie Psałterz Puławski. Przekład ten jest prawie nikomu nieznany poza polonistami, którzy nie dopatrzyli się w nim artystycznycli zalet. Z powodu swojej ortografii jest on zresztą mało czytelny i dopiero lirzepisując ręcznie tekst z filologicznego wydania, tak żeby móc go ogarnąć wzrokiem na stronicy, lirzekonałem się ze zdziwieniem, że ten zabytek średniowiecznej polszczyzny góruje zwartością i liogactwem rytmicznym nad przekładami z wieku szesnastego. Zacząłem nawet podejrzewać, że póź- Tiiejszy rozwój języka dokonał się kosztem osłabienia akcentów. Clioć polski dzisiejszy bardzo różni się i gramatycznie, i syntaktycznie od języka, liikim posługiwał się anonimowy średniowieczny zakonnik, ktoś powinien spróbować, powiedziałem sobie, czy nie dałoby się tamtemu psałterzowi doińwnać przy użyciu innycli środków. Długie dzieje psalmów po polsku to przede wszysikim dzieje przekładów z Wulgaty, na której opiera.lę też kanoniczny, przynajmniej do niedawna, przekład pióra Jakuba Wujka. Nawyk trzymania się łarińskiego tekstu dość wcześnie jednak zwalczają jirotestanci. W przedmowie do kalwińskiej Biblii Urzeskiej z 1563 roku (Biblioteka uniwersytecka w Mcrkeley posiada fotograficzną odbitkę tej rzadkiej książki na podstawie mikrofilmu z Biblioteki JagieliDiiskiej) czytamy, że tłumacze pracowali jako zespół, korzystając z pomocy cudzoziemców, niezbyt bienlych w polskim, ale za to znającycli liebrajski i (Tckę. Przeglądając sporo przekładów na języki nowoczesne i zastanawiając się nad rozbieżnościami w oddaniu poszczególnycli wyrażeń i całycli werse- 45

70 Przedmowa tłumacza tów, doszedłem do wniosku, że tekst łaciński nie wystarcza i że chcąc być tłumaczem psałterza, trzeba nauczyć się hebrajskiego. Zresztą, jak bardzo każdy przekład jest interpretacją, wskazuje porównanie dwóch wersji łacińskich Wulgaty i wersji nowej, zatwierdzonej przez Piusa XII w 1945 roku. Mojemu nieśmiałemu początkowo zamiarowi przyszły z pomocą zarówno stałe namowy przyjaciela, ks. Józefa Sadzika, jak też zdobycie, na mikrofilmie, Biblii dwujęzycznej, hebrajsko-polskiej. Wiadomość o jej istnieniu zawdzięczam memu znakomitemu koledze, profesorowi Alfredowi Tarskiemu z Berkeley. Biblia ta wydawana była przez tłumacza Dra J. Cylkowa zeszytami, począwszy od Psalmów (Warszawa, w drukarni Aleksandra Ginsa, 1883), a kończąc na Przypowieściach Salomonowych (u Józefa Fiszera w Krakowie, 1905). Najwyraźniej praca całego życia, przedsięwzięta przez człowieka, o którym nie można znaleźć danych w żadnych encyklopediach, trwa jako samotny monument na cmentarzysku polskich Żydów. Jest to przekład poetycko piękny, a jak następnie mogłem się przekonać, bardzo wierny, i przez to jeszcze szczególnie użyteczny, że Cylkow stara się zachować kolejność słów oryginału. Wrażliwy na modulację hebrajskiej frazy, nieco inaczej kształtuje werset, niż to czynią Biblie zarówno katolickie, jak protestanckie, zawsze, niezależnie od źródła, ulegające wpływowi składni łacińskiej (a Biblia Brzeska być może wpływowi (kalwińskiej Biblii francuskiej). Polszczyzna Cylkowa Jest bogata, niestety, nosi znamię okresu niezbyt dla niej pomyślnego. Tym niemniej jego następca nie może nie odwoływać się stale do jego rozwiązań często bardzo szczęśliwych i praca polega jakby na ciągłej z nim rozmowie. Nie chcę twierdzić, że nauka hebrajskiego pozwoliła mi ten język opanować". Tyle osiągnąłem, że 46

71 Przedmowa tłumacza tnoglem każdy werset przeczytać w oryginale i dokonać jego gramatycznego rozbioru posługując się The Analytical Hebrew and Chaldee Lexicon Benjamina l,)avidsona. Niektóre ustępy oryginału są tak nielasne, że egzegeci, próbując sens rozwikłać, sięgali do greckiej Septuaginty, w czym musiałem niekiedy icłi naśladować, nie pomijając oczywiście wersji lacińskicłi. Tłumacz dzieła sakralnego powinien dokonać wyboru języka, na jaki tłumaczy, bo nie wystarczy, jeżeli postanowi tłumaczyć na polski. Przekłady Ickstów biblijnycłi robione w ostatnicłi czasach świadczą, moim zdaniem, o zacieraniu się odrębności kilku języków w obrębie polszczyzny, odpowiedzialność za co ponosi powszecłiny już dzisiaj >iirgon inteligencko-dziennikarski. Można nie cłicieć ti/.nać istnienia tutaj problemu, niemniej problem isinieje. Każdy, kto cłicąc posłużyć się cytatą z risma świętego, sięga do Wujka, bo nowe przekłady odczuwa jako nie dość dostojne, przyzna, że mamy III do czynienia z bynajmniej nieurojoną różnicą. Tekstom biblijnym podołać mógłby zapewne tylko nowoczesny polski język wysoki", łiieratyczny i liiiirgiczny, który by miał źródła w całej przeszłości, I zarazem był przyjęty przez dzisiejszą językową wrażliwość. (Izy taki język da się stworzyć? Jeżeli stworzyć" ma znaczyć w danym wypadku najpierw postanowić, 1 następnie powołać do życia, to z pewnością nie. Odważam się wystąpić z moją próbą tylko dlatego, /i- od dawna, od młodości, szukałem w języku hihlijnym miary i wzoru dla poezji, tak że nie ma lulaj zaczynania od nowa. Praca nad językiem na mój własny użytek oraz obecna, jako tłumacza psal- ITińw, pozostaje w gruncie rzeczy ta sama : cłiodzi i> lo, żeby była niewidoczna dla odbiorców, ukryta w w.iis/.tacie, dając jako wynik możliwie największą 47

72 Przedmowa tłumacza prostotę i zwięzłość. I oczywiście, skoro powołuję się na związek z przeszłością, muszę odpowiedzieć na pytanie, czy ma to oznaczać arcliaizację. Wielu form gramatycznycli i wielu słów nie da się wskrzesić, i nie warto próbować. Któż by dziś wiedział, że stedze morskie" to stecki, ścieżki morza? Albo któż by cłiciał posłużyć się słowem lepak" w znaczeniu natomiast", przeciwnie"? Istnieje jednak sporo słów i określeń przebywającycłi niejako na granicy, przestarzałycłi, ale ciągle jeszcze znajomycłi, i te są do uratowania. Pod jednym warunkiem : że będą użyte nie po to, żeby służyły za ozdoby nadające tekstowi patynę, ale dla nicłi samycłi, jako celnycłi. Wypadki podobnie udanej odnowy zdarzają się i w polskim, i w innycłi językacłi. Co innego arcłiaizacja jako zabieg muzealny, jako stylizacja na staroświeckość. Ta musi być odrzucona, zarówno w zakresie słownictwa, jak rytmu. Ale bywa niekiedy, że co bardzo stare, staje się nowoczesne dzięki niespodziewanym nawrotom w dziejacłi języka. Zmiany w tempie życia, nie bez udziału też różnycłi awangard artystycznycłi, sprawiły, że polski szesnastowieczny, dostojny dzięki swemu słownictwu, wydaje się nam zbyt rozwlekły, natomiast polski średniowiecza, w Psałterzu Puławskim, brzmi o wiele bardziej energicznie. Psałterz ten używa biblijnpgo wersetu, który jest szczególnie bliski ucłiu otwartemu na poezję Whitmana, Claudela i innycłi znakomitycłi poetów posługującycłi się, nim po dziś dzień. Werset został później w polskim na długo zarzucony i era łiumanizmu przyniosła w psalmacłi prozę, albo, jak u Kocłianowskiego, rymowaną strofę, o co najmniej podwójnej liczbie słów w porównaniu z Wulgatą, nie mówiąc już o łiebrajskim oryginale. Werset przecłiowały wymogi recytacji liturgicznej po łacinie, a w poezji odnowił go Wespazjan Kocłiowski w swojej Psalmodii Polskiej. 48

73 Przedmowa tłumacza Dzisiejsi tłumacze, idąc za modą, być może zapali zciii w tzw. wiersz wolny, likwidują werset całkowicie. Ponieważ w psalmach jest on zbudowany z dwóch, niekiedy z trzech albo czterech stylistycznych członów, wydaje się im rzeczą logiczną rozbić lalość na odpowiednią ilość wersów. Znajduje to i /ęściowe, ale tylko częściowe, uzasadnienie w biblijnym hebrajskim, który ma znak na otrzymanie wewnętrznej pauzy, niejako cezury. Jednakże te cezury nie żądają aż takiego zawieszenia głosu, jakie powstaje przy zamianie wersetu słupkiem". Poza tym werset biblijny należy do tradycji bardzo szacownej. /. tych względów postanowiłem naśladować Psatirrz Puławski, traktując każdy werset jako całość lylmiczną, mimo wewnętrznych pauz. Nb. wierny lichrajskiemu oryginałowi Cylkow też formę wer- Hciu zachowuje. Pozostawało tylko rozstrzygnąć, jak ij/naczać pauzy. W starych łacińskich brewiarzach iiiii/,y dla recytacji są oznaczone gwiazdką, dla łpicwu krzyżykiem. Stamtąd biorąc przykład iiisliiguję się gwiazdką. Kłopoty tłumacza psalmów są rozliczne, a sprowiid/ają się głównie do zbyt wielkiego wyboru. Po- (/i /.cgólne słowa hebrajskie często nie mają w nowoi /i-snych językach dokładnych odpowiedników, naiiiniiast nasuwa się dużo wyrazów o zbliżonym znaivrniu. Tak na przykład jednym z najczęściej powtai/iiji cych się słów w psalmach jest hesed. Po polsku i/rklibyśmy: łaskawość, co też odpowiadałoby iin>',ielskiemu loving kindness w Biblii Króla Jakuba [,Mcvised Standard Yersion" zmienia to na steadhni love, a więc : wierna miłość). Łaskawość" nie wylzerpuje jednak całego zakresu słowa hesed. Sepiiiii 'inta wybiera eleos, a więc litość, żałość, współ- /m ie ; Wulgata tłumaczy to jako misericordia, werii ii Piusa XII nieraz zamiast misericordia wstawia vt lilia, czasem bonitas. W polskim najbardziej przy- 49

74 Przedmowa tłumacza jęło się miłosierdzie" (które może nawet na wzór łacińskiej misericordia zostało utworzone?), ale hesed, oznaczające stosunek Jahwe do psalmisty i do Izraela, zawiera wszystkie wyliczone odcienie. I tutaj naczelny problem tłumacza : nie może on, choćby chciał, stosować jednego odpowiednika, ile razy natrafia na to samo hebrajskie słowo, czyli zależnie od sensu musi wybierać, co może jest zabiegiem zwykłym przy tłumaczeniach nowoczesnej literatury, ale niezbyt zgadza się z naszym szacunkiem dla tekstów sakralnych. Tę konieczność wyboru można przedstawić już na przykładzie pierwszego wersetu psałterza. Zaczyna się on od słów : aszerei haisz, co łacina oddaje jako beatus vir. To niezupełnie błogosławiony", raczej szczęśliwy", tak jak u Kochanowskiego : Szczęśliwy, który nie był między złymi w radzie", podobnie w Biblii Brzeskiej. U Wujka : Błogosławiony mąż". Zapewne, hebrajskie isz to mąż", człowiek", ale może też mieć znaczenie ogólne, jak wtedy, kiedy mówimy : człowiek sobie myśli". Dalej w radzie" czy za radą"? Hebrajskie baacat może oznaczać albo jedno, albo drugie, toteż Wulgata daje : non abiit in consilio impiorum, ale wersja Piusa XII poprawia to na : non seąuitur consilium impiorum. Wujek zaś tłumaczy za radą", wbrew Kochanowskiego w radzie" : Błogosławiony mąż, który nie chodził za radą niezbożnych". Ale któż to są ci źli", niezbożni", impii? W hebrajskim są to, reszaim, liczba mnoga od rasza, słowo w niewielu językach znajdujące odpowiednik, najbliższe jest staremu angielskiemu wicked. Septuaginta tłumaczy to jako asebos pozbawiony czci dla bogów czyli po łacinie impius (u Króla Jakuba : ungodly). Rosyjski nazywa takiego człowieka nieczestiwyj, a więc blisko greckiego znaczenia: bez czci, bezecny. Polskie niezbożny" nic właściwie dziś nie znaczy, zużyło 50

75 Przedmowa tłumacza też bezecny" i należałoby określić rasza killu)tna słowami: nie mający Boga w sercu". Cliyba luki też jest uczuciowy odcień przymiotnika bezlio/ny", nie to samo przecie znaczący co ateista", Ito zaopatrzony w moralną ocenę: człowiek nie /itnujący niczego. Czyli że cliodzi o radę bezbożnych" albo o radę ludzi nieprawycli". Niestety, n-mdim nie ulegają łatwo i icli opór zmusza do użycia m/nycli słów polskicli, zależnie od kontekstu : nie- ( od/iwi" (częste u Cylkowa), podli", złoczyńcy". Przykładem innej trudności jest powtarzające się w 1'i.iltnacli słowo nefesz. Tam gdzie mówimy po pol- ^kll : godzić na czyjeś życie" psalmista będzie rklonny rzec: godzić na czyjąś duszę". Bo dusza, iii-frsz, oznacza przede wszystkim pierwiastek oży- ^iiji cy ciało człowieka albo zwierzęcia, niekiedy mi wet pożądanie, clięć, rozkosz. Tak samo greckie l>\vche w Nowym Testamencie równa się (najczęściej, Imć nie zawsze) życiu każdej istoty i jeżeli wolno n/iikać różnicy, niezbyt wyraźnej, pomiędzy pier- ^slkiem biologicznym i ducliowym w Starym TesliuTicncie, liebrajskie nefesz, dusza, i ruah, ducli, iilpowiadałyby mniej więcej greckim psyche i pneu- 'iiii Ale nefesz to także po prostu ktoś", tak jak w polskim powiedzenie nie ma tutaj żywej duszy" Miii zy, że nie ma tutaj nikogo, a czytając w starycli iliikiitnentacli piętnaście dusz", wiemy, że cliodzi o iktliliście istot ludzkicli. Tłumacz dbający o klarowność powinien by używać słowa dusza" oszczęiittir i raczej tłumaczyć nefesz jako życie" albo wi(,-iz (tam gdzie psalmista mówi o sobie) jako ja". Mil np. wołając: Nie wystawiaj na zgubę duszy utojrj!" prosi o zacliowanie go przy życiu. Takie TTiiwoczesne poprawki przyczyniają się jednak do /ijlto>,enia tekstu i, wydaje mi się, należy je wpro- ^il/iić tylko z rzadka. 51

76 Przedmowa tłumacza Nie wszystkie słowa użyte w psalmach są dzisiaj, po upływie tylu wieków, zrozumiałe. Bibliści bez wielkiej pewności siebie wysuwają takie czy inne przypuszczenia. Dotyczy to w pierwszym rzędzie wskazówek dotyczących gatunku, do jakiego dany psalm należy, oraz sposobu wykonania, a więc niejako didaskaliów. Maskil to może hymn" albo pieśń pouczająca"? Miktam, pieśń, ale jakiego rodzaju? A kiedy dowiadujemy się, że trzeba dany psalm śpiewać na nutę szoszannim, czy słusznie postępują ci tłumacze, którzy informują nas, że ma być śpiewany na melodię Lilie"? Przecie ani nie jest pewne, że szoszannim oznacza właśnie lilie", ani pieśń Lilie" nic nam nie mówi. Lepiej więc zostawiać takie słowa jak szoszannim czy gittit w ich oryginalnym brzmieniu. Tak samo nikt nie jest pewien, co znaczyło sela stawiane na końcu niektórych wersetów. Może niejako kropkę na znak dłuższej pauzy albo szczególnej intonacji? Jest w sela coś z podkreślenia, z utwierdzenia. Rozbieżności w numeracji pomiędzy przekładami i normą przyjętą w hebrajskim sięgają wstecz do Septuaginty i Wulgaty. Są to zresztą różnice drobne, o jedną cyfrę, zwykle podawaną w nawiasach. Jakub Wujek i tutaj dochowuje wierności Wulgacie, tak też postąpili tłumacze Biblii Tysiąclecia, natomiast Biblie protestanckie i Kochanowski idą za tradycją hebrajską. Ostatnio widać tendencję powrotu do numeracji jednolitej, np. w nowych Bibliach, francuskich, stosuję więc numerację przyjętą w wydaniach hebrajskich, bez obawy spowodowania utrudnień dla czytelnika. Berkeley, w sierpniu 1978 Czesław MIŁOSZ 52