Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii

Transkrypt

1 INSTYTUT PRAHISTORII UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA OÂRODEK OCHRONY DZIEDZICTWA ARCHEOLOGICZNEGO MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W BISKUPINIE POZNA SKIE TOWARZYSTWO PREHISTORYCZNE Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii REDAKCJA JACEK NOWAKOWSKI ANDRZEJ PRINKE W ODZIMIERZ RÑCZKOWSKI POZNA 2005

2 ABSTRACT: Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski (eds), Biskupin i co dalej? Zdj cia lotnicze w polskiej archeologii [Biskupin and what next? Aerial photographs in Polish archaeology]. Instytut Prahistorii UAM, OÊrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, Muzeum Archeologiczne w Biskupinie, Poznaƒskie Towarzystwo Prehistoryczne, Poznaƒ 2005, pp. 522, fig. & phot. 199, colour plates 142. ISBN Polish text with English summaries and captions. These papers present examples of the application of aerial photography in Poland and some other European countries. The authors discuss several issues including the history of Polish aerial archaeology, the conditions of its usefulness in Polish archaeology, certain contemporary technological resources that increase the effectiveness of the information in the photographs, the complex problems of photointerpretation and the closely related question of how to archive them and make them available, the universal uses of photographs in conservation work and in research practice. Aerial photographs also allow to look at archaeology from a different perspective, thus they can be a good basis for re-conceptualisation of many fundamental problems, such as methods of cultural landscape studies. Recenzenci: prof. dr hab. Bogus aw Gediga prof. dr hab. S awomir Kadrow Copyright by Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski 2005 Copyright by Authors Publikacj wydano przy finansowym wsparciu Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Dziekana Wydzia u Historycznego UAM, Fundacji UAM, Aerial Archaeology Research Group oraz ze Êrodków projektu European Landscapes: Past, Present and Future (Ref. No / CLT CA22) realizowanego w ramach programu Culture Adjustacja streszczeƒ i t umaczenie podpisów: Joanna Haracz-Lewandowska Sk ad i amanie: ad rem, Poznaƒ Jacek Tomczak Projekt ok adki: Jolanta i Konrad Królowie ISBN Wydawca: ul. S owiaƒska 38A/ Poznaƒ tel./fax +48 / adrem@echostar.pl

3 Spis treêci Jacek Nowakowski, Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Lataç, lataç i interpretowaç: problemy i perspektywy polskiej archeologii lotniczej Cz Êç I: Troch historii czy tylko Biskupin? Wojciech Piotrowski, Wykopaliska biskupiƒskie z lotu ptaka próba podsumowania Lidia uk, Dokàd prowadzisz Biskupinie? Dariusz Krasnod bski, Pamiàtkowy album z polskimi zdj ciami lotniczymi z lat Agnieszka Dolatowska, Danuta Prinke, Do trzech razy sztuka: próba interpretacji zdj ç lotniczych z Kotliny Toruƒsko-Bydgoskiej Cz Êç II: Zdj cia lotnicze i technologia S awomir Królewicz, Charakterystyka wybranych cech wspó czesnych Êrednioi wysokorozdzielczych danych teledetekcyjnych Jerzy Mia dun, Wymiar fraktalny zobrazowaƒ teledetekcyjnych krajobrazu ekologicznego, poddanego antropopresji Jerzy Mia dun, Wst pna koncepcja struktury systemu pozyskiwania danych w trakcie rekonesansu lotniczego i ich transmisji do Internetu w czasie rzeczywistym Cz Êç III: Problemy z interpretacjà Lidia uk, W poszukiwaniu salomonowego rozwiàzania, czyli o tym, kto powinien interpretowaç zdj cia lotnicze s ów kilka Andrzej Kijowski, Stefan ynda, Struktury glacjalne i peryglacjalne jako t o dla archeologicznej interpretacji zdj ç lotniczych Krzysztof Maciejewski, Wró enie z fusów? Dylematy fotografujàcego obiekty archeologiczne Cz Êç IV: Archiwizacja i udost pnianie zdj ç lotniczych w archeologii Wies aw St pieƒ, Karta obserwacji terenu z góry Katarzyna Bronk-Zaborowska, Andrzej Prinke, Lidia uk, APh_Max baza danych o zdj ciach lotniczych dla potrzeb archeologii Andrzej Prinke, Zaplecze informatyczne w zastosowaniach metody archeologicznego rekonesansu lotniczego Jerzy Mia dun, Izabela Mirkowska, W odzimierz Ràczkowski, WczesnoÊredniowieczne za o enia obronne w Polsce pó nocno-wschodniej: projekt systemu informacji archeologicznej Cz Êç V: Zdj cia lotnicze w praktyce konserwatorskiej Zbigniew Kobyliƒski, Krzysztof Misiewicz, Dariusz Wach, Archeologia niedestrukcyjna w pó nocno-wschodniej Polsce Piotr Górny, Ma gorzata Przybyszewska, Jacek Wysocki, Weryfikacja terenowa zdj ç lotniczych Wojciech Sosnowski, Dokumentacja fotolotnicza w archeologii ziemi che miƒskiej. Pierwsze doêwiadczenia, mo liwoêci, perspektywy Andrzej Prinke, W odzimierz Ràczkowski, Bogdan Walkiewicz, Archeologiczny zwiad lotniczy wzd u trasy planowanej autostrady A2 w granicach dawnego woj. poznaƒskiego

4 Jacek Nowakowski, Znaczenie zdj ç lotniczych w konserwatorstwie archeologicznym na przyk adzie stanowiska archeologicznego w Osiecznej (stan. 4) Tomasz Burda, Archeologiczna apokalipsa. Wykorzystanie fotografii lotniczej w ocenie zniszczeƒ na stanowiskach archeologicznych w Iraku Cz Êç VI: Od zdj ç lotniczych do wieloaspektowych i zintegrowanych badaƒ: dorobek i perspektywy Andrzej M. Wyrwa, Zdj cia lotnicze w ekneƒskim kompleksie osadniczym oraz ich weryfikacja archeologiczno-architektoniczna i osadnicza Krzysztof Maciejewski, W odzimierz Ràczkowski, Jamy, jamy lecz nie tylko: wyniki archeologicznego rozpoznania lotniczego w Wielkopolsce w latach Barbara Stolpiak, W odzimierz Ràczkowski, Opactwo pocysterskie w Bierzwniku, woj. zachodniopomorskie a zdj cia lotnicze oczekiwania i mo liwoêci Kazimierz Grà awski, Zdj cia lotnicze w archeologicznej praktyce badawczej Muzeum w Brodnicy Dariusz Krasnod bski, Lotnicza prospekcja archeologiczna w dorzeczu Odry, przeprowadzona w 1999 roku Krzysztof Wieczorek, Widaç, nie widaç czy pilot mo e zostaç archeologiem? Marcin Dziewanowski, Lidia uk, Zaleg oêci nie do odrobienia? Przyczynek do przydatnoêci zdj ç lotniczych w badaniach terenowych na przyk adzie stan. 5 w Mierzynie, woj. zachodniopomorskie Rafa Gradowski, Fotografia lotnicza w archeologii a problem wczesnoêredniowiecznego osadnictwa obronnego na terenie miasta Cz uchowa Mi osz Giersz, Maciej S omczyƒski, Mariusz Zió kowski, Archeologia lotnicza w polskich badaniach archeologicznych w Andach Violetta Julkowska, W odzimierz Ràczkowski, Zobaczmy przesz oêç! Zdj cia lotnicze w dydaktyce historii Cz Êç VII: Zdj cia lotnicze i krajobraz kulturowy Wies aw St pieƒ, Fotografia lotnicza w ochronie krajobrazu kulturowego Paul M. Barford, Tworzenie krajobrazu: archeologia osadnicza z lotu ptaka? Grzegorz Kiarszys, Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze korelacji wyników badaƒ powierzchniowych i rozpoznania lotniczego Cz Êç VIII: Jak si to robi w Europie? Robert Bewley, Archeologia lotnicza kilka myêli na przysz oêç Rog Palmer, Dlaczego niezb dna jest interpretacja zdj ç lotniczych i wykonywanie map? Ralf Schwarz, Günter Wetzel, Archeologia lotnicza w Niemczech z historii badaƒ Michael Doneus, Archeologia lotnicza w Austrii Martin Gojda, Archeologia lotnicza w Czechach w koƒcu XX wieku: integracja studiów nad krajobrazem kulturowym a archeologia nieinwazyjna Ivan Kuzma, Archeologia lotnicza na S owacji Lis Helles Olesen, Archeologia lotnicza w Danii Romas Jarockis, Fotografia lotnicza, archeologia i dziedzictwo kulturowe na Litwie Juris Urtāns, Fotografia lotnicza w archeologii na otwie Indeks nazw osobowych Indeks nazw geograficznych Lista adresowa autorów

5 Krzysztof Maciejewski Wró enie z fusów? Dylematy fotografujàcego obiekty archeologiczne 1. Wprowadzenie W trakcie rekonesansu lotniczego cz sto obserwuje si wyró niki roêlinne, które mogà byç traktowane jako manifestacja znajdujàcych si pod ziemià obiektów archeologicznych. Na ich interpretacj wp ywa dotychczasowa wiedza oraz okreêlone oczekiwania obserwatora. Bywa, e kszta t i wielkoêç zauwa onych obiektów sugerowa yby mo liwoêç uznania ich za wskaêniki obecnoêci obiektów archeologicznych (por. Ràczkowski 2002). Dopiero spostrzegawczoêç obserwatora lub uwidocznione na zdj ciach szczegó y (wczeêniej nie brane pod uwag ) ujawniajà fakt, i mamy do czynienia bàdê to z przejawem wspó czesnej dzia alnoêci cz owieka, bàdê te z wynikiem okreêlonych zachowaƒ zwierzàt lub naturalnych procesów wyst pujàcych w przyrodzie. Zbyt pospieszna lub pobie na ocena charakteru danego obrazu mo e prowadziç do b dnej interpretacji. Jak si przekonamy, nie ka da regularnoêç, kolistoêç i geometria pozwala uznaç obiekt za archeologiczny. 2. Pu apki czyhajàce na archeologów lotniczych 2.1. Struktury litologiczne Formy geomorfologiczne nale à do najcz Êciej obserwowanych obiektów podczas eksploracji lotniczej. O ile du e jednostki morfologiczne i formy terenowe, erozyjne i akumulacyjne, oraz formy zwiàzane z dzia alnoêcià lodowców sà dobrze czytelne i stosunkowo atwo rozpoznawalne, o tyle ma e formy litologiczne, przewa nie zwiàzane z dzia alnoêcià lodowców na obszarach nizinnych, mogà nastr czaç sporo trudnoêci w ich w aêciwej interpretacji (por. Kijowski, ynda w tym tomie); szczególnie e w procesie geomorfologicznej interpretacji zdj ç lotniczych nie mo na w danym regionie sztywno stosowaç kluczy interpretacyjnych, wypracowanych dla innego regionu, gdzie mog y zachodziç odmienne procesy geomorfologiczne (por. Cio kosz, Miszalski, Ol dzki 1999). Wszelkiego rodzaju drobne formy geomorfologiczne, takie jak: wa y, garby, pagóry, pozornie nie zwiàzane z wyst pujàcymi obok du ymi formami polodowcowymi mogà byç interpretowane jako przejaw dzia alnoêci cz owieka, tj. umocnienia obronne, nasypy kurhanów itp. (Tabl. I: A). Niekiedy dopiero w aêciwie przeprowadzona weryfikacja terenowa pozwala na jednoznaczne wykluczenie danego obiektu z kr gu zainteresowania archeologów. Tak e takie zjawiska jak tzw. kliny mrozowe, b dàce efektem g bokich sp kaƒ, zaliczane do utworów polodowcowych, przyjmujà form wzgl dnie regularnych wielokàtów. Takie formy mogà niekiedy sugerowaç obecnoêç pozosta oêci rowów, Êladów budowli czy systemów pól (por. Wilson 2000). 157

6 Tabl. I: A. Kar owice, gm. Swarz dz. Forma geomorfologiczna w postaci wa u mo e imitowaç struktur kulturowà. Fot. K. Maciejewski, Tabl. I: B. Kie czewo, gm. KoÊcian. W bezpoêrednim sàsiedztwie badanego wykopaliskowo stanowiska archeologicznego sfotografowano rozrastajàce si grzyby imitujàce koliste obiekty archeologiczne. Fot. W. Ràczkowski,

7 Tabl. II: A. Rokitno, gm. Przytoczna. Wyró niki roêlinne na obszarach leênych mogà wprowadzaç w b àd poprzez regularnoêç kszta tów. Fot. K. Maciejewski, Tabl. II: B. Warszkówko, gm. S awno. Kr gi wydeptane przez sarny mogà sugerowaç obecnoêç kr gów tworzàcych negatywne wyró niki roêlinne. Fot. K. Maciejewski,

8 2.2. RoÊliny Nawet doêwiadczonych obserwatorów mogà wprowadziç w b àd koliste Êlady, jakie pozostawia specyficzny rozrost roêlinnoêci. Przyk adem sà niektóre rodzaje grzybów, które rozrastajà si w rodzaj kr gów, tworzàc tzw. czarcie ko a (np. Deuel 1984; Wilson 2000). Jest to efekt promienistego rozrastania si grzybni, która w Êrodku ko a starzeje si i zamiera, a w cz Êci peryferyjnej rozrasta si i owocuje. Ârednica czarciego ko a mo e zwi kszaç si bardzo szybko (do 60 cm rocznie). 1 Zjawisko koncentrycznego rozrostu dotyczy równie niektórych gatunków roêlin bagiennych oraz àkowych wieloletnia wegetacja roêliny powoduje wyja owienie gleby w centrum (Tabl. I: B). Tym samym lepsze warunki dla wegetacji roêliny znajdujà si na obrze u. Z kolei echem dawnych sadów i plantacji owocowych (wykarczowanych i przekszta conych np. w uprawne pola) sà liczne wyró niki wegetacyjne w postaci owalnych ciemnych plam, wielko- Êcià i kszta tem zbli onych do jam archeologicznych. Âlady po wykarczowanych sadach nietrudno rozpoznaç, gdy plamy na wi kszym obszarze uk adajà si w równoleg e ciàgi. Gorzej, gdy drzewa owocowe nie by y sadzone w rz dach. Tereny leêne nale à do obszarów najtrudniejszych dla rekonesansu lotniczego. Zdecydowana wi kszoêç obserwowanych wyró ników wegetacyjnych (ró nice w wysokoêci wzrostu drzew, kszta t upraw) to wynik dzia alnoêci s u b leênych (Tabl. II: A). W skrajnych przypadkach obserwowane zjawiska mogà nastr czaç sporo trudnoêci we w aêciwej ich ocenie szczególnie gdy mamy do czynienia z pozosta oêciami pogorzelisk (nierówny, przypadkowy kszta t) lub z wyschni tymi, ca kowicie zaroêni tymi niewielkimi ÊródleÊnymi jeziorkami (drzewa i krzewy rosnàc po obrysie ko a lub elipsy, wyznaczajà dawnà lini brzegowà akwenu) AktywnoÊç zwierzàt Najbardziej chyba jednak nieoczekiwanym zjawiskiem, z jakim mo emy si zetknàç podczas poszukiwaƒ nowych stanowisk archeologicznych z powietrza jest dzia alnoêç zwierzàt. Gdy latem 2001 roku na prze omie lipca i sierpnia, w okolicach Poznania ujawni y si koliste kr gi (g ównie na polach obsianych zbo em, ale tak e na trawiastych nieu ytkach), pierwszà hipotezà by o zaliczenie tych obiektów do grupy pozosta oêci po zniwelowanych kurhanach (Tabl. II: B; III: A). Sugerowa a to ich wielkoêç (Êrednica 4-7 m) oraz fakt, i prawie zawsze wyst powa y w skupiskach po kilka kr gów w jednym miejscu. Jednak ich wyrazistoêç i ostroêç kszta tu (uwidaczniajàce si zw aszcza w godzinach porannych i wieczornych) a ponadto powszechnoêç wyst powania (16 skupisk w promieniu 20 km od lotniska Kobylnica, z którego wykonywane by y loty) budzi y wàtpliwoêci, czy na pewno mamy do czynienia z obiektami archeologicznymi. Przede wszystkim niepokoi y takie obserwacje jak: 1) kr gi ujawni y si dopiero na prze omie lipca i sierpnia, czyli w okresie, gdy wegetacja zbó dobiega a koƒca; 2) obiekty pojawia y si wy àcznie w postaci negatywowych wyró ników roêlinnych, brak by o natomiast jakiegokolwiek zró nicowania kolorystyki roêlin. Weryfikacja w terenie oraz powtórna analiza zdj ç ujawni y dodatkowy szczegó prawie ka dy zespó obiektów àczà ledwo widoczne Êcie ki. Jasne si wi c sta o, e mamy do czynienia z dzia alnoêcià zwierzàt. Zwierz tami, których tropieniem zajmowa si przez przesz o miesiàc autor niniejszego tekstu by y sarny, a owe kr gi to efekt ich dzia alnoêci godowej ruja u saren odbywa si od po owy lipca do po owy sierpnia, a jednym z g ównych zachowaƒ godowych jest gonitwa koz a za kozà, najcz Êciej po okr gu (por. Reichholf 1996). Sprawcami kurhanowych cmentarzysk bardzo cz sto bywajà równie zwierz ta domowe, np. krowy. Wystarczy kawa ek àki, dobrze wbity w ziemi ko ek i uwiàzana na postronku krowa, by 1 WPolsce czarcie ko a tworzà najcz Êciej rosnàce w parkach i na àkach grzyby kapeluszowe: gàsówka dwubarwna (Lepista personata) i twardzioszek przydro ny (Marasmius oreades) oraz wyst pujàcy w m odnikach brzozowych i brzozowo-sosnowych muchomor czerwony (Amanita muskaria) (por. Gerhardt 1995). 158 III: PROBLEMY Z INTERPRETACJÑ

9 z wysokoêci 300 metrów kràg wyskubanej trawy zinterpretowaç jako pozosta oêç kurhanu (Tabl. III: B). Podobny efekt mo na zaobserwowaç na terenach hodowli koni prowadzenie konia po okr gu na d ugiej wodzy, zwanej lon à, równie pozostawi Êlady do z udzenia przypominajàce kolisty kszta t zniwelowanego kurhanu (Tabl. IV: A, por. Wilson 2000) Wspó czesne zabiegi agrotechniczne Innym zjawiskiem, które mo e wprowadziç w b àd obserwatora sà zabiegi agrotechniczne, awszczególnoêci odwadnianie gleb podmok ych (ci kich i gliniastych) przy pomocy drenowania lub te nawadnianie gleb suchych za poêrednictwem ciàgów drenarskich. Zjawisko to jest szczególnie widoczne w dolinach rzecznych i jeziornych (zw aszcza na obszarach mokrade i b ot), gdzie takie prace podejmowane sà na masowà skal. O ile typowe ciàgi (uk ady) drenarskie nie budzà wàtpliwoêci, to niejednokrotnie zamulone, wadliwie wykonane, stare i zmursza e ciàgi drenarskie, widoczne tylko fragmentarycznie (np. jedna linia, prostokàt, krzy owanie si drenów) mogà tworzyç pu apki interpretacyjne (Tabl. IV: B). Fragment ciàgu drenarskiego niejako wyj ty z kontekstu mo e byç interpretowany jako pozosta oêç budowli, rowu itp. W mniej ra àcych przypadkach zabiegi melioracyjne mogà utrudniaç interpretacj w aêciwego stanowiska archeologicznego, np. obraz osady kultury lendzieskiej z d ugimi domami w miejscowoêci Radojewice (Kujawy) doêç mocno zaburzajà ciàgi drenarskie (por. Czerniak, Ràczkowski, Sosnowski 2003). Stosowane przy uprawie roli zabiegi agrotechniczne z kolei, zw aszcza gdy pozostawiajà po sobie geometryczne kszta ty, mogà wprowadziç w b àd nawet wytrawnych obserwatorów (Tabl. V: A). èle obs ugiwany lub zepsuty siewnik (np. z zatkanymi rurkami siewnymi) mo e pozostawiaç obszary pozbawione roêlinnoêci czasem sà to tylko wàskie pasy, a czasem wyraêne prostokàtne obszary, prostopad e do kierunku poruszania si siewnika podobny efekt mo e daç wadliwie dzia ajàcy opryskiwacz lub maszyna do rozsiewania nawozów. Uzyskamy wówczas bardzo nietypowe kszta ty wyró ników roêlinnych. Kszta t do z udzenia przypominajàcy Êlady zasypanych fundamentów budynku czy wr cz zespo- u budowli pozostawi zmechanizowane koszenie àk lub pól, zw aszcza gdy prowadzone jest na ma ych obszarach metodà z zewnàtrz ku Êrodkowi àki (Tabl. V: B). 3. Zakoƒczenie Opisano tu przypadki czasem b dnie identyfikowane z obecnoêcià obiektów archeologicznych, ale znajdujàce logiczne wyjaênienie w zjawiskach i procesach bàdê to naturalnych, bàdê b dàcych efektem wspó czesnej dzia alnoêci cz owieka. Eksploracja lotnicza ujawnia jednak równie obiekty, których interpretacja nie jest mo liwa bez badaƒ weryfikacyjnych (Tabl. VI: A; VI: B). W przypadkach wàtpliwych, gdy nie mo emy jednoznacznie okreêliç, z jakimi zjawiskami mamy do czynienia, konieczna jest obserwacja obiektu przez kolejne lata w ró nych terminach, przy zró nicowanej wegetacji roêlin. Gdy obiekt ujawnia si rokrocznie i nadal brak jednoznacznej interpretacji, warto pokusiç si o przeprowadzenie konsultacji ze specjalistami z ró nych dziedzin nauki, a nawet wykonanie badaƒ powierzchniowych czy sonda owych, gdy dopiero one mogà wàtpliwoêci wyjaêniç. Bibliografia Cio kosz A., Miszalski J., Ol dzki J. R Interpretacja zdj ç lotniczych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Czerniak L., Ràczkowski W., Sosnowski W New prospects for the study of Early Neolithic longhouses in the Polish Lowlands, Antiquity 77 (297). Adres internetowy: uk/projgall/czerniak/czerniak.html. WRÓ ENIE Z FUSÓW? DYLEMATY FOTOGRAFUJÑCEGO OBIEKTY ARCHEOLOGICZNE 159

10 Tabl. III: A. Biskupice, gm. Pobiedziska. Kr gi wydeptane latem na nieu ytku zimà sà widoczne dzi ki obecnoêci Êniegu. Fot. K. Maciejewski, Tabl. III: B. Skrzetuszewo, gm. Kiszkowo. Kurhany utworzone przez krowy pasàce si na pastwisku. Fot. K. Maciejewski,

11 Tabl. IV: A. Zielàtkowo, gm. Suchy Las. Kurhan utworzony w trakcie uje d ania konia. Fot. W. Ràczkowski, Tabl. IV: B. W glewo, gm. Pobiedziska. Liczba stanowisk z wczesnoneolitycznymi d ugimi chatami mo e ulec znacznemu zwi kszeniu, je eli systemy melioracji nie b dà regularnie konserwowane. Fot. K. Maciejewski,

12 Deuel L Lot w przesz oêç. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe. Gerhardt E Grzyby: przewodnik. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Multico. Ràczkowski W Archeologia lotnicza metoda wobec teorii. Poznaƒ: Wydawnictwo Naukowe UAM. Reichholf J Ssaki. Warszawa: Âwiat Ksià ki. Wilson D. R Air Photo Interpretation for Archaeologists. Stroud: Tempus Publishing Ltd, (2. wydanie). Krzysztof Maciejewski Reading the tea leaves? Dilemmas of an archaeological features photographer Summary During an aerial reconnaissance, we often observe distinguishing cropmarks, which can be treated as a manifestation of underground archaeological features. The interpretation of these features is influenced by the knowledge possessed by the observer as well as his specific expectations. It may happen that the shape and size of features spotted suggest the possibility of recognition as indicators of the presence of archaeological features. Only after a thorough analysis of details visible in the photos is it possible to verify whether we are dealing with a manifestation of present day human activity, the result of the specific behaviour of animals, or with normal processes which occur in nature. Too brief or cursory an assessment of the character of a given picture can lead to misinterpretation. All kinds of small geomorphologic forms, such as embankments, humps, hills, which apparently are not connected with big glacial forms occurring nearby, can be interpreted as a manifestation of human activity (i.e. ramparts, burial mounds etc.) Also, specific growth of plants (in circular shapes) can lead to misinterpretation. An example of this is some genera of fungi which grow in the shape of circle and form so-called fairy rings. Additionally, a number of distinguishing cropmarks in the form of dark spots, whose size and shape is similar to archaeological pits, can be interpreted as an echo of former orchards and fruit-tree plantations (removed and transformed into, for example, arable fields). Animal activity, both wild and domesticated, can also contribute to the creation of distinguishing cropmarks. For example, circles appearing at the end of July and beginning of August, mainly in crop fields, but also in grassy wastelands, are the result of the mating activity of deer. Present day agricultural procedures can contribute to the creation of distinguishing cropmarks misinterpreted as human activity in the past. This concerns mainly drainage ditches, whose purpose is draining marshy soils or irrigating dry fields; the long-term usage of such ditches and/or their defective construction can lead to the silting up of ditches, which makes them partially invisible (e.g. we may notice only one line, a rectangular shape, or an intersection of ditches). A malfunctioning sprinkler or fertilizer-spreading machine can also leave atypical shapes of distinguishing cropmarks. Aerial exploration also reveals objects the interpretation of which is impossible without further verifying research. When we cannot unambiguously interpret the real nature of the phenomena, we need to continue observation of the site at different times of the year, when plant vegetation is diverse. If the object appears every year and still can be misread, it is advisable to ask for the specialist opinion of experts in different scientific fields, and even conduct surface research. Translated by Agnieszka Rutkowska Captions: Plate I: A. Kar owice, Poznaƒ Dist. Geomorphological form in the shape of a rampart may imitate a cultural structure. Photo: K. Maciejewski, Plate I: B. Kie czewo, KoÊcian Dist. Funghi imitating circular archaeological features were photographed directly next to the excavation of an archaeological site. Photo: W. Ràczkowski, Plate II: A. Rokitno, Mi dzyrzecz Dist. Regularly shaped cropmarks at the edge of forests may be misleading. Photo: K. Maciejewski, III: PROBLEMY Z INTERPRETACJÑ

13 Plate II: B. Warszkówko, S awno Dist. Circular deer tracks may suggest the presence of circles creating negative cropmarks. Photo: K. Maciejewski, Plate III: A. Biskupice, Poznaƒ Dist. Circles trodden out in the summer on wasteland are visible in the winter thanks to the snow covering. Photo: K. Maciejewski, Plate III: B. Skrzetuszewo, Gniezno Dist. Barrows formed by cows grazing in the pasture. Photo: K. Maciejewski, Plate IV: A. Zielàtkowo, Poznaƒ Dist. A barrow created during the breaking in of a horse Photo: W. Ràczkowski, Plate IV: B. W glewo, Poznaƒ Dist. The number of early Neolithic long houses may be greatly increased if the drainage system is irregularly maintained. Photo: K. Maciejewski, Plate V: A. Kobylnica, Poznaƒ Dist. A regular circular feature may be created as a result of contemporary farming practices. Photo: K. Maciejewski, Plate V: B. Boleszewo, Dist. S awno. Contemporary farming practices (ploughing and cutting) may create regular polygons. Photo: W. Ràczkowski, Plate VI: A. W gierki, WrzeÊnia Dist. The soilmark suggests the presence of a large feature (stronghold?). Without verification on site it is difficult to define its origin for certain. Photo: K. Maciejewski, Plate VI: B. Biskupice, Âroda Wlkp. Dist. A circular cropmark suggesting the presence of a cultural feature. But is this a large barrow or part of the drainage system, or even something else altogether? Only verification or aerial reconnaissance at a different time of year will be able to tell. Photo: W. Ràczkowski, WRÓ ENIE Z FUSÓW? DYLEMATY FOTOGRAFUJÑCEGO OBIEKTY ARCHEOLOGICZNE 161

14 Tabl. V: A. Kobylnica, gm. Swarz dz. Regularny kolisty obiekt mo e zostaç stworzony w rezultacie prowadzonych wspó czeênie prac agrotechnicznych. Fot. K. Maciejewski, Tabl. V: B. Boleszewo, gm. S awno. Wspó czesne zabiegi agrotechniczne (orka, koszenie) mogà wp ywaç na powstawanie regularnych wielokàtów. Fot. W. Ràczkowski,

15 Tabl. VI: A. W gierki, gm. WrzeÊnia. Wyró nik glebowy sugeruje obecnoêç du ego obiektu (grodzisko?). Bez weryfikacji terenowej trudno jednoznacznie okreêliç jego genez. Fot. K. Maciejewski, Tabl. VI: B. Biskupice, gm. Dominowo. Kolisty wyró nik roêlinny sugeruje obecnoêç obiektu kulturowego. Ale czy jest to du y kurhan, czy element systemu melioracyjnego, czy mo e jeszcze coê innego? Rozstrzygnàç to mo e tylko weryfikacja terenowa lub rozpoznanie lotnicze w innym terminie. Fot. W. Ràczkowski,