Udział książek tłumaczonych z języków narodowych krajów Europy Środkowo-Wschodniej w światowym obiegu przekładów

Transkrypt

1 Europa Środkowo-Wschodnia: historia, kultura, literatura, język. Spojrzenie interkulturowe Warszawa, 27 czerwca 2014 r. Udział książek tłumaczonych z języków narodowych krajów Europy Środkowo-Wschodniej w światowym obiegu przekładów Anna Seweryn Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytet Śląski w Katowicach

2 Źródło: Książka w procesie komunikacji społecznej funkcjonalne narzędzie przekazu informacji i wiedzy; jeden z podstawowych nośników rozmaitych treści kulturowych artystycznych, literackich, naukowych, popularyzatorskich, edukacyjnych, użytkowych; świadectwo, a jednocześnie bodziec do stałego rozwoju szeroko rozumianej twórczości intelektualnej; mechanizm rozpowszechniania idei i wartości; czynnik sprzyjający nawiązywaniu i podtrzymywaniu więzi społecznych. Zasięg społecznego oddziaływania książek jest jednak silnie uzależniony od ich języka wydania. 2

3 Książka w perspektywie międzynarodowej Źródło: nauki ścisłe i przyrodnicze (podstawowe i stosowane) dominacja języka angielskiego jako podstawowego narzędzia porozumiewania się uczonych; humanistyka i nauki społeczne, a zwłaszcza literatura piękna przewaga publikacji w językach narodowych właściwych dla autorów tekstów (często są to języki mało rozpowszechnione), jeśli książki mają dotrzeć do zagranicznych odbiorców, na ogół muszą zostać przetłumaczone. 3

4 Przekład jako narzędzie komunikacji międzykulturowej znaczenie kulturotwórcze i cywilizacyjne; włączenie piśmiennictwa różnych narodów do światowego obiegu szeroko rozumianej kultury i umożliwienie mu zaistnienia w świadomości czytelników zagranicznych; medium kontaktu języków i kultur; wzbogacanie własnej kultury piśmienniczej ( dostęp do obcego dorobku intelektualnego); inicjacja zagranicznej recepcji tekstów własnych ( udostępnianie ich owym obcym ); element procesu kształtowania i kultywowania wspólnego dziedzictwa kulturowego ludzkości ( wymiana wiedzy, wartości, tradycji i sztuki). Źródło: 4

5 Bibliografie przekładów źródło danych bibliograficznych (i faktograficznych) funkcje dokumentacyjno- informacyjne; źródło danych ilościowych do badań bibliometrycznych cenny materiał do analizowania obiegu i recepcji kultury w wymiarze międzynarodowym. Index Translationum międzynarodowa bibliografia przekładów książek 1932 Institut international de coopération intellectuelle / UNESCO, efekt współpracy międzynarodowej ośrodków bibliograficznych krajów należących do UNESCO, ponad 3,5 mln opisów bibliograficznych (dane od 1979 r. online + dane od 1932 r. w rocznikach drukowanych), nieograniczony zakres (wszystkie dziedziny wiedzy) oraz zasięg językowy (ok języków) i geograficzny (ok. 150 krajów), ograniczony zasięg wydawniczo-formalny (książki, bez względu na formę piśmienniczą). 5

6 6

7 Analiza bibliometryczna cele: diagnoza stanu i ewolucji międzyjęzykowej komunikacji piśmienniczej dokonującej się za pośrednictwem książek, określenie miejsca przekładów z języków narodowych krajów Europy Środkowo-Wschodniej we współczesnych relacjach międzykulturowych; metodyka: źródło danych bibliograficznych: Index Translationum ; dwie perspektywy czasowe: analiza synchroniczna , analiza diachroniczna i ; zakres analiz: w aspekcie formalnym: dynamika światowej produkcji wydawniczej w odniesieniu do przekładów, kraje wydania przekładów, języki źródłowe i docelowe w przekładach; w aspekcie rzeczowym: struktura tematyczna rynku przekładów. 7

8 średnia roczna liczba edycji przekładów Dynamika światowej produkcji wydawniczej przekładów książek (zarys ogólny ) ogółem edycji 8

9 liczba edycji przekładów łącznie edycji Dynamika światowej produkcji wydawniczej przekładów książek (perspektywa rok do roku )

10 Udział przekładów w ogólnej produkcji wydawniczej Kraj wydania Udział przekładów świat 9% (1960.) / 7% (1980.) / 5% (2000.) Wielka Brytania 3% USA 3% Irlandia 3% Belgia 10% Niemcy 13% Francja 17% Polska 11% ( ) / 17% ( ) / 26% ( ) Dania 20% Hiszpania 25% Włochy 25% Holandia 25% Grecja 36% Portugalia 44% Szwecja 60%

11 Kraje wydania przekładów (łącznie 134 kraje) L.p. Kraj wydania Liczba przekładów Udział w rynku przekładów ogółem średnio rocznie* średnio rocznie* 1. Niemcy (do 1990 RFN) ,8% 2. ZSSR (do 1991) ,0% 3. Hiszpania ,6% 4. Francja ,0% 5. Japonia ,7% 6. Rosja (od 1992) ,6% 7. Holandia ,4% 8. Czechy (od 1993) ,8% 9. Dania ,3% 10. Brazylia ,0% 11. Polska ,9% 12. USA ,7% 13. Włochy ,7% 14. Węgry ,4% 15. Finlandia ,4% * średnie wartości roczne zostały obliczone za roczniki względnie wiarygodne 11

12 Kraje wydania przekładów ważniejsze tendencje Niemcy + Hiszpania + Francja 1/3 wszystkich edycji przekładów Europa blisko 80% przekładów (przy czym 70% edycji europejskich pochodzi z krajów zachodnioeuropejskich) 28 krajów, w których ukazuje się relatywnie dużo tłumaczeń i które systematycznie nadsyłają dane o nich do UNESCO aż 88,6% przekładów Obieg piśmiennictwa dostępnego w przekładach odbywa się w obrębie niezbyt licznej grupy krajów aktywnie uczestniczących w przekładowej wymianie 12

13 Struktura tematyczna przekładów Zakres wymiany informacji, wiedzy i kultury poprzez tłumaczenia książek jest uwarunkowany specyfiką książki jako nośnika różnego typu treści i rolą, jaką pełni ona w komunikacji piśmienniczej w różnych dziedzinach. W świetle statystyk rola przekładów książek jest większa w przestrzeni szeroko pojętej kultury popularnej, masowej, niż w komunikacji stricte naukowej UDC 0 UDC 1 UDC 2 UDC 3 UDC 5 UDC 6 UDC 7 UDC 8 UDC 9 Dział ogólny Filozofia. Psychologia Religia. Teologia Nauki społeczne. Nauki ścisłe i przyrodnicze Nauki stosowane Sztuka. Rozrywki. Sport Język. Literatura Geografia. Biografistyka. Historia UKD % UKD % UKD % UKD % UKD % UKD % UKD % UKD % UKD % 13

14 niemiecki hiszpański francuski angielski japoński holenderski rosyjski portugalski duński włoski polski czeski węgierski fiński norweski koreański szwedzki bułgarski słowacki pozostałe (15,6%) (11,7%) (10,2%) (6,5%) (5,9%) (5,3%) (4,3%) (3,9%) (3,1%) (3,0%) (3,0%) (2,3%) (2,3%) (2,2%) (2,0%) (1,6%) (1,5%) (1,4%) (1%) (13,1%) Języki docelowe (łącznie 469 języków) dominują tłumaczenia na języki własne, rodzime; przekłady na języki szeroko rozpowszechnione, głównie na angielski metoda językowej uniwersalizacji tekstu; tłumaczenia na tylko 5 języków połowa wszystkich przekładów 19 języków docelowych o udziale 1% łącznie 86,9% przekładów

15 angielski francuski niemiecki rosyjski włoski hiszpański szwedzki łacina holenderski duński grecki klasyczny czeski polski węgierski japoński arabski norweski portugalski hebrajski pozostałe języki (10,3%) (9,1%) (5,7%) (2,9%) (2,2%) (1,6%) (0,9%) (0,9%) (0,9%) (0,8%) (0,8%) (0,7%) (0,6%) (0,6%) (0,5%) (0,5%) (0,5%) (0,5%) (6,4%) (53,5%) Języki źródłowe (łącznie 571 języków) przekłady z tylko 3 najczęściej tłumaczonych języków łącznie aż 72,9% tłumaczeń (w latach 90. prawie 80%) przekłady z tylko 7 języków o udziale 1% łącznie 85,4% przekładów

16 Języki najczęściej tłumaczone są jednocześnie tymi, na które przekłada się najwięcej. Obieg piśmiennictwa poprzez przekłady jest w znacznej mierze zawężony do grupy kilkunastu-kilkudziesięciu języków. Udział języków w wymianie przekładowej jest na ogół niesymetryczny. Przekłady służą zatem przede wszystkim wzmacnianiu i rozszerzaniu zasięgu oddziaływania tekstów pochodzących z niewielu języków i kultur silnych, a w mniejszym stopniu przyczyniają się do zagranicznej popularyzacji czy też umiędzynarodowienia tekstów powstałych w językach mało znanych. 16

17 Języki źródłowe ważniejsze tendencje (1) angielski wszystkie pozostałe języki udział języka angielskiego: w l %, w l %, w l %, od l %; bardzo duża i stale pogłębiająca się dysproporcja pomiędzy liczbami przekładów z języka angielskiego oraz ze wszystkich pozostałych języków w globalnej strukturze językowej przekładów, we wszystkich krajach nieanglojęzycznych, we wszystkich dziedzinach wiedzy 17

18 Języki źródłowe ważniejsze tendencje (2) języki europejskie języki zachodnioeuropejskie języki wschodnioeuropejskie języki pozaeuropejskie języki martwe lub zanikające wyraźna, nasilająca się przewaga ilościowa tłumaczeń z języków zachodnioeuropejskich (przeciętnie 83,2%) 18

19 Dynamika produkcji wydawniczej w zakresie przekładów z najczęściej tłumaczonych języków europejskich w latach języki zachodnioeuropejskie (z wyjątkiem angielskiego) / języki wschodnioeuropejskie francuski niemiecki włoski hiszpański szwedzki holenderski duński norweski portugalski fiński kataloński grecki nowożytny język rosyjski czeski polski węgierski serbsko-chorwacki rumuński bułgarski słowacki estoński ukraiński słoweński serbski chorwacki

20 Języki źródłowe ważniejsze tendencje (3) język rosyjski czeski coraz mniejszy udział przekładów z języków wschodnioeuropejskich po upadku komunizmu: gwałtowny spadek liczby tłumaczeń z języka rosyjskiego (z do edycji) i ich udziału (z 10,8% do 1,8%) liczne w latach wydania radzieckie funkcjonowały przede wszystkim ( 2/3) na wewnętrznym rynku wydawniczym ZSRR Jeśli porównać liczby przekładów z języka rosyjskiego nie uwzględniając edycji radzieckich i rosyjskich to okazuje się, że po roku 1991 zainteresowanie zagranicznych wydawców piśmiennictwem rosyjskojęzycznym zmniejszyło się o około połowę z do przekładów. polski węgierski 20

21 Przekłady z języków wschodnioeuropejskich (9,5%) Język źródłowy /z języków zachodnioeuropejskich 83,2%/ Zmiana liczebności przekładów Zmiana udziału w globalnym rynku rosyjski ,7% ,8% ,8% -78,0% -9,0% czeski ,8% ,2% ,5% -50,1% -0,7% polski ,7% ,8% ,5% -18,0% -0,3% węgierski ,6% ,1% ,3% -64,2% -0,8% serbsko-chorwacki ,3% ,7% 481 0,1% -87,0% -0,6% rumuński ,3% ,5% 728 0,1% -74,3% -0,4% bułgarski ,2% ,4% 399 0,1% -81,9% -67,7% -0,3% -12,3% słowacki ,2% ,3% 886 0,1% -47,4% -0,2% estoński ,2% ,2% ,1% -19,1% -0,1% ukraiński ,2% ,3% 297 0,04% -84,0% -0,3% słoweński ,1% 671 0,1% 858 0,1% +27,9% 0,0% serbski ,1% 10 0,002% ,2% ,0% +0,2% chorwacki 941 0,1% 6 0,001% 935 0,1% ,3% +0,1% 21

22 Struktura tematyczna przekładów z wybranych języków opublikowanych w latach ukraiński polski bułgarski rumuński estoński słoweński czeski słowacki serbski rosyjski serbsko-chorwacki chorwacki węgierski wskaźniki globalne 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 6,1% 9,0% 13,1% 9,4% 7,9% 6,9% 9,2% 8,0% 6,7% 12,3% 15,0% 12,9% 3,1% 6,7% 6,9% 6,6% 20,3% 5,7% 5,6% 4,3% 19,3% 5,7% 8,1% 8,6% 6,7% 7,1% 6,0% 8,8% 5,9% 13,6% 11,5% 11,3% 6,1% 6,4% 19,8% 6,7% 20,6% 5,7% 9,0% 12,5% 13,5% 13,1% 4,2% 13,1% 8,9% 4,5% 5,6% 9,1% 9,9% 13,0% 17,3% 6,5% 13,0% 4,5% 6,8% 15,2% 2,9% 10,0% 15,4% 7,3% 3,9% 24,2% 10,5% 29,3% 20,1% 6,0% 35,6% 11,2% 11,0% 1,0% 17,6% 10,6% 70,9% 2,9% 52,8% 50,9% 46,0% 45,8% 49,1% 41,1% 40,3% 39,9% 36,8% 34,2% 30,5% 30,3% 30,2% UKD 9 UKD 7 UKD 6 UKD 5 UKD 3 UKD 2 UKD 1 UKD 0 UKD 8

23 Język źródłowy Kraje wydania przekładów z języków wschodnioeuropejskich w latach Kraje, w których opublikowano najwięcej przekładów z danego języka Udział przekładów wydanych w Polsce rosyjski ZSSR (do 1991) 56,1% Niemcy (do 1990 RFN) 5,7% Czechosłowacja (do 1992) 3,8% 2,4% czeski Czechosłowacja (do 1992) 37,4% Niemcy (do 1990 RFN) 10,2% ZSSR (do 1991) 7,1% 3,9% polski Polska 19,7% Niemcy (do 1990 RFN) 14,0% ZSSR (do 1991) 8,9% 19,7% węgierski Węgry 56,0% Niemcy (do 1990 RFN) 7,2% ZSSR (do 1991) 6,0% 2,4% serbsko-chorwacki Jugosławia (do 2001) 70,5% ZSSR (do 1991) 4,8% Niemcy (do 1990 RFN) 2,9% 2,5% rumuński Rumunia 62,2% ZSSR (do 1991) 5,4% Francja 4,5% 1,1% bułgarski Bułgaria 41,1% ZSSR (do 1991) 25,1% Czechosłowacja (do 1992) 7,0% 2,9% słowacki Czechosłowacja (do 1992) 43,4% Słowacja (od 1993) 14,4% ZSSR (do 1991) 9,8% 7,9% estoński ZSSR (do 1991) 46,1% Estonia (od 1991) 34,3% Finlandia 5,6% 1,1% ukraiński ZSSR (do 1991) 74,5% Czechosłowacja (do 1992) 3,7% Ukraina (od 1992) 2,6% 2,0% słoweński Słowenia (od 1991) 35,9% Jugosławia (do 2001) 33,0% Austria 6,5% 1,1% serbski Jugosławia (do 2001) 63,1% Francja 4,7% Niemcy (do 1990 RFN) 4,3% 1,0% chorwacki Chorwacja (od 1991) 58,6% Słowenia (od 1991) 6,4% Niemcy (do 1990 RFN) 6,0% 1,7%

24 Języki oryginałów dominujące w przekładach opublikowanych w wybranych krajach Europy Wschodniej Kraj Liczba języków oryginałów Dominujące języki oryginałów ang. fr. niem. ros. inny Razem dominujące języki ZSSR (do 1991) ,3% 4,3% 54,7% 69,3% Rosja (od 1992) ,5% 13,7% 6,6% 82,8% Czechosłowacja (do 1992) 70 11,1% 22,3% 26,7% czeski 60,1% Czechy (od 1993) 64 50,6% 5,7% 35,3% 91,7% Słowacja (od 1993) 38 47,2% 16,6% 9,6% czeski 73,4% Polska Węgry Bułgaria Rumunia ,1% 11,7% 14,5% 54,3% ,5% 8,9% 13,0% 85,4% ,4% 10,3% 29,6% węg. 61,3% ,0% 7,8% 20,2% 85,0% ,2% 31,8% 16,3% bułg. 63,4% ,4% 10,7% 9,6% 85,7% ,3% 11,0% 46,6% rum. 68,9% ,7% 25,2% 7,7% 81,6%

25 Wyniki wielu analiz potwierdzają powszechne przekonanie, że w okresie komunizmu udział krajów i języków Europy środkowowschodniej w międzynarodowym obiegu informacji i kultury był przedmiotem rozmaitych manipulacji i podporządkowany był celom polityczno-ideologicznym. 25

26 Rola przekładów jako instrumentu zrównoważonego, autentycznie demokratycznego, międzynarodowego dialogu kultur, mimo ogromnego potencjału w tym zakresie, jest jednak ograniczona. Czynniki najsilniej oddziałujące na intensywność, kierunki i zakres międzynarodowych przepływów piśmiennictwa w przekładach: procesy globalizacji, prowadzące do swoistej konwergencji przejmowanie wzorców istniejących w tzw. kulturze zachodniej (w tym upowszechnianie się języka angielskiego w komunikacji międzynar.), międzynarodowa sytuacja społeczno-gospodarczo-polityczna. Jednocześnie jednak: relatywnie duża różnorodność w skali mikro w obrębie światowego rynku książki przekładowej oraz o nierównomierna dynamika jego ewolucji Będąc jednocześnie wyrazem różnorodności kulturowej świata i odbiciem zachodzących w nim tendencji do unifikacji, rynek książki tłumaczonej znakomicie ilustruje typowy dla współczesnej kultury paradoks jednoczesnej globalizacji i indywidualizacji. 26

27 DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ 27