BAZYLI BIAŁOKOZOWICZ Warszawa

Transkrypt

1 POLSKO BIAŁORUSK IE ZWIĄZKI JĘZY KOWE, LITERACKIE, HIS TORYCZNE I K ULTUROWE VIII BIA ŁYSTOK 2006 BAZYLI BIAŁOKOZOWICZ Warszawa POZNAWCZE WAR TOŚCI W DOKONANIACH P OETYCKICH DYMITRA S ZATYŁOWICZA Cierpienie S powiedź śycie Struny wytrzy mują k aŝde uderzenie. Mó wię przed lustrem. Wypiek ze Ty lko ziemia popękała od bólu. Niczego n ie chowam Słow a i Ś wiatła. pod płó tno, by n ie okaleczyć praw dy. Borys Russko: Ro zgarniam No c. Asymetria, B iałowieŝa Warsz awa 2005, s. 35, 55, 57. З розумам Напамін Запрашэнне да дыялогу Ці лёгка чалавекам быць Не забівай, бо можаш У віры перамен заўсёдны у віры зла і бегчы з забіць самога сябе. дыялог з самім сабою. розумам за гарызонтам. Барыс Руско, Прасейванне імглы. Георгію Валкавыцкаму. Праграмная рада тыднёвіка,,ніва, Беласток 2001, s. 40, 42, 94. PowyŜsze aforystyczne i sentencjonalne zwroty, wy raŝenia i frazy, zaczerpn ięte z bogatej p oetyckiej twórczoś ci Borysa Rus sko zarówno w języ ku polskim, jak i b iałorusk im, s tan owią zn amienne motta okreś lające kierunek naszych ro zwaŝań i swoistą id eę przewodn ią. Podzielam bo wiem jako w p ełn i zasadną opinię k rytyka literack iego Waldemara Smas zcza, iŝ Borys Russko,,ma niezwykły dar posługiwania się celną i niewyszukaną przy tym metaforą, jakby to był jego n atu ralny języ k.¹ W t rakcie zapoznawania się z Ŝyciem, działaln ością i p oezją Dymitra Szatyłowicza w moich uczuciach i myślach niejednokrotn ie od woływałem 1 W. Smaszcz, Między niebem a ziemią, [w:]b. Rusko, ro zga rn iam Noc. A sy metria BiałowieŜa Warsza wa 2005, s.7 113

2 się do dokon ań twórczych Bo rys a Russk i. Przy całej o dmiennoś ci ich sy lwetek i osobo wości twórczych, p rzy inności, a nawet przeciwstawności ich talentów, warsztatu po ety ckiego i kuns ztu arty sty czn ego, odnajdywałem wyraźne pokrewień stwo duchowe, wy raŝające się w ich pacyfiz mie, niepokoju moralny m, dotyczącym los ów naszej cywilizacji i współczes neg o nam ś wiata. Łączy ła ich takŝe duch owo Białostocczyzna, czyli wspólna Mała Ojczyzn a, u rzekające p iękno kraju ojczystego. Nas zym celem jest jedn ak przean alizo wanie wartoś cipoznawczych w po ezji D. Szatyło wicza. Formowały się one p rzybierając okreś lony ks ztałt wierszowy w ścis łym powiązan iu z jego Ŝyciem, n auką, p racą zawodową i działalnością społeczną, co teŝ impliko wało ch arakter jego dokonań twó rczych, s tanowiących specyficzn y dokument doś wiadczeń Ŝy ciowych autora, wizerun ek jego indywidualnoś ci twórczej i talentu poetyckiego. Zaprezentuję więc na po czątku jego zwięzły Ŝyciorys, czy li tzw. curriculum vitae. Jest to b owiem w wy padku naszego poety nieprzeb ran e źródło natchn ienia ok reś lające kierunki działalności i twórczości poetyckiej. Stanowi teŝ klucz do zrozumienia, rozszyfrowan ia i właściwej interp retacji jeg o osob owości twórczej. Przed e wszystkim us talmy właściwą datę jego uro dzin. In fo rmacje na ten temat są rozbieŝne od 8 wrześ nia² p oprzez 8 p aździernika³ aŝ do 8 listopada 1926 r. 4 CzyŜby rodził się aŝ trzy miesiące? W tej sy tuacji zwróciłem się os obiście do samego Autora, który poinformował na podstawie dokumentów met rykalnych, iŝ u rod ził się 8 listopada 1926 r. i tę datę przyjmuję jako w pełni wiarygodną, nie podleg ającej Ŝadnej dyskusji. Tak więc w lis topadzie 2006 r. przyjaciele i czytelnicy nas zego piewcy pog odnych sielsk o-równinnych p ejzaŝy pod laskich będą mogli uczcić jeg o piękny jubileusz 80-lecia Urod zin i złoŝyć Mu Ŝyczenia no wy ch twórczych sukcesów, uświetniających i pomnaŝających dorobek literatury białoruskiej tworzonej w Polsce. Nasz po eta u rod ził się we wsi Czeremcha na Podlasiu Północnym, ob ok os ady ze s tacją kolejową o tej samej nazwie, pochodzącej od,,czere mchy Czeremu chy 5. ²А. Баршчэўскі, Творцы беларускага літaрaтурнага руху ў Польшчы , У П,,Тэхнапрынт, Мінск 20 01, s ³В. У. Смольская, Шатыловіч Дзмітры, w: Беларускія пісьменнікі. Біябібліяграфічны слоўнік, пад рэдакцыяй прафесара А.В. Мальдзіса, Беларуская энцыклапедыя імя Пятруся Броўкі, Мінск 1 995, t. 6, s В. Швед Уступ, do wy dan ia : Д. Шатыловіч, Эцюды Падарожжа, Bie ls k Po dlaski 19 92, s Por. S. Stolarczy k, Na dbuŝańsk ie Podlasie, Krajowa Age ncja Wy dawn icza, Biały stok 19 81, s

3 Ludność tej wsi przed wojną, a nawet stars ze poko lenie obecnie na co dzień pos łu guje s ię gwarą ruską s tanowiącą północno-podlaski wariant dialektu ( n arzecza) języka ukraińskiego (Gabriel Kars ki ) lub według Mik ołaja Janczu ka i Iwana Besaraby gwary p rzejściowe o d język a białoruskieg o do ukraiń skiego. Tendencje białorusk ie i u kraińs kie w gwarach Podlasia Północnego i Puszczy Biało wieskiej pod dawał szczegółowym analizom Włady sław Kuras zkiewicz. 6 Gruntowne b adan ia dialektologiczne w latach powojenny ch n a terenie wschodn ich powiató w i gmin ówczes nej Białos tocczy zny, obecnie województwa podlas kiego, przepro wadzał początkowo Zak ład, później Instytut Słowianozn awstwa PAN w Wars zawie. Oto zapis dotyczący wsi Czere mcha (n ie os ady ze stacją kolejową) sporząd zony p rzez ówczes nego praco wnik a naukowego PAN Michała Kondratiuka, obecnie profeso ra d ra hab. Uniwers ytetu w Białyms toku i tamŝe kierownik a Zakładu Białorutenistyki w Instytu cie Filologii Wschodniosłowiańs kiej: Czeremcha, woj. Biało sto ckie, g m. Czeremch a, ok.32 km n a płd. zachód od Hajn ówki, mies zkańców 664, domów 1 46, zabud owa zwarta. We ws i jest szkoła pods tawowa z nauką język a b iałoruskiego. Wyzn anie prawos ławn e, parafia Kleszczele. Dawne przed mieście miasta Kles zczel, załoŝone zapewne w początkach XVI wiek u. Pierwsza znan a wzmian ka pochod zi z 1560 r., kiedy osadzon e zostało na 59 włók ach pod nazwą Nurzec. W lu stracji z lat jeg o nazwa brzmi : <<Nu rzec alias Czere mcha >>. Czeremcha, bardzo zniszczona w czasie najazdu szwedzkiego, ponownie została zasiedlona. W 1790 r. liczyła 108 dymó w. Od 1915 r. część mieszkań ców na skutek ewakuacji przez k ilka lat przebywała w Rosji. Po II wo jnie światowej kilka rodzin wyjechało n a stałe do ZSRR. Podstawowym ś rod kiem porozumiewania się mieszkańców między sobą jes t gwara ukraińska. Informatorzy: Teodo r Szatyło wicz, ur. 1878; Bartłomiej Dudel, ur. 1893; Jan Wn uczk o, ur. 1887; Anna Wnuczko, ur ; Michał Wnuczko, ur.1937; i in ni. Opracował Michał Kondratiu k w latach 195 9; To ws zystko jest n ies łychanie waŝne ze względu na to, iŝ nas z p oeta w s wojej twó rczości poetyckiej nader często odwołuje s ię i nawiązuje do własnego ro dowodu, do swojej rodzinn ej wsi i jej mies zkań ców. Zręcznie spoŝytkowu je g warę wiejską przyoblekając ją w czarowne piękno białoruskieg o słowa poety ckiego. Do po łowy r. u czył się w miejscowej czteroklas owej s zkole polsk iej, ukończył trzecią klasę tej 6 W. Ku ra szkiewicz, Ruthenic a. Stud ia z h istorycznej i współczesnej d ia le ktolog ii wsch odn io słowiań skiej. PWN, Warszawa 198 5, ss Atla s gwar wschodnio słowiańsk ic h Białostocczy zny, pod re dakcją Stanisła wa Glinki, Anto niny Obręb skiej-jabłoń skie j i Janusza Siatkowskiego, Ossolineum, Wrocław 1980, s

4 szkoły. W celu unik nięcia zbędnego powtarzania klas, kiedy to p rzed wojną na wsi trzeba było uczęszczać dwa lata do klasy trzeciej i trzy lata do klasy czwartej, rod zice wy słali Dymitra Szatyłowicza do sześ cioklasowej polskiej szkoły w osadzie Czeremch a i w czerwcu 1939 r. ukończył on tam s zóstą k lasę s zko ły powszechn ej. Po włączeniu we wrześ niu r. terenów wschodnich w s kład ZSRR, zaczął od września uczyć się w technikum kolejo wy m w Brześciu, a po d k oniec listopada, ze wzg lędu na daleki dojazd d o Brześ cia, przes zed ł do szóstej klasy szkoły białoruskiej w Biels ku Podlas kim. P oziom s zkoły biało rus kiej był wyŝszy od szkoły pows zechnej po lskiej, bo juŝ od piątej klasy był tam jako przedmiot język obcy (niemiecki), a w szós tej klasie uczono juŝ algebry i geometrii, więc dlatego uczniów, którzy ukończy li w szkole polskiej klasę szóstą przyjmowano w s zko le białoruskiej d o klas y szóstej. W maju 1941 r. D. Szatyłowicz zakoń czy ł 7-mą klasę szkoły białoruskiej. JuŜ w tych czasach oczarowała go poezja białorusk a, zwłaszcza jej ludowe pierwias tki, tak bardzo p okrewne fo lklorowi pod laskiemu. I w 7-ej klasie umieszczał drobne wiersze do s zkolnej gazetki ściennej po sprawdzeniu i po pop rawkach nauczycielki języ ka białoruskiego. Wojna niemiecko-radzieck a rozpoczęta agresją hitlerowską w dniu 22 czerwca 1941 r. stanowiła teŝ początek fas zystowskiej okupacji Pod lasia Pó łn ocnego wraz z jego wcieleniem pod admin istracyjny zarząd Prus Wschodnich. Zamiast n auki w szkole od marca 1943 r. przy mus owa praca u bauera. Po zwycięskim marszu Armii Czerwon ej i zdobyciu 5-go lutego 194 5r. Heilsbergu (obecnie Lidzbark Warmiń ski), Dy mit r Szatyłowicz został wcielony do n iej w Seeburgu (dzisiejsze Jeziorany ) i sk ierowany na fron t, gdzie zos tał ran ny nied aleko Brau nsberg a (dziś Braniewo). Leczy ł s ię w szpitalu wojsko wym w Seeburgu, nas tępnie pracował tam sanitarius zem. Przejechał razem ze s zpitalem do Weilau (obecnie Znamiensk w kaliningradzk im obwodzie), skąd został przerzu cony pod Berlin, g dzie krótko w pierws zych dniach maja brał udział w walkach o Berlin. Później wraz z jednostką wo jskowa został przeniesiony do Allenstein a (Olsztyna), skąd pod koniec październik a 1945 r. trafił do Bobrujska n a Białorusi, gdzie został zdemob ilizowany i 9- go s tycznia wrócił do rod zinnej Czeremchy. Zarówno w latach przy muso wej pracy w byłych Prusach Wschodnich Zarówno w latach p rzymusowej pracy w by ły ch Pru sach Wschodnich, jak i po dczas pobytu w Armii Cze rwonej p rzez cały ten okres marzył o kon ty nuowaniu sweg o wyks ztałcenia. Staje s ię przeto rzeczą zupełnie zrozumiałą, iŝ po p owrocie do swojej Małej Ojczyzny n atychmiast rozpo czął naukę w Białoruskim Gimn azjum i Liceu m w Biels ku Pod laskim, a po jeg o zamknięciu przedłuŝy ł swą edu kację w Liceu m i m. Tadeus za Kościu szk i, równieŝ w Biels ku Podlask im. Po uzyskaniu 116

5 duŝej matury zdał egzamin y i został przyjęty na Po litechnikę Gdańską, a w październiku 1948 r. jako p olski styp endysta został skierowany na studia wyŝsze w Leningradzkim Instytucie Elek trotechn icznym, które odbył w latach By ł nie tylko pilnym i wyróŝniający m się studentem, ale teŝ uwaŝnym obs erwato rem p owojennego Ŝy cia Len ing radu, jego odbudowy i problemów rozwoju. Nic teŝ dziwnego, iŝ późniejs za jego twórczość poety cka zawiera róŝno rodne leningradzkie motywy, wątki, fabuły, nawiązan ia, imp res je i doznania. Po ukończen iu studiów w grud niu 1953 r. Dy mitr Szatyłowicz zo stał sk ierowany do pracy w Warszawsk im Biurze Siło wn i Wod nych, a później przeniesiony do Warszawsk iego Biura Projek tów Energetycznych,,En ergoprojekt, gdzie op racowywał projek ty dla elektrowni cieplnych w Koninie, Pątnowie, Adamowie, Turos zowie k oło Bogatyn i, w Kozien icach, Bełchatowie i elektrociepłowni w Warszawie na śeraniu i Siekierkach, w Ło dzi w inn ych miejs cowoś ciach. W 1973 r. przygotował projekty dla elek trociepłowni w Tuzli w Jug osławii i w 1974 r. przebywał tam na kon trakcie w charak terze nadzoru auto rsk iego. Projektował teŝ au tomatykę i zabezpieczenia bloków w elek trociepłowni Bokaro w In dii i w latach p rzebywał tam na kontrakcie na n adzo rze autorskim. Za projekty elektryczne w,, Energo projekcie D. Szaty łowicz został odznaczony Srebrnym KrzyŜem Zasługi i KrzyŜem Kawalersk im Orderu Odrodzenia Polski oraz med alami ja n p. medalem,,zasłuŝony dla Zes połu Elektro wn i Pątnów, Adamów, Kon in. Coraz bardziej fas cynował go świat i ludzie, uwielb iał podróŝe. Nic teŝ dziwnego, iŝ w r. d ał się n amówić na pilota wy cieczek zagraniczny ch i w wo lne dni od pracy oraz w czasie urlopu ( a jako kombatant wojenny miał o 10 dni więcej urlopu wypoczynkowego) współp racował z,,orbisem Dymitr Szatyłowicz wraŝeń Ŝyciowych miał co nie miara. Pamięcią sięgał do czasów przedwojenn ych, do urokliwie pięknej poezji białoruskiej, wspomniał teŝ swoją p racę u bauera, frontowe przeŝycia, kiedy to n apisał w szpitalu w Seeburgu w kwietn iu 1945 r. trzy następujące wiers ze o tematyce wojennej: Першая ноч на фронце, Начная перастрэлка і Першая атака, które przechowy wał w prywatnym archiwu m i dopiero nied awno ogłosił w jedny m z ostatnich swo ich zbiorków 8. PodróŜn icze obserwacje, s postrzeŝenia i przeŝycia równieŝ nie dawały mu spokoju i ukojen ia. Starał się p rzelewać s we bezpoś rednie osobiste odczucia n a p apier i to w ujmującej białoruskiej poetyce, wyniesionej ze szkolnych lek tur, zwłas zcza w nawiązaniu do 8 Д.Шатыловіч, Струмені лёсу, Wydawn ictwo Prymat, Bia ły stok 200 5, s

6 Konstancji Bujło, Janki Kupały i Jaku ba Ko łasa. Pis ał teŝ do szuflad y, ale oto od marca 1956 r. zaczyn a sys tematy cznie ukazywać s ię w Biały msto ku tygod nik,,niwa w języku białoruskim pod operatywną redakcją Jerzego Wołkowyck iego, a od roku 19 57,,Kalendarz b iałorusk i (,,Беларускі каляндар ). Patronował temu Zarząd Główny Białoruskiego To warzystwa Spo łeczno Kulturalnego w Białyms toku.,,niwa juŝ samy m s wo im tytu łem n awiązywała do słynn ego o drodzen iowego tygodnik a białoruskieg o,,nasza Niwa wydawanego w latach w Wilnie i zn akomicie ks ztałtującego ś wiadomość narodową lu dowej in teligencji białoruskiej. Docierała na Białostocczyznę i miała wielu ko respondentów z Pod lasia Północnego. Od mo mentu ukazania się tyg odnika,,niwa i rocznika,,kalendarz biało ruski d o 1998 roku włącznie D. Szatyłowicz opubliko wał pon ad 60 (s ześćdziesiąt) wierszy, charakteryzujących osobowość autora i jego sylwetkę twórczą. 9 Były one recytowan e na spo tkaniach autorskich, omawiane na zajęciach w szkołach, gdzie nau czano języka białoruskieg o w woj. b iałos to ckim, oraz włączane do tamtejszych pod ręczników, czytanek i wypis ów jako po moc dydaktyczna. Poszczególne utwory poetyckie D. Szatyło wicza ukazywały się równieŝ w wyd aniach zbiorowych, tak ich np. jak Рунь ( Беласток 1959) czy teŝ Літаратурная Беласточчына ( Мінск 1973 ). Na szczególną uwagę bezsp rzecznie zasługują nas tępujące poetyckie zbiorki au torsk ie: 1.Эцюды падарожжа, Бельск- Падляшскі 199 2, s s Маё Падляшша, Выдавецтво БГКТ, Беласток 1993, ss Хвалі часу. Бібліятэка Беларускага літаратурнага аб яднання,,белавежа, кніга трыццаць першая, Беласток 2000, ss Вясёлка над імглою. Бібліятэка Беларускага літаратурнага аб яднання,,белавежа, Wydawnictwo Pry mat, Białys tok 2004, ss Струмені лёсу. Бібліятэка Беларускага літаратурнага аб яднання,,белавежа,wydawn ictwo Prymat, Białys to k 2005, ss. 98. Dymitr Szatyłowicz jes t członkiem Związku Literatów Polskich i Ганаровым замежным сябрам Саюза пісьменнікаў Беларусі. Powstaje w p ełni u zas adnione pytanie: jakie miejsce zajmu je twórczość poetycka D. Szatyłowicza w ogó lny m obrazie poezji białoruskiej w Polsce? 9 Zob. : Ян Чыквін, Беларуская літаратура Польшчы. Бібліяграфічны даведнік Бібліятэка літaратурнага аб яднання,,белавежа, кніга дваццаць чацвёртая, Беласток 1998, ss. 1 15, zob. wed ług inde ksu n azwis k. Bib liografia nie uwzględnia jed nak wie rszy publiko wanych p oza dodatkie m lite rackim,,niwy (,,Літаратурная старонка ), tzn. w pojedynczych n umerach ty go dnika oraz w je j doda tku dla d ziec i,,зорка. 118

7 Problem ten s tara się ro zstrzygnąć Aleksander Barszczewski. W związku z powyŝszym konstatuje:,шукаючы карані, аналогіі і падабенства ў паэтычных крыніцах і радаводах, мы можам сказаць, што Дзмітры Шатыловіч з яўляецца сынам Янкі Купалы і братам Віктара Шведа. Падабенства з гэтым апошнім настолькі вялікае, што многія вершы Дзмітрыя Шатыловіча, пазбаўленыя прозвішча аўтара, былі б, праўдападобна, прыпісаныя літаратурнымі крытыкамі Віктару Шведу. У многіх выпадках мы можам гаварыць аб поўнай ідэнтычнасці, якая выступае як у форме, гэтак і ў змесце абодвух паэтаў. 1 0 Niewątpliwie jest to bardzo interesująca konstatacja, aleteŝ wymaga b ezsprzecznie szerszej interp retacji po równ awczej zarówno ich drogi Ŝycio wej, jak i oblicza twórczego, a zarazem indywidualności poetyckiej z obs zernym u względnien iem biało ruskiej trady cji literackiej. Zgadzam się, iŝ jest oczywiste podobieńs two, zwłaszcza w kontekś cie kon ty nuowania społecznie i narodowo zaangaŝowanej przemoŝnej i jakŝe wymownej tradycji literatury białoruskiej, w tym zwłaszcza odrodzeniowego dziedzictwa poetyckiego,,nas zej Niwy, w szczególnoś ci takich wybitn ych poetów, jak Janka Kupała, Jakub Kołas, Aleś Harun, Zmitrok Biad ula, ale teŝ Fran cis zek Bohus zewicz (,,не пакідайце ж мовы нашай,,,наша мова для нас святая ), Kanstan cyja Bujło (,,люблю наш край старонку гэту ). I w ty m właśnie kontekś cie istnieje wyraźne odnies ien ie do twórczoś ci Wiktora Szweda, podobnie jak i do wielu inny ch poetów biało rus kich w Polsce po rok u 1956, umiejętnie wpisanych wprawną badawczą ręką Teresy Zaniewskiej w ko ntekst <<s traŝnikó w pamięci >> 11. I ma rację wnikliwy badacz białoruski Uładzimir Konan, kiedy pisze:,,беларуская літаратура ў Польшчы мае сваю паўвекавую гісторыю, склалася свая мастацкая традыцыя. Склаліся тры эстэтычныя плыні: традыцыйная нацыянальна-адраджэнцкая, мадэрнісцкая і постмадэрнісцкая 12. Bezs pornie zarówno Wiktor Szwed, jak i Dymitr Szatyło wicz, podobnie jak i wielu innych twórców literatu ry białoruskiej w Polsce n aleŝą do nurtu tradycyjnego narodowo odrodzeniowego, ale nie znaczy to wcale, Ŝe są 10A. Баршчэўскі, Творцы беларускага літaратурнага руху ў Польшчы гадах, УП,,Тэхнапрынт, Мінск 200 1, c T. Zan iewska, StraŜnicy pamięci. Poe zja białoruska w Polsce p o rok u Trans Humana, Biały stok 19 97, ss. 24 6, o D. Sza ty łowic zu zob. s , 47,6 6,70, 148, , 166, 19 9, У. Конан, Белая вежа літаратуры, w : Беларускія пісьменнікі Польшчы. Другая палова ХХ стагоддзя. Беларускі кнігазбор, Мінск 20 00, c

8 pozbawieni własn ej in dywidualności twórczej, własnego wy razu artystycznego, au torskieg o oblicza poetyckiego. Pobratymstwo, podobieńs two i wspólne cechy ich twórczoś ci wcale nie oznaczają toŝs amości, identy czn ości, h omogen icznoś ci, jednorodności, izomo rfizmu, mon ogenizmu czy teŝ mon otematyczn ości. Nie przekreśla to wcale ich sp ecy ficzn ych właściwości, swoistej osobowoś ci, odrębnego talentu, a co za tym idzie własnego warsztatu poetyckiego zarówno tematycznego, jak i w k ontekście wersy fikacyjn ym, podo bnie zresztą jak i między twó rca mi nowoczesnej po ezji białorus kiej J. Ku pałą i J. Kołasem. Twórczość poetycka W. Szwed a i D. Szatyłowicza ods łan ia i ujawnia ich przeŝycia, odczucia i do znan ia, zrod zone z głębokich doś wiadczeń Ŝycio wych, uwarunkowany ch miłoś cią do ziemi i jej mieszkańcó w. Odnośnie pierwszego o dsyłam tu d o mego studium pt. Dom ro dzinny, z iemia i mowa ojczysta jako to posy w spuś ciźnie poetyckiej Wiktora Szweda 13. Dom rodzin ny, ziemię i mowę ojczystą umiłował aŝ do bólu równieŝ Dymitr Szatyłowicz. W jedny m ze s woich wierszy pisze: Я рос у калысцы з палёў і лясоў, Акружанай плахтаю лесу. Вясною між кветак, зімой - між снягоў, Пад дахам - блакітам нябесным. Я першыя крокі ступіў у сяле, Пазнаў там, што - сіла, што слабасць, І штодзень вучыўся, як трэба смялей З жыцця піць і горыч і радасць. Пазнаў там я цяжкую працу сялян, Іх лёс, як капрызы пагоды, Іх цягу, парывы і шрамы іх ран, І добрыя дні, і нягоды 14. Na podkreślenie i wy róŝnienie zas ługuje teŝ współpraca i wymiana doś wiad czeń literack ich między krajanami W. Szwedem i D. Szatyłowiczem, wzajemn y s zacunek i Ŝyczliwość, koleŝeńs kość i przyjaźń. Wiktor Szwed w przedmowie do pierwszego zbiorku poetyckiego swego kolegi trafnie wyróŝnił trzy najbardziej ch araktery styczne kręgi tematyczne: 1 ) wspomn ien ia z rodzinnej wsi poety z czasó w jego młodoś ci; 2) fron towe przeŝycia i 3) wraŝenia oraz o dczucia z wyjazd ów i podróŝy zagranicznych, a takŝe pob ytu i pracy w in nych 13 P olsko białoruskie związki ję zykowe, lite rackie, historyczne i kulturowe, pod redakcją Michała Kond ra tiuka i Bazy leg o Siegien ia. Wydawn ic two Un iwersy tetu w Białymsto ku, Biały sto k 20 04, t IV. S ,,Беларускі каляндар 1 976, Беласток 19 76, s Z ob. teŝ :Д. Шатыловіч, Маё Падляшша, Выдавецтва ГП БГКТ, Беласток 19 93, c

9 krajach 15 Takie bo wiem było tworzywo artys tyczne, ujęte w strofy. Pasje au torsk ie wy nik ały z bezpoś redniego zainteresowan ia Ŝyciem i jego róŝno rodnymi przejawami, własnym wid zeniem świata. Stąd płynęły jego pomysły, temu teŝ słuŝyła autorska inwencja twórcza. Cykl podlaski charak teryzuje pulsowanie ks ztałtu i funkcji toposów jako wyrazu zmieniającej się sytuacji historyczno ku lturo wej. Wzrus za on i cies zy, mo deluje po stawą moralną, myśli, uczu cia, wzbu dza reflek sje. Do strofy ludowej i swoich wspo mnień po eta sięg a po natch nienie i wzór prostoty. Śp iewność i rytmiczność jego wiers zy łączy twó rcza transpo zycja efektu artystycznego i treściowego. Poety cki urok zawierają świetne obrazy, ś wieŝe ujęcia, o sobiste przeŝycia i wspomn ienia. Nade wszystko uro kliwe jes t udomo wienie poezji Szatyłowicza, g dzie by tylko n ie przebywał - w Wars zawie i w wielu innych miejscowościach pols kich, w Leningradzie i Kisłowodzku, w Bułgarii i Grecji, w Jugo sławii i Indii, w dalekich po dróŝach zawsze i wszędzie przywo ływał w swojej pamięci rodzinną wieś, o jczystą ziemię, ukoch ane s woje Podlasie, poszukując tam swojej toŝsamości. SłuŜyła temu poetyk a wyn iesiona z folklo ru, z twórczości lu dowej, podlas kiej, ujmująca paleta metafor i swo js kich krajo brazów. Był to własny p rogram artystyczny poety. Doskonale opano wał tradycyjną org anizację rytmu i ry mu, co teŝ warunkuje wysok i artyzm piękn ie szlifowanych wierszy. Jes zcze raz zaznaczmy, iŝ poeta pos ług uje s ię formami zastany mi, ale jest twó rcą w takim stopn iu nowoczesnym, by z p owodzeniem mógł b yć odbieranym przez czytelników współczesny ch, temu teŝ słuŝyły upo rządkowane i wiąŝące się w składną formę obrazy poety ckie p odparte pełną eksp res ji metaforyką. Dymitr Szatyło wicz jako syn lu du podlask iego w swojej poezji głos ił idee sprawiedliwości s połecznej i gorąco wierzył w ich realność. Miał do teg o niepodwaŝalne p rawo moraln e nowy powojenny ład nie tylk o ukazywał, ale i realizował zwłas zcza w zestawieniu z dwudziestoleciem międ zywojenny m wizję awan su s połecznego na wsi białostockiej, likwido wał analfabety zm, szerzył naukę, oś wiatę i kultu rę. Aprobatę powojen nej po lity ki kulturalnej moŝemy od czytać w wielu jego ówczes nych wierszach. Nie pomija on jednakŝe podlaskich spraw draŝliwych i tragicznych w swojej wymowie, co teŝ w p ełni potwierdzają jego wiersze np. рt. Крывадушнасць : Разнёсся гоман аб Ядвабным, Аб генацыдзе, аб вайне, Аб помсце вырадкаў няшчадных І аб забытай іх віне.. 15 В. Швед, Уступ, [ў]: Д. Шатыловіч, Эцюды падарожжа op. cit., c

10 І прабачэння просяць босы Няшчадкаў спаленых ахвяр. Злуюцца сведкі, быццам восы, Баяцца паказаць свой твар. Але ў памінах з нетраў часу Не заікнецца ні адзін Аб катах Рамуальда Райса, Забойцаў дзетак і жанчын. І не прыпомняць словам грэшным Яго крывавых важакоў, Падпальшчыкаў Чыжоў, Залешан, Збуча і Лазіц і Шпакоў. Забойцаў жыхараў тых вёсак, Сялян, дзяўчат і юнакоў. І не ўздыхнуць над страшным лёсам Забітых ПАС-ам вазакоў. Забілі іх у зверскі спосаб, Бо праваслаўнымі былі, Каб жыхараў суседніх вёсак Прагнаць прэч з роднай іх зямлі. Каб страхам выгнаць іх за межы, Аддаць супольнікам палі, Дамы і пуні, і манежы, Сады і збожжа на раллі. Цяпер бандытам хвалу ўзносяць І пачалі ім гімны пець, І падняслі на п едэсталы Тых, што неслі людзям смерць. І на пліце магілы сціплай, Дзе спяць астанкі фурманоў, Не дазваляюць для патомных Аб ПАС-е ўспомніць пару слоў. Не хочуць, каб іх эпалеты, Ад слова праўды на пліце, Зардзелі кроўю ў зрэнках света, Як асцярога для гасцей. Яшчэ саратнікі бандытаў Знаходзяцца паміж жывых. Патынаю гадоў пакрыты, Ніхто ўжо не асудзіць іх. 122

11 ПАС- Пагатове Акцыі Спецыяльнай, кіраўніком якой быў капітан Ромуальд Райс, псеўданім Буры. Яны спалілі наступныя вёскі на Беласточчыне: Зані, Ягаднікі, Збуч, Чыжы, Пасечнікі, Беразова, Лазіцы, Вулька Выганоўская, Дубічы, Арэшкава і іншыя. Многія жыхары тых вёсак былі забітыя ці спаленыя толькі таму, што былі праваслаўнымі. На іх сумленні больш, чым 500 ахвяр простых сялян тых вёсак, якія не былі ні членамі партыі, ні іншых палітычных арганізацый. Сярод забітых і спаленых былі дзеці, дзяўчаты, цяжарныя жанчыны, хворыя і старыя людзі. У вёсцы Лазіцы яны захапілі 49 вазакоў, большасць якіх у студзені 1946 г. былі забіты ў лесе ля вёскі Старыя Пухалы, таму што былі праваслаўнымі. Астанкі іх перанеслі на ваенны магільнік у Бельск Падляшскі, але ўлады доўгі час не дазвалялі паставіць помнік на магіле вазакоў. Верш быў напісаны ў 2001г., калі ўлады АВС у Беластоку не давалі дазволу напісаць на пліце помніка на магіле вазакоў прычыну іх смерці і назваць прозвішча іх забойцы. І толькі 26 кастрычнніка 2002 г. пасля новых выбараў ў польскі сойм, калі дайшла да ўлады партыя СЛД і была атрымана згода новага ваяводы ў Беластоку, помнік пасвяціў праваслаўны мітрапаліт Польшчы Сава. Верш гэты быў напісаны у кніжку вершаў,,верш на Свабоду, выдадзеную Радыём Свабода ў Празе ў 2002 г. і знаходзіцца ён там на стар і быў прачытаны ў радыёперадачы Радыя Свабоды. Złoczyńs twa i bandyckie wyczyny krwawych op rawców, wojny i zb rod nie wywołują gniew poety jako sprzeczne z naturą człowieka, z jego powołaniem do Ŝy cia w pokoju i we współgran iu ekologiczn ym z perman entnie o dradzającą się przyro dą pełną po wabu i czaru: Сонца золатам праменняў Разганяе многа ценяў Між кустоў і дрэў. Дрэмле лес ва ўласным змроку, Не чуваць нідзе ні кроку, Толькі птушак спеў Д. Шатыловіч, Вясёлка над імглою, Wydawnictwo Pryma t, Biały sto k 2004, s Po ró wnaj teŝ wiersz W. Szweda Zaleszany w: В.Швед, Маe Айчыны, Biały stok 2 003, s. 20. Zo b. : Wa lenty Pakuła, Księg a hańby. Wydanie drug ie, uzupełnione, Biały stok 19 99, zwła szcza s , ; Micha ł Bo łtry k, To było ludobójstwo,,,p rzegląd prawosławny, Biały sto k 200 5, nr 8 (241 ), s

12 Пойдзеш ты туды пачуеш, Што жыве там і працуе Кожны пункт зямлі. Там пад кожнаю былінкай Ні адна жыцця сцяжынка. Многа каляін 17 Szczególnie piękn ie prezentu je się łono natury po Ŝycio dajnym ciepłym d eszczu, czemu teŝ poeta dał pełny s wó j wyraz w wierszach z 1977r. Пасля дажджу. Tytu łem przykładu zacytujemy tu początkowe trzy zwrotki: Сонца плямамі свеціць За вэлюрамі хмар. Вецер дзьме на кларнеце, Лес пяе, як кабзар. Над палямі, лясамі Птушак чуць перазвон. Ён дрыжыць галасамі: Тэнар, бас, барытон. Неба кроплямі поту Напаіла раллю, Ручаі пазалоты Залілі ўсю зямлю 18. Osadzenie czło wiek a w pejzaŝu n atury two rzy piękn e landszafty poetyck ie, wywo łuje poczucie trwałej więzi z przyro dą, harmonię obrazu, co znalazło s wó j wyraz m.in. takich wiers zach, jak: Хацеў бы я (1959) 19, Вечар над ракой (1962) 20, Ноч на пашы ( ) 2 1,Матылькі ( ) 22.Nasz poeta nad wyraz umiłował rodzinny krajob raz podlask i. W wierszu Падляша (1957) wypowiedział swoje credo, czyli najb ard ziej intymne uczucia i myś li towarzyszące mu przez całe Ŝycie: З айчыннаю зямлёй я зжыўся ад калыскі, І пакахаў яе я сэрцам і душой. І гэты родны край заўжды мне будзе блізкі, Хоць можа сумны ён, ды ўсё ж такі ён мой Д. Шатыловіч, Маё Падляшша, op. c it., s ТаmŜe, s TamŜe, s TamŜe, s TamŜe, s TamŜe, s TamŜe, s

13 Potwierdził to w całej pełni w późniejszych wierszach Зноў Падляшша ( 1970 ), w który m czytamy m. in.: Зноў Падляшша. Край мой родны. Дзе майго юнацва годы Палыхнулі, як паходня На вячэрніх карагодах Я люблю далей Падляшша, Хаты, нівы і бярозы, І калі з паднебнай чашы Вее снегам і марозам 25. JakŜe wy mowne są wiersze Мая першая хата (19 77). Klamrą scalającą są tu p ierwsza i ostatnia zwro tki : Не знаў я ў дзяцінстве палацаў. Не чуў, як жылі каралі, Я вёску сваю толькі бачыў На беднай падляшскай зямлі Пасля да палацаў багатых Закідваў мяне лёсу шлях, Аднак мая першая хата Жыць будзе і ў марах і снах 27. Poeta ze szczególną wd zięczn ością n ie tylko odnotowuje, ale wręcz opiewa goś cinność mies zkańców swej wioski, z której pochodzi: І зноў я ў роднай вёсцы З сям ёю, між знаёмых. Штодзень бываю госцем На радасных прыёмах. Усюды запрашаюць Мяне з адкрытым сэрцам, І часам адчуваю Сябе, як на канцэрце 28 Z tych i podobnych wierszy p łyn ie liryzm jak najbardziej os obisty szczery, powszedni. Wys tępuje teŝ patos jako kon ty nuacja linii liry cznej. W kręgu zaintereso wań poety znalazła się teŝ o byczajowość 24 TamŜe, s TamŜe, s TamŜe, s Ta mŝe, s Ta mŝe, s

14 podlaska, w ty m zwłaszcza tradycyjn e ś więta, оbrzędy, oby czaje, zwyczaje, jarmarki, o dpus ty. Dał temu wyraz w jakŝe pięknym i nastrojo wo podnios ły m wierszu Фэст (1980 ), prezentującym miejscowe cerkiewne święto parafialne k u czci pro roka E liasza: Сёння дзень Ільі прарока, Сёння ў нашай вёсцы фэст. Чуць вясёлы рытм навокал I яго святочны змест. Чысты кожны панадворак І прыемна ў сценах хат, Ва ўсіх клунях і каморах І парадак ёсць і лад Не відаць на тварах злосці, Вочы свецяць без агню. Хто сюды з явіўся ў госці Будзе прыняты ў радню 30. Niestety, upływ czasu robi swoje, zanikają trad ycje lud owe i miejsco wy folklor równieŝ na Podlas iu. Ubo lewa nad tym nasz poeta, wierny syn ziemi podlaskiej : Сумна мне, што ў нашых вёсках Гіне родны наш абычай, Рэдка чуць там адгалоскі З родных назваў, з родных клічак. З кожным годам песень родных Усё менш спявае моладзь, І шукае спевак модных У замежных балаголаў 31. Wiejs kie rytuały, uroczystoś ci i tradycje, obrzędowość, zwyczaje i obyczaje g łęboko zapadły w s ercu, odczuciach і chłonnej pamięci poety. I d o nich perman entnie wraca piewca Podlasia Północn ego. Ta Rusińsk a trad ycja ludowa w czasach nam ws półczesny ch prawie całkowicie zniknęła na Podlas iu Połudn iowym, czyli po III ro zbiorze Polski w tak zwan ym Nowo Galicyjskim, stanowiącym późn iej integralną część Księs twa Wars zawskiego i Królestwa Polskiego, co teŝ było związane z katolicyzacją i p olonizacją tych terenów. Nato miast zachowała się na Podlas iu Pó łno cnym, czyli w tak 29 TamŜe, s TamŜe, s Ta mŝe, s

15 zwanych po III rozbio rze Polsk i Prus ach Nowows cho dnich, które n a mocy traktatu w TylŜy (180 7) w ch arakterze o bwodu białostock iego zostały włączon e do Cesarstwa rosyjskiego, a w 1839 r. in cor pore do guberni Grodzieńskiej, co teŝ sprzyjało białorutenizacji tych terenów, w tym teŝ przys wo jen iu piękny ch białorusk ich tradycji ludo wych. Dotyczy to m.in. rozpowszechnionego zarówno w Rosji, jak i n a Ukrainie, a w s zczególności na Białoru si kultowego wręcz zwyczaju czczenia, a n awet adoracji haftowanego ręcznika. Dał temu wyraz nas z poeta w przepiękny m utworze lirycznym Беларускі ручнік, osadzając go w swoich ro dzinnych miejscowych realiach i trady cjach. Na dobrą sprawę jes t to prawdziwy klejnot w literaturze białorus kiej, ujmu jący czy telnika s wym wdziękiem, biegłością i sprawnoś cią poetycką, wartoś cią treści, prostotą formy i komun ikatywn ością, udatnie n awiązujący do całej tradycji wscho dniosłowiańs kiej, która osob liwie n a Białorusi wcieliła się w nieprześcign ion e fo rmy artys tyczne. Tradycja kultu ręcznik a u trwaliła s ię takŝe n a Białos tocczyźnie, w małej Ojczyźnie D. Szatyłowicza, czyli n a Podlasiu Północnym: У дзяцінстве маім беларускі ручнік, Быў аздобаю ў хаце і мэблі і сцен, Абдымаў дзве іконы ў кутку << багавік>>, Каляровы арнамент свяціўся ўвесь дзень Гаварыў да мяне ён на мове ікон, Упрыгожваў ён Дзеву Марыю з Хрыстом, І Міколу Святога, лампады агонь, І здавалася мне ратаваў ён наш дом 32. Ręcznik wys zywany fun kcjonował teŝ jako pięk na ozdoba mieszk ania i niezastąpiona dekoracja: У пакоях віселі кругом ручнікі, Ля гадзінніка, люстра пры самым акне. Красаваліся кветкамі, быццам вянкі, Ручнікі прыгажуні на кожнай сцяне 33 To ręcznik właś nie towarzyszył w pod róŝy, ratował od nies zczęść, był swoistym talizmanem i zarazem kojący m balsamem, uśmierzał bó l i ochraniał Ŝycie : А ручнік уціральнік заўжды быў са мной, І як мылі мяне, і як мыўся я сам, Ён быў мягкі і гладкі пад маткі рукой, І мяне суцяшаў, як чароўны бальзам. 32 Д. Шатыловіч, Струмені лёсу, ор. cit., s TamŜe. 127

16 Ручнікі гэты выткала маці мая, І арнаменты ўсюды рукой нанясла, І ў вайну, каб не згінуў я дзесь у баях Не адзін пад іконы ў царкву занясла 3 4. Poeta znakomicie uch wycił ten znamienny rys, iŝ ręcznik białoruski przez całe wieki był sy mbolem s zczęścia i Ŝycia : У абрадах калісь беларускі ручнік Быў і сімвалам шчасця і скарбам жыцця, І давалі яго ад бацькоў у разлік Маладой у пасаг, як ішла да вянца Пры вянчанні ручнік на руках маладых Іх супольна вязаў там на многа гадоў, А падножнік ручнік пад нагамі тады Астаўляў ім на шчасце адбіткі слядоў 3 6. Na Białorusi kult ręcznik a był szczegó lnie doniosły i waŝki. Potwierdza to w całej pełni białorusk a znawczyni przedmiotu W. Fadziejewa:,,У час засухі, эпідэмій, вайны і інш. няшчасцяў жанчыны ўсяго сяла ткалі на працягу дня ці ночы абыдзённік, які выконваў функцыю апатрапея. Узорысты ручнік адзін з прадметаў, які найчасцей ахвяроўвалі як дар у царкву, касцёл, капліцу, на крыжы, што стаялі на расстайных дарогах. Ручнікі займалі таксама важнае месца ў каляндарных звычаях і абрадах. На вадохрышча ручнікі часам упрыгожвалі ледзяны крыж, на сёмуху іх ахвяроўвалі бярозе як духу расліннасці, на Купалле разам з вянкамі з жывых кветак развешвалі на прыдарожныя крыжы, на зажынках першы сноп абвязвалі стужкамі, прадзівам ці ручніком, ім жа ахіналі гэты сноп у куце. У мінулым ручнік быў, верагодна своеасаблівым язычніцкім абразом, магічным апатрапейным сімвалам роду, сям і з дапамогай якога быццам бы ажыццяўлялася сувязь паміж нашчадкамі і продкамі 37. Z kolei Jau hien Sachu ta w najnowszym wydaniuosiemnas totomowej encyklopedii białoruskiej w h aśle Ручнік pisze m. in.:,,вернікі ручнікамі прыбіралі образы; яны былі абавязковым атрыбутам вясельных, радзільных, пахавальных і іншых абрадах: 34 TamŜe. 35 Ta mŝe. 36 TamŜe, s В.Я.Фадзеева, Ручнік, w: Этнаграфія Беларусі. Энцыклапедыя. <<Беларуская энцыклапедыя >> імя Пятруся Броўкі, Мінск 1989, s

17 на іх прымалі народжаных, яны ўваходзілі ў пасаг нявесты, былі неабходнай часткай падарункаў нявесты жаніху, сватам, родным жаніха; іх перавязвалі цэраз плячо свата, пасцілалі пад ногі маладым у час вянчання; на ручнікі апускалі труну ў магілу, іх павязвалі на магільны крыж. У часы засухі, войнаў, эпідэміі жанчыны адной вёскі за дзень ці ноч ткалі ручнік-абыдзённік, які вешалі на прыдарожны крыж, абнасілі вакол вёскі, праганялі на ім хатнюю жывёлу 38.Na Białoru si przeprowadza się specjaln e k onferencje i sympo zja poświęcon e ręcznik owi, tkactwu ręczników, historii etc., zob. np. Ручнік у прасторы і часе.матэрыялы Міжнароднай навукова практычнай канферэнцыі, (Мінск 2 000) Powstają specjalne studia i rozprawy naukowe, np. В.А. Фадзеева, Беларускі ручнік, Мінск 1994; М.С.Кацар, Беларускі арнамент: Ткацтва. Вышыўка, Мінск Są wys pecjalizowan e muzea ręcznikó w, urządza s ię s pecjalne tematyczn e wys tawy. I dobrze się stało, iŝ temat ręcz nika znalazł swe piękn e wdroŝenie artystyczne w poetyck ie twórczoś ci Dymitra Szatyłowicza. Warto by s ię nawet pokus ić o specjalną antologię po ety cką Ręcz nik i w poezji białoruskiej tak na marginesie przypo mniał mi się wiersz Wiery Wia rby Ручнікі i jego os tatnia zwrotk a: Супыніўся гнеды над вярбой густой, Цалаваў Алёнку Янка над вадой. Стала ціха, ціха на усёй зямлі, Па рацэ далёка ручнікі плылі... 3 Oczywiście, wiersz ten napis any w innej konwencji poety ckiej niŝ cytowane wyŝej zwrotk i Dymitra Szatyło wicza, stano wiące poetycką ozdo bę omawianego tematu. Rzeźbiarzem wierszy Szaty łowicza by ło przede wszystkim jego doświadczenie Ŝyciowe, a prawdziwą lirykę tworzyły wiarygodne uczucia, przejawiające się szczególn ie w tak blis kim jego sercu cyk lu podlaskim. Wracając do swoich s tron ojczys ty ch i macierzyń skich odn ajdywał s iebie i swo ją toŝsamość. JakŜe przekonywu jąco, pięknie i wzrus zająco brzmią jego wiers ze pod laskie. 38 Я.М.Сахута, Ручнік, w: Беларуская Энцыклапедыя ў 18 тамах, t. 13. Выдавецтва << Беларуская энцыклапедыя >> Мінск 2 001, s Zob. teŝ: М.Ф.Романюк, Ручнік, w: Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі ў 5 тамах,t.4, Выдавецтва << Беларуская энцыклапедыя >>, імя Пятруся Броўкі, Мінск 1987, s Cy t. wg: Мы беларусы. Вершы. Укладальнік Яўген Міклашэўскі, мастак Уладзімір Сытчанка. Выдавецтва << Мастацкая літаратура >> Мінск 1988, s Wiersz Wiery Wiarby Ручнікі w urokliwie piękny m oprac owan iu muzycznym Miko ła ja P ia tren ki stał się ulub ioną p ieśn ią mło dzieŝy białoruskie j. 129

18 Ciepło płynie z gorąceg o uczucia, kieruje im głęboki n akaz moralny poszanowan ia i umiłowan ia ziemi ojczystej i trady cji swoich przodków. Własną twórczość perman entnie wzbog acał sięgając do pradawnych wzo rów kulturowych lu du podlaskieg o, do jego przesądów i wierzeń, podań legend, do jego przebogatej leksyk i gwarowej, którą wręcz doskon ale p rzyoblekał w piękn y kształt białoruskiego słowa poetyckiego, co teŝ s tało jego wyróŝnikiem w kon tekście całej poezji biało ruskiej. Poetyck a twórczość Szatyłowicza to wy raz jego wsp omnień, przeŝyć, rozmyś lań liryczn ych. Jej wartość utrwaliła się w pamięci w tym, co najbardziej osobiste, przeŝyte uks ztałtowan e, powstałe w ujmujący m zasłuchiwan iu się we własne uczucia, wy niesione z rod zin nych pejzaŝy, wciąŝ powracających w p amięci miejsc pierws zych unies ień, w tym bardzo osobistych, intymn o miłos nych, stanowiących autentyczne źródło jego natchnienia poetyckiego. Pod wraŝeniem lektury ksiąŝki Mikołaja Jermałowicza Старажытная Беларусь i p ierwszego tomu znakomitego dzieła Mik ołaja Karamzina История Государства Российского (wyd ) napisał his toryczne wiers ze o Rahwałodzie i Turze, pierwszych białoruskich ks iąŝętach w Połock u i Turowie 40 oraz o ks ięŝnej połockiej Prads ławie 41.Wnos zą one do białoruskiej po ezji is to tne wartości poznawcze z zakresu dziejów Białorusi DuŜą wartość moralno-etyczną prezentuje wyniesiony z doś wiadczeń wojenn ych autora pacyfiz m i antymilitaryz m oraz u miłowanie p okoju і zg odnego ws półŝycia międ zy naro dami, wa runk ujących ko nstruk ty wną wymianę dó br materialnych і kultu ralnych, a w rezultacie ś wiatowy postęp cy wilizacyjny. Takie przeko nanie D.Szaty ło wicz wyn iós ł z drugiej wojny światowej, pogłębione wszech stron nie poprzez osobisty udział we współp racy międzynarodowej i podróŝach zagranicznych. Jak o Ŝo łnierz fron towy był ranny, a kiedy wrócił d o rodzinnej ws i Czeremcha, to dowied ział się, iŝ latem 1944 r. trwały tam walki frontowe, pod czas których prawie cała wioska została spalona, a ojciec poety zginął o d k uli przy ratowaniu domu od poŝaru, chociaŝ dom jeg o po kryty dachówką, a ch lewy papą ocalały: Калі вярнуўся я ў шынелю З салдацкай торбаю ў руках, З даўнейшай вёскі ацалелі Мой успамін і мроі ў снах. 40 Д.Шатыловіч, Струмені лёсу, op. cit., s Д. Шатыловіч, Вясёлка над імглою, op. cit., s

19 Агністы змей ваеннай хмары У попел вёску ўсю змяніў, Страшэнны жах пасля пажару Маё юнацтва спапяліў 42. Pod wp ły wem własny ch doś wiad czeń Ŝyciowych i wnikliwej analizy wydarzeń na świecie po eta stał się zdecydowanym przeciwn ikiem wojen, co teŝ znalazło swój znamienny wyraz w wierszach pt. Ізноў вайна.zacytujmy z niego pierwszą i ostatnią zwrotkę (strofę ) jako do sadn ie wy raŝającą istotę rzeczy i celn ie piętnującą niesłychany wręcz cynizm agresora, przykrywającego s wą nicość mo ralną faryzeu szo wskim od wo ływaniem się d o Boga i biblii: Ізноў вайна. Зноў кроў цячэ людзей нявінных. Ізноў мацнейшы на слабейшага напаў. Ад бомб, снарадаў гінуць дзеці і жанчыны, Агрэсар цешыцца з ахвяр, як ваўкадаў.... І хваліцца, што ранкам біблію чытае, Што хрысціянін ён і ёсць прыхільнікам Хрыста, І верыць ён, што пападзе ў брамы раю, Бо моліцца да Бога са свайго паста 43. Na s zczególną uwagę zasługu je wyso ce human is tyczny antywojenny demas katorski cykl p oetycki skład ający się z nas tępujących wierszy:вайна, Араты, Там дзе калісь хадзіў Хрыстос, Людзі і вайна 44. Sprzeciw, a nawet wręcz o burzenie autora wzbud za teŝ udział wojsk polskich w charakterze s ił pomocn iczych zbrodniczego agresora: Ненавіджу, як улада мая На чужы фронт людзей высылае, Каб яны дзесь далёка ў баях Уміралі, як дзікая зграя 45 Gniew autora jes t tym więks zy, iŝ we własny m kraju są problemy społeczne wymagające n ieo dzownych ro związań : Маем карупцыю тут і зладзейства, Маем галодных, бяздомных людзей, І беспрацоўе, стыхійнае бедства І ад дажджу, і ад іншых падзей Д. Шатыловіч, Маё Падляшша, op. cit., s Д. Шатыловіч, Вясёлка над імглою, op. c it., s Д. Шатыловіч, Струмені лёсу, op.cit., s TamŜe, s TamŜe, s

20 Sens swojego twórczego działania, s wo ją rolę jako czło wieka i poety Dymit r Szatyłowicz trak tował jako sui gener is posłann ictwo moralno etyczne i s połeczne. Temu teŝ pod porządkował swó j talen t poetycki, nie był lekk oduchem, ani teŝ zwolenn ikiem szyb ko p rzemijający ch konwen cji literack ich nowinek, mód poetyck ich. Z kaŝdego jego wiersza tchnie głębokie przeko nanie do tego, co mówi i co czyni, społeczna Ŝarliwość, głębokie zaangaŝowanie w sprawy lu dzkie i pro blemy dnia powszedniego. Jego poezja to wyraz przeŝyć, roz myślań, zręcznie i poŝytecznie łączony ch z aktualnymi prob lemami współczesnego Ŝycia, co teŝ znalazło swój wy raz znamien ny w zatro skanym społecznie wierszu Бязлітасны бывае свет: Куды не глянеш зло-бяда, Галодных поўна і разутых І багацеяў чарада, Не адчуваючых пакуты. Адны ў палацах маюць рай, Другія мерзнуць дзесь у норах. Адны з ядаюць каравай, Другія паміраюць з гора. Жыццё паўсюдна барацьба За хлеб, за воду, за кватэру, Бездапаможная журба За поспех, славу ці кар еру. Адным ад працы льецца пот, Другія бедных акрадаюць, А трэція, наадварот, На багацеяў нападаюць 47. PowyŜs ze wiersze móg ł napisać tylko taki po eta, któ ry kieru je się humanistyczną tros ką o człowieka pracy, tak bardzo s poniewieranego w trak cie transformacji u strojowej, utrwalającej podział n a przegranych biedakó w i wyg ran ych bog aczy. Martwi po etę, iŝ wiedza i p raca, które powinny być chlebem codzien nym człowiek a, jego bło gosławieńs twem, są tak b ardzo poniewierane i lekcewaŝone w dzisiejszy m spo łeczeństwie, w który m liczy s ię wyłącznie pien iądz i bogacenie się per fas et nefas. Intuicyjny talent poety, wyraŝając s amą is totę rzeczy, w magiczn y sposób dramatyzuje te wszystkie nabrzmiałe pro blemy s połeczne, na które politycy, mające pełną gębę górnolotnych frazesów o społeczeńs twie obywatelskim, i pełnych zas adach demokratyczn ych, o niezbywalnych prawach człowieka i obywatela, wciąŝ n ie chcą lub teŝ nie mogą znaleźć s zczerej i przekon ywającej odpowiedzi. Д. Шатыловіч, Вясёлка над імглою, op. cit., s

21 Dymit ro wi Szatyłowiczowi jako zaangaŝowanemu po ecie w lo s człowiecz y wciąŝ przyś wiecają ideały z jego młodzień czy ch marzeń uczynienia Ŝycia lepszym, do skon alszy m i piękniejszym, co teŝ wyraŝają p ełn e humanistycznych treś ci jego s trofy po ety ckie, z lat powojenn ych, w któ rych gorąco aprobował pozyty wne w jego odczuciu i przekonaniu przemiany spo łeczne na wsi pod laskiej, jej kulturowy awans. Równocześnie w wierszach o s wojej wiosce Czeremsze i o p oblis kiej os adzie, którą w miejscowej g warze nazy wano Czyry mucha, zatytułowanych Чаромха ў мінулым і Чырымуха 48 w utworach o wyjątkowej wręcz wraŝliwości na kwestie społeczne, p rzy pomniał, iŝ b yły to bardzo biedne miejscowości, podobnie jak i inne okoliczne ws ie na Podlas iu, w których w latach międ zywojennych pano wał zastój, stagnacja i ogólna bezn adzieja. Autorowi w n ajmniejszej mierze nie moŝna zarzucić czarno widztwa, bo tak a właśnie była p onura smutna rzeczywis tość tego okresu. Przeto prezentuje fakty czny i jakŝe realistyczny stan rzeczy. Bo rzeczywiś cie domy były wyłącznie drewniane, przewaŝnie pok ryte s łomą, w niektóry ch n ie było podłogi, an i łóŝek, zamiast pod łog i był glin iany tok, a w miejs ce łóŝka ułoŝo ny z d esek na podstawkach tzw. запык, na którym rozścielało s ię sienn ik ze słomy czy sian a i na nim s pała pokotem cała rod zina, jedna o soba obok dru giej. Ubogie chaty najczęściej były jednopokojowe z duŝym piecem, w którym się gotowało poŝywienie i piekło się ch leb. Na tym w ten s posób ogrzewanym piecu w zimie się spało. Naczynia p rzewaŝn ie były gliniane lub metalowe, łyŝki drewniane, bez wid elców. Cała ro dzina jadła z jednej duŝej misk i. Wieczorami oświetlano dom lampą nafto wą, a w biednych rodzinach łuczyną. ZboŜe wtedy ścinano sierp em, a t rawę kosą, snopy młócono cepem, ziemniaki kopano moty ką. Nie było na wsi ani radia, an i maszyn ro lniczych. Ws zys tko to moŝna wyczytać z podlaskich wierszy Dymit ra Szatyłowicza i do nich odsy łam zain teres owany ch tematem. JakŜe częs to poeta wsp omin a s woją młodość i lata pracy, kiedy realizowały się jego najśmielsze plany, zamierzenia i pomys ły. Chciałby być wiecznie młodym i zdro wym, ale nie b ezrobotnym i bezdomnym: Не хацеў бы аднак быць цяпер беспрацоўным, Ці баяцца, што выкінуць з працы на брук, Не хацеў бы таксама блукаць я бяздомным І ў каналах хавацца зімой, як павук 49. Nas z tragiczny ws półczesny byt pełen n ieszczęść codziennych, zabójstw, ws zelakieg o złod ziejs twa i oszustw, jawi się poecie jako koszmarne continuu m lat między wojennych: 48 Д.Шатыловіч, Маё Падляшша, op. cit., s Д. Шатыловіч, Струмені лёсу, o p. c it., s

22 , І небяспечна стала ўсюды на дарогах, Шафёраў забіваюць, забіраюць груз, Ды адбіраюць грошы блізка ля парога, Бо красці ўмеюць лепш, як шчупальцы медуз Карупцыя, зладзейства ў верхавінах ўлады, Рабунак і забойства тэма ўсіх навін, Цякуць яны з газет, як воды праз каскады, Атручваюць жыццё струменямі таксін 51. Obecnie poeta p rzebywa na dobrze zas łuŝonej i wysłuŝonej emerytu rze. Nie zap rzestaje jednak s wojej twórczości literack iej. Z jego poezji tchn ie miłość Ŝycia i człowiek a, Ŝarliwa i czys ta, wartość i uczciwość w stos unkach między lud zkich, pos zan owanie do robku swoich ko legów po piórze, co teŝ wy jawił w swoim po słaniu poetyck im z o kazji 8 0-letniego jubileuszu Wiktora Szwed a - Юбіляру Віктару Шведу. Czyta my tam m.in.: Я сачыў за Тваім шляхам творчым, І Твой поспех мяне акрыляў, Усхваляў я адпор Твой станоўчы Да бяздушных, бязлітасных спраў.... І на Твой юбілей я жадаю Для цябе і здароўя, і сіл,, Каб паэзія ў вершах жывая, Выплывала ў цябе ў небасхіл 52. Tego samego i my Ŝyczymy Jub ilatowi Dymitrowi Szatyłowiczowi, w tym szczególnie, aby umiejętnie s poŝytk owując swo je krzepkie zdrowie i mag iczne siły witalne nadal i nader udatnie pomnaŝał swój dorobek poetycki jako wyraz doświadczeń Ŝyciowych, przeŝyć i refleksji, niepokoju mo ralneg o, wynik ającego z licznych zagroŝeń cywilizacyjnych. Niech nad al brzmi donośnie w literackim chórze BiałowieŜan czys ty i szczery głos Dymitra Szatyłowicza, kształtu jący poprzez swój kunszt artystyczny p ory wające doznania i przeŝycia estetyczne. 50 TamŜe, s TamŜe, s TamŜe, s