dr Ewa Świerczewska-Gładysz Załącznik 2 AUTOREFERAT

Transkrypt

1 AUTOREFERAT 1. Imię i Nazwisko: Ewa Świerczewska-Gładysz 2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe/ artystyczne: 1987 r. tytuł magistra geologii uzyskany na Wydziale Geologii Uniwersytetu Warszawskiego. Tytuł pracy magisterskiej: Wąsonogi z rodzaju Balanus Da Costa, 1978 z iłów korytnickich Promotor: prof. dr hab. Wacław Bałuk r. stopień doktora Nauk o Ziemi w zakresie paleontologii na Wydziale Geologii Uniwersytetu Warszawskiego. Tytuł pracy doktorskiej: Gąbki kampanu i mastrychtu doliny środkowej Wisły Promotor: prof. dr hab. Ryszard Marcinowski. 3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych: Zakład Geologii, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Łódzkiego asystent stażysta Zakład Geologii, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Łódzkiego asystent; w tym urlop macierzyński i 3-letni urlop wychowawczy w latach Katedra Geologii, a po reorganizacji jednostki od 2009 r. Pracownia Geologii, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, od 2002 r. jako Wydział Nauk Geograficznych Uniwersytetu Łódzkiego adiunkt; w tym roczny urlop zdrowotny w 2001 r. 4. Wskazanie osiągnięcia* wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.): a) tytuł osiągnięcia naukowego: Taksonomia i paleoekologia późnokredowych gąbek z gromady Hexactinellida z południowej Polski i zachodniej Ukrainy. b) (autor/autorzy, tytuł/tytuły publikacji, rok wydania, nazwa wydawnictwa): 1

2 Publikacje składające się na osiągnięcie naukowe: [1] Świerczewska-Gładysz, E Hexactinellid sponges from the Santonian deposits of the Kraków area (Southern Poland); Annales Societatis Geologorum Poloniae, 80, IF2010 = 0,184; IF pięcioletni = 0,817. Koncepcja pracy, tekst i figury są mojego wyłącznego autorstwa. Mój wkład procentowy w autorstwo pracy wynosi 100%. [2] Świerczewska-Gładysz, E Late Turonian and Early Coniacian ventriculitid sponges (Lychniscosida) from Opole Trough (southern Poland) and their palaeoecological significance. Annales Societatis Geologorum Poloniae, 82, IF2012 =1,18; IF pięcioletni = 0,817. Koncepcja pracy, tekst i figury są mojego wyłącznego autorstwa. Mój wkład procentowy w autorstwo pracy wynosi 100%. [3] Olszewska-Nejbert D. & Świerczewska-Gładysz E Redescription of Cenomanian hexactinellid sponges from Podillia (south-west Ukraine) and designation of neotypes. Palaeontology, 55, IF 2012= 1,652; IF pięcioletni = 1,758. Jestem współautorem koncepcji pracy. Przeprowadziłam rewizję taksonomiczną gatunków wyróżnionych przez Dunikowskiego jako nowe taksony. Uzupełniłam diagnozy gatunków i opisałam badane okazy. Jestem autorką figur 3,5,7,9,11. Wspólnie ze współautorką pracowałam w przygotowaniu manuskryptu. Mój wkład procentowy w autorstwo pracy szacuję na 50%. [4] Olszewska-Nejbert D. & Świerczewska-Gładysz E Cenomanian (Late Cretaceous) siliceous sponges from Nezvys ko and Rakovets (western Ukraine). Cretaceous Research, 43, IF2012 = 1,630; IF pięcioletni = 2,024. Jestem współautorem koncepcji pracy i głównym twórcą autoryzowanej części systematycznej. Jestem autorką figur Przeprowadziłam analizę paleoekologiczną oraz porównawczą badanych gąbek z innymi zespołami gąbek kredowych. Wspólnie ze współautorką pracowałam w przygotowaniu manuskryptu. Mój wkład procentowy w autorstwo pracy szacuję na 50%. [5] Świerczewska-Gładysz E. & Olszewska-Nejbert D New cenomanian (Late Cretaceous) hexactinellid sponge species from the western Ukraine. Journal of Paleontology, 87, IF2012 = 1,1; IF pięcioletni = 1,22. Jestem współautorką koncepcji pracy. Wyróżniłam i opisałam nowe taksony. Fig. 3-8 są mojego autorstwa. Mój wkład procentowy w autorstwo pracy szacuję na 70%. 2

3 IF podany wg danych podanych na stronach czasopism oraz z bazy Web of Sciences uwzględniającej stan do 2012 roku; z uwagi na brak danych za rok 2013, IF dla prac opublikowanych w roku 2013 przyjęłam wg danych z 2012 roku. Oświadczenia współautorki określające indywidualny wkład w powstanie poszczególnych prac znajduje się w Załączniku 4. Omówienie celu naukowego/artystycznego ww. pracy/prac i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania. Numeracja publikacji składających się na osiągnięcie naukowe, oznaczonych symbolami [1]- [5] jest zgodna z wyżej wymienionym wykazem. Spis prac zacytowanych z mojego dorobku, oznaczonych symbolami od (A1) do (E3), znajduje się w Załączniku 3. Przedmiot badań Przedmiotem moich badań były gąbki z gromady Hexactinellida Schmidt, 1870 występujące w utworach górnej kredy południowej Polski oraz zachodniej Ukrainy. Tematyka prac nawiązuje do moich wcześniejszych badań taksonomicznych i paleoekologicznych fauny gąbkowej z utworów kampanu i mastrychtu doliny środkowej Wisły (B1). Rozszerzenie obszaru badań na południową Polskę i zachodnią Ukrainę pozwoliło mi na analizę zespołów gąbkowych z utworów niższych pięter górnej kredy, począwszy od cenomanu do santonu. W późnej kredzie opisane stanowiska znajdowały się w obrębie rozległego morza epikontynentalnego, które rozciągało się od wysp brytyjskich przez środkową Europę, aż po jej wschodnie krańce. Utwory górnej kredy na tym obszarze są obecnie w znacznym stopniu zerodowane lub przykryte młodszymi osadami, co ogranicza możliwość pozyskiwania materiału paleontologicznego. Z tego względu stosunkowo dobrze rozpoznanych, późnokredowych zespołów gąbkowych jest niewiele. Zostały one opisane głównie z południowej Anglii (np. Hinde 1883; Reid ), Normandii (Moret 1926), północnej Francji (Defretin-Lefranc 1960), północnych Niemiec (np. Schrammen 1912, 1924; Ulbrich 1974; Mehl 1992), Rugii (Nestler 1961) i zachodnich Czech (Počta 1883; Vodražka i in. 2009). Fauna gąbkowa z obszarów położonych dalej na wschód, odpowiadających centralnej i wschodniej części europejskiego basenu epikontynetalnego, jest bardzo słabo poznana. Zespoły gąbkowe z wybranych przeze mnie stanowisk były dotychczas opracowane w niewielkim stopniu, dlatego też głównym celem podjętych przeze mnie prac było opisanie 3

4 bioróżnorodności badanych zespołów, zrewidowanie wcześniejszych oznaczeń gąbek z danego regionu, uzupełnienie opisów gatunków oraz porównanie badanej fauny gąbkowej z innymi zespołami kredowych gąbek z terenu Europy. Tematykę badań zawęziłam do przedstawicieli gromady Hexactinellida, gdyż w badanych przeze mnie zespołach gąbki te są grupą dominującą. Hexactinellida po wielkim rozkwicie w późnej kredzie stopniowo wymierały (Pisera 1999) i obecnie są grupą reliktową, zasiedlającą głównie strefę batialną (Finks & Rigby 2004). Skamieniałości kredowych Hexactinellida, na podstawie analogii ze środowiskiem życia współczesnych przedstawicieli tej gromady, były wykorzystywane do interpretacji paleobatymetrycznych (Schrammen 1912; Moret 1926; Bieda 1933; Defretin-Lefranc 1960; Nestler 1961; Reid 1968b). Sugerowane na ich podstawie duże głębokości późnokredowego morza epikontynentalnego w danym regionie ( m, a nawet 600 m) były rozbieżne z wynikami badań innych autorów, co spowodowało, że tego typu badania zostały prawie całkowicie zarzucone. Dzięki poszerzeniu wiedzy na temat biologii i ekologii współczesnych Hexactinellida wiadomo obecnie, że występowanie tej grupy gąbek w środowisku głębokowodnym wiąże się z ich bardzo wąskim zakresem tolerancji wielu różnych parametrów środowiska, takich jak wolna sedymentacja, niska turbulencja, niska temperatura i warunki oligotroficzne (np. Krautter 1997). W wyjątkowych warunkach, zbliżonych do oceanicznych, mogą one rozwijać się w środowiskach mórz szelfowych (Leys i in. 2004; Whitney i in. 2005). Zasiedlenie przez heksaktinellidy w późnej kredzie europejskiego morza epikontynentalnego jest obecnie wiązane nie z dużą głębokością tego morza, ale z zapanowaniem w tym zbiorniku specyficznych warunków, spowodowanych między innymi napływem wód oligotroficznych z Oceanu Tetydy (np. Mehl & Niebuhr 1995). Z uwagi na tektoniczne uwarunkowania poszczególnych basenów, rodzaj i tempo dostawy materiału z lądu oraz globalne oscylacje poziomu morza, warunki panujące w poszczególnych rejonach tego akwenu morskiego były bardzo zróżnicowane, a przy tym zmienne na przestrzeni długiego interwału czasowego, jakim jest późna kreda. Z tego względu Hexactinellida nie są powszechne w utworach epikontynentalnych późnej kredy na obszarze Europy (Termier & Termier 1981). Ich występowanie w badanych przeze mnie profilach kredy jest ograniczone do określonych utworów, co jest według mnie przesłanką do traktowania ich jako markerów paleośrodowiskowych i to nie tylko batymetrycznych. W związku z tym podjęłam próbę wykorzystania badanych zespołów do określenia batymetrii morza, tempa sedymentacji, energii wody i rodzaju dna zasiedlanego przez gąbki. Oprócz heksaktinellidów występujących in situ w utworach kredy, badałam także zespoły redeponowanych, sfosfatyzowanych 4

5 gąbek. W tym przypadku analiza paleoekologiczna miała na celu określenie warunków depozycji utworów, w których pierwotnie występowały te skamieniałości. Rezultaty swoich badań porównałam z wynikami innych analiz określających warunki sedymentacji rozważanych utworów (o ile takie były wykonane). Charakterystyka materiału i zastosowane techniki badawcze Jednym z głównych powodów, dla którego późnokredowe Hexactinellida są stosunkowo słabo poznane jest ich stan zachowania. Podstawą w klasyfikacji kopalnych Hexactinellida są cechy szkieletu choanosomalnego. Okazy późnokredowych heksaktinellidów z dobrze zachowanym krzemionkowym szkieletem choanosomalnym są rzadkością zostały one opisane zaledwie z kilku stanowisk Europy, głównie z kampanu Dolnej Saksonii (np. Schrammen 1912) i cenomanu południowej Anglii (np. Reid ). Na skutek procesów diagenetycznych krzemionkowe szkielety tych cienkościennych gąbek zwykle uległy rozpuszczeniu. W badanym materiale niewielkie pozostałości krzemionkowych szkieletów znajdowałam sporadycznie w okazach z margli górnego turonu i dolnego koniaku niecki opolskiej. Były to zwykle synaptikularne struktury ryzoidów i trzonka oraz fragmenty korteksu synaptikularnego, pochodzące z dolnych partii gąbek o znikomej wartości diagnostycznej. Oprócz tych wyjątkowych znalezisk dysponowałam wyłącznie okazami o rozpuszczonym szkielecie. W celu określenia budowy szkieletu u okazów niesfosfatyzowanych obserwowałam widoczne w skale przestrzenie pozostałe po rozpuszczonych igłach wypełnione zwykle limonitem lub pirytem. Drugą badaną grupę gąbek stanowiły okazy sfosfatyzowane pochodzące z utworów santonu regionu krakowskiego oraz z cenomanu zachodniej Ukrainy. Odciski po igłach u okazów sfosfatyzowanych były dotychczas badane przeze mnie (B1) oraz innych badaczy jedynie przy użyciu płytek cienkich (Dunikowski 1889; Khmilevsky 1969). Cechy sieci szkieletowej, ze względu na jej trójwymiarowość, często były jednak słabo rozpoznawalne w płytkach cienkich. Ponadto metoda ta okazała się zawodna w przypadku silniej sfosfatyzowanych okazów, zwłaszcza z Ukrainy, u których na skutek procesów diagenetycznych ślady igieł wewnątrz ścianki są słabo zachowane lub w ogóle niewidoczne. U tych okazów najlepiej zachowane odciski szkieletu były widoczne na powierzchni okazu, co uniemożliwiło wykonanie płytki cienkiej. Dlatego też oprócz płytek cienkich podstawą w badaniach okazów sfosfatyzowanych były wykonane przez mnie obserwacje odcisków po igłach przy użyciu binokularu. Zastosowana metoda pozwoliła mi na: 5

6 - przebadanie bardzo dużej ilości okazów, - obserwacje kształtu i wielkości oczek sieci szkieletowej w obrębie jednego okazu zarówno w kierunku poprzecznym jak i zgodnym z kierunkiem wzrostu gąbki, - obserwacje diagnostycznych cech powierzchni dermalnej i gastralnej szkieletu choanosomalnego, słabo widocznych lub w ogóle nierozpoznawalnych w płytkach cienkich. - wybór do celów dokumentacyjnych miejsc z najlepiej widocznymi odciskami igieł, np. wypełnionymi kalcytem lub glaukonitem. Oprócz budowy szkieletu ważną cechą w taksonomii heksaktinellidów jest obecność i rozmieszczenie kanałów w szkielecie choanosomalnym. Układ kanałów najdogodniej jest obserwować w strefach wzrostu ciała gąbki (na końcach rurek, górnej krawędzi kielichów itp.) lub w przekrojach poprzecznych ścianki, jednakże niektóre elementy, takie jak wewnętrzne komory, rozgałęzienia epiryz i aporyz mogą być wtedy niewidoczne. Dlatego też obserwacje kanałów przeprowadziłam wzdłuż różnie zorientowanych przekrojów. Istotnych informacji dostarczyły zwłaszcza serie przekrojów wykonane równolegle do powierzchni gąbki. W celu dokumentacji cech szkieletu i kanałów badanych okazów wykonałam zdjęcia obrazów widzianych pod binokularem. Zdjęcia SEM oraz płytek cienkich badanych przy użyciu mikroskopu polaryzacyjnego miały znaczenie drugorzędne. Wyniki badań taksonomicznych i paleoekologicznych [3],[4],[5] Gąbki z cenomanu zachodniej Ukrainy Hexactinellida w utworach cenomanu są bardzo rzadko spotykane (Termier & Termier 1981) i dlatego są one poznane znacznie słabiej niż przedstawiciele tej grupy gąbek z wyższych pięter górnej kredy. Zróżnicowane taksonomicznie zespoły cenomańskich heksaktinellidów opisano jedynie z południowej Anglii (Hinde 1883; Reid , 1968a) i Normandii (Moret 1926; Regnard 1926). Poza tym nieliczne heksaktinellidy odnotowano w cenomanie Belgii (Defretin-Lefranc 1960), północnych Niemiec (Schrammen 1912; Wilmsen 2003; Wilmsen i in. 2011), Danii (Birkelund 1973) i Mołdawii (Trest jan 1972, 1973). Gąbki z warstwy fosforytowej występującej w utworach cenomanu na Podolu Pokuckim (zachodnia Ukraina) po raz pierwszy opisał Dunikowski (1889). Następnie były one przedmiotem badań Khmilevskiego (1969, 1977). Gąbki, prezentowane przeze mnie i współautorkę Danutą Olszewską w cyklu trzech artykułów, pochodziły z odsłonięć cenomanu 6

7 z rejonu Niezwiska, Rakowca oraz z nieopisywanego dotąd w literaturze stanowiska koło Petriwa. Materiał został zebrany w czasie czterech wypraw naukowych w latach i był sukcesywnie przeze mnie opracowywany. W pierwszym etapie prac, po analizie materiału zgromadzonego w czasie dwóch wypraw w latach , zweryfikowałam 13 gatunków heksaktinellidów opisanych przez Dunikowskiego (1889) jako nowe taksony [3]. Zaakceptowałam tylko pięć z nich, przy czym w przypadku trzech gatunków zmieniłam ich przynależność rodzajową. Są to: Laocoetis maxima (Dunikowski), Callodictyonella regularis (Dunikowski), Plocoscyphia podolica Dunikowski, Toulminia polonica Dunikowski i Leiostracosia crassa (Dunikowski). Oryginalna kolekcja E.H. Dunikowskiego zaginęła, dlatego wraz ze współautorką zaproponowałam dla tych gatunków okazy neotypowe. Kolejnych pięć nowych gatunków wskazanych przez Dunikowskiego (1889), tj. Craticularia cylindriformis, Toulminia elegans, Ventriculites glauconiticus, V. galicianus oraz Sestrocladia ruthenica uznałam za synonimy odpowiednio Laocoetis maxima (Dunikowski) i Toulminia polonica Dunikowski oraz trzech innych gatunków V. chonoides (Mantell, 1815), Sestrodictyon reteformis (Hinde, 1883), Sestrocladia furcata Hinde, 1883, opisanych wcześniej z kredy Anglii (Mantell 1822; Hinde 1883). Dalsze trzy nowe gatunki, bardzo słabo udokumentowane przez Dunikowskiego (1889), nie zidentyfikowałam w żadnej z badanych porcji materiału. Zebranie bardzo licznej kolekcji w 2011 roku pozwoliło mi na rewizję pozostałych gatunków wyróżnionych przez Dunikowskiego (1889) oraz kilku gatunków opisanych przez Khmilevskiego (1969, 1977). Wśród opracowanych kolejnych 25 gatunków Hexactinellida większość została stwierdzona w badanym zespole po raz pierwszy [4]. Ponadto osiem z nich [Periphragella plicata (Schrammen, 1902); Pleurostoma (?) scyphus Počta, 1883; Laocoetis beaumonti (Reuss, 1846); Andreaea micropora Lagneau-Hérenger, 1962; Sporadoscinia alcyonoides (Mantell, 1822); Becksia plicata (Sinzov, 1878); Pleurope lacunosa (Roemer, 1840); Orthodiscus fragilis Schrammen, 1924] nie było dotychczas notowanych w utworach cenomanu. Gatunki P. lacunosa i O. fragilis do tej pory wydawały się być formami endemicznymi, gdyż były opisane wyłącznie na podstawie unikatowych okazów z Dolnej Saksonii, odpowiednio z utworów kampanu i z mastrychtu (Schrammen 1912, 1924). Pozostałe opracowane przeze mnie gatunki są znane z cenomanu, przy czym dotychczas były one stwierdzone w jednym lub w co najwyżej dwóch zespołach gąbkowych, głównie z terenu Anglii i/lub Francji. Udokumentowanie ich w utworach cenomanu zachodniej Ukrainy znacząco zmienia ich zasięg paleogeograficzny. Jest też przesłanką do wnioskowania, że w 7

8 cenomanie, przynajmniej okresowo istniało dobre połączenie pomiędzy zachodnią i wschodnią częścią europejskiego morza epikontynentalnego. W materiale zebranym w latach stwierdziłam także okazy, które uważałam za przedstawicieli nowych gatunków. Z powodu braku dobrze zachowanych okazów, na podstawie których mogłabym udokumentować diagnostyczne cechy szkieletu danego gatunku, nowe taksony zaproponowałam dopiero po uzupełnieniu kolekcji w 2012 roku. Na chwilę obecną możliwe było wyróżnienie czterech nowych gatunków z rzędu Hexactinosida Schrammen, 1903 (Myliusia rakovensis, Verrucocoelia regularis, Tretochone cretacea i Heterochone boguckii) oraz dwóch gatunków z rzędu Lychniscosida Schrammen, 1903 (Moretiella foliacea i Dunikowskiella nezvyskensis), z których jeden uznałam za przedstawiciela nowego rodzaju [5]. Proponowany rodzaj Dunikowskiella charakteryzuje się brakiem synaptikularnej warstwy oraz dodatkowych komponentów na obydwu powierzchniach szkieletu diktionalnego. Cecha to odróżnia go od innych rodzajów Lychniscosida o regularnym, pozbawionym kanałów szkielecie diktionalnym i kielichowatym lub liściowatym kształcie ciała. Rodzaj Moretiella Breistroffer, 1949 reprezentowany był dotychczas tylko przez dwa gatunki znane z aptu Hiszpanii i albu Francji (Lagneau-Hérenger 1962; G. Termier & H. Termier 1989 w Masse i in. 1989). Rodzaj Heterochone Ijima, 1927 odnotowany był w stanie kopalnym wyłącznie w kampanie Niemiec (Schrammen 1912), zaś Myliusia Gray, 1859 w miocenie Hiszpanii (Brimaud &Vachard 1986). Rodzaje te mają natomiast stosunkowo licznych przedstawicieli wśród współczesnej fauny gąbkowej (Reiswig & Wheeler 2002). Rzadki współczesny rodzaj Tretochone Reid, 1958 (Reiswig & Wheeler 2002), został rozpoznany w stanie kopalnym po raz pierwszy. Stwierdzenie w osadach cenomanu przedstawicieli powyższych trzech rodzajów Hexactinosida dostarcza nowych danych o ich ewolucji, wskazując na pokrewieństwo współczesnych gatunków z gąbkami żyjącymi już na początku późnej kredy. Dotychczas przeprowadzone badania zaowocowały wyróżnieniem w zespole cenomańskich gąbek z warstwy fosforytowej Podola Pokuckiego łącznie 36 gatunków Hexactinellida [3],[4],[5]. Jest to obecnie najbardziej zróżnicowany taksonomicznie, znany zespół cenomańskich heksaktinellidów. Lithistida (nieformalna, polifiletyczna grupa gąbek z gromady Demospongiae Pisera & Lévi 2002) w badanym materiale są bardzo rzadkie, reprezentowane przez Siphonia pyriformis Goldfuss, 1826 gatunek z podrzędu Tetracladina Zittel, 1878 oraz kilka nieoznaczalnych fragmentów gąbek z podrzędu Rhizomorina Zittel,

9 Dominacja w zespole przedstawicieli z gromady Hexactinellida wskazuje, że gąbki te zasiedlały głębszą, spokojną strefę morza szelfowego. Ciekawym rysem tego zespołu jest przewaga gąbek z wykształconą płytką bazalną, służącą im do przytwierdzania się do twardego podłoża. Współczesne gąbki o takiej podstawie żyją na skalistym podłożu, zaś na mulistym dnie osiedlają się na otoczakach oraz bioklastach, w tym także na szkieletach innych martwych gąbek. W badanym materiale znalazłam kilka okazów Eurete meandriana (Regnard, 1926), przymocowanych do fragmentów szkieletów innych gąbek oraz do kawałków sfosfatyzowanego drewna. Inne gąbki o gładkiej, zwykle wklęsłej powierzchni płytki bazalnej, prawdopodobnie były przytwierdzone do bioklastów, np. muszli małżów, które nieuległy fosfatyzacji i zostały zniszczone w czasie ekshumacji skamieniałości. Oprócz okazów z płytką bazalną w zebranej kolekcji obecne są też nieliczne gąbki o bulwiastej podstawie, która służyła do mocowania organizmu w miękkim osadzie. Nie stwierdziłam natomiast okazów posiadających ryzoidy (korzonkopodobne wyrostki). Nie zostały znalezione także fragmenty połamanych ryzoidów, występujące bardzo licznie w pozostałych, badanych przeze mnie stanowiskach sfosfatyzowanych gąbek [1], (A2), (B2). Ryzoidy zostały wykształcone przez różne gatunki późnokredowych gąbek, które zasiedlały muliste podłoże, ale uważane są za charakterystyczne zwłaszcza dla gąbek z rodziny Ventriculitidae, pospolitych w wyższych piętrach górnej kredy [1], [2]. Na podstawie ventirikulitidów występujących w cenomanie zachodniej Ukrainy wykazałam, że szkielet bazalny tych gąbek mógł mieć postać także płytki bazalnej. Z uwagi na pokruszenie okazów, mogłam jednoznacznie wskazać tylko jeden gatunek (L. crassa) o takim szkielecie bazalnym, ale zaobserwowałam także dość liczne, nieoznaczalne do gatunku trzonki innych ventrikulitidów zakończone płytką bazalną. [2] Ventrikulitidy z górnego turonu i dolnego koniaku niecki opolskiej Gąbki turońskie z niecki opolskiej były opisywane w XIX wieku przez badaczy niemieckich (A. Roemer ; F. Roemer 1870; Quenstedt 1878; Leonhard 1897). Wskazane przez tych badaczy gatunki zostały wyróżnione głównie na podstawie cech morfologicznych i tylko niektóre z nich zostały później zrewidowane przez Schrammen a (1912). W następnych latach gąbki z kredy niecki opolskiej zaprezentował jedynie Tarkowski (1991). Z uwagi na tematykę pracy, będącą monografią kredy niecki opolskiej, opisy gąbek przestawione przez tego autora były skrótowe i nie wniosły nowych danych o ich budowie i pozycji taksonomicznej. 9

10 Po wstępnej analizie fauny gąbkowej z wapieni marglistych turonu i margli wyższego górnego turonu i dolnego koniaku, w swoich pracach badawczych skupiłam się na przedstawicielach rodziny Ventriculitidae Toulmin Smith, 1848 [2]. O wyborze tej grupy zadecydował fakt, że w badanym zespole jest to grupa dominująca pod względem ilościowym (ok. 95%). Ponadto we wcześniejszych pracach opisujących gąbki z niecki opolskiej najwięcej rozbieżności w oznaczeniach gatunkowych dotyczyło ventrikulitidów. W materiale liczącym ok. 600 okazów wyróżniłam osiem gatunków, w tym cztery [Rhizopoterion cribrosum (Phillips, 1829), Sporadoscinia venosa (Roemer, 1840), Astropegma stellata (Roemer, 1840) i Leiostracosia robusta (Schrammen, 1902)], zostały stwierdzone w niecce opolskiej po raz pierwszy. Dwa ostatnie gatunki oraz Coscinopora infundibuliformis Goldfuss, 1826, znane z młodszych pięter kredy, nie były także dotychczas notowane w utworach turonu. Po raz pierwszy udokumentowałam też współwystępowanie w utworach górnego turonu i dolnego koniaku dwóch gatunków V. chonoides (Mantell, 1815) i R. cribrosum. Pospolity w turonie zachodniej Europy V. chonoides jest bardzo liczny w badanych utworach, natomiast R. cribrosum, częsty w utworach młodszej późnej kredy, jest niezwykle rzadki. Ze względu na częste pomyłki w identyfikacji tych podobnych do siebie makroskopowo gatunków (Hurcewicz 1968; Małecki 1980; Mehl 1992) występowanie R. cribrosum w utworach turonu sugerowane przez Defretin-Lefranc (1960) było dotąd niepewne. Gatunkiem o dyskusyjnej przynależności rodzajowej w badanym zespole jest Astropegma stellata. Pomel (1872) gatunek opisany przez Roemer a (1840) jako Scyphia stellata zaliczył do nowego rodzaju Astropegma, co następnie zaakceptował Reid (2004), przyjmując za jego diagnostyczną cechę gwiaździsty układ otworów kanałowych na powierzchni dermalnej szkieletu diktionalnego. Według Schrammen a (1902) a także innych badaczy (np. Moret 1926; Mehl 1992) gatunek ten charakteryzuje się prostymi kanałami, prostopadłymi do ścianki gąbki i na tej podstawie był on włączany do rodzaju Ventriculites Mantell, Wykazałam, że u tego gatunku istnieją wewnętrzne komory łączące epiryzy i aporyzy. Podobne połączenia występują u przedstawicieli rodzaju Sporadoscinia Pomel, 1872 i Varioporospongia Świerczewska-Gładysz, 2006, natomiast nie są znane u gąbek z rodzaju Ventriculites, dlatego też uznałam za słuszne zaliczenie dyskutowanego gatunku do odrębnego rodzaju Astropegma. Ventrikulitidy cechują się bardzo dużą zmiennością wewnątrzgatunkową zarówno pod względem kształtu jak i wielkości otworów kanałowych na obydwu powierzchniach szkieletu choanosomalnego. Analiza bardzo licznego materiału pozwoliła mi na prześledzenie 10

11 zmienności gatunkowej w obrębie badanych gatunków. Określiłam bardzo szerokie spektrum zmienności otworów kanałowych u dwóch gatunków A. stellata i S. alcyonoides. U tych gatunków zaobserwowałam też trend do tworzenia zgrubień synaptikularnego korteksu na powierzchni dermalnej szkieletu diktionalnego. Na tej podstawie gatunek Scyphia zippei Reuss, 1846 (w literaturze także jako Ventriculites zippei lub Sporadoscinia zippei) uznałam za młodszy synonim S. alcyonoides. Tego typu zgrubienia korteksu dotychczas były opisywane jedynie u przedstawicieli V. chonoides (Reid 1962). Morfotyp z podłużnymi zgrubieniami był opisywany jako V. decurrens Toulmin Smith, 1848 ( Hinde 1883; Defretin- Lefranc 1960; Leonhard 1897), zaś nieznany dotąd z niecki opolskiej morfotyp z kulistymi guzkami, jako gatunek Ventriculites mammilaris Toulmin Smith, 1848 (Defretin-Lefranc 1960). Przeprowadzona przeze mnie analiza statystyczna wykazała w badanych profilach korelacje między kształtem gąbek a litologią. W wapieniach marglistych górnego turonu dominują gąbki w kształcie wąskich kielichów do prawie cylindrycznych, często z jednym lub kilkoma przewężeniami oraz zwężonym ujściem. W wyżej leżącym kompleksie marglistym wyższego górnego turonu i dolnego koniaku przeważają gąbki w kształcie szerokich kielichów, do form prawie dyskoidalnych. Hexactinellida preferują bardzo wolną sedymentacje, a gąbki o szerokich, płaskich kielichach są uznawane za wskaźnik wybitnie wolnej sedymentacji (Krautter 1997). Tendencja do zwężania oskulum, została natomiast zaobserwowana u współczesnych gąbek, żyjących w środowisku o podwyższonym tempie sedymentacji (Cook i in. 2008). Na tej podstawie wysnułam wniosek, że tempo sedymentacji w czasie osadzania się wapieni marglistych było szybsze niż w czasie osadzania się margli. Obserwacje te są zgodne z poglądami Kędzierskiego i Uchmana (2001), którzy uważają, że w czasie depozycji margli i wapieni marglistych ilość dostarczanego materiału ilastego była podobna, natomiast powstanie wapieni marglistych było wynikiem zwiększonej dostawy węglanu wapnia, pochodzącego z wapiennego nanoplanktonu. Obecność licznych i zróżnicowanych taksonomicznie przedstawicieli Ventriculitidae w wapieniach marglistych i marglach górnego turonu i dolnego koniaku niecki opolskiej wskazuje, że utwory te były deponowane poniżej podstawy falowania sztormowego. O bardzo spokojnej sedymentacji świadczy wg mnie także usytuowanie epifauny na szkieletach gąbek. Na wielu okazach w kształcie wąskich kielichów stwierdziłam mszywioły i drobne wieloszczety obrastające różne, niekiedy przeciwległe strony szkieletu gąbki. Podobne rozmieszczenie epifauny na gąbkach z turonu Czech zaobserwował Žítt i in. (2006), tłumacząc to zjawisko osiedlaniem się epibiontów na żywych gąbkach. W moim przekonaniu, 11

12 epibionty przytwierdzały się do szkieletów heksaktinellidów dopiero po ich śmierci i destrukcji ciała miękkiego otaczającego szkielet, podobnie jak dzieje się to obecnie (Leys i in. 2007). Dostępność różnych stron gąbki do osiedlania się epibiontów, przy jednoczesnym braku śladów pośmiertnego transportu szkieletów gąbek, wydaje się możliwa tylko wtedy, gdy szkielet obumarłej gąbki przez jakiś czas pozostawał w pozycji pionowej, co mogło mieć miejsce wyłącznie w bardzo spokojnym środowisku. [1] Gąbki z utworów santonu rejonu krakowskiego Sfosfatyzowane gąbki ze spągowej części margli santonu okolic Krakowa zostały opisane przez Małeckiego (1980). Okazy opracowane przez tego autora pochodziły tylko z jednego stanowiska w Korzkwi, tzw. Pod Zamkiem. Oprócz kolekcji prof. J. Małeckiego, liczącej 182 okazy (zbiory ING PAN w Krakowie) opracowałam nowy materiał z tej samej odkrywki oraz z drugiego stanowiska w Korzkwi (tzw. U Krzywdy ), z Zabierzowa i z Wielkanocy łącznie 1020 okazów. Wśród nich wyróżniłam 34 gatunki, w tym 14 z rzędu Hexactinosida i 20 z rzędu Lychniscosida [1]. Spośród 60 gatunków opisanych przez Małeckiego (1980) zaakceptowałam tylko 15. Analizując liczny materiał mogłam prześledzić zmienność osobniczą w obrębie kilku gatunków. Pozwoliło mi to ustosunkować się do nowych taksonów zaproponowanych przez Małeckiego (1980), które wszystkie uznałam za młodsze synonimy innych, opisanych wcześniej kredowych gatunków. Są to odpowiednio: Aphrocallistes coronatus Małecki synonim Aphrocallistes cylindrodactylus Schrammen, 1912; Myrmecioptychium jordanum Małecki synonim Coeloptychium subagaricoides Sinzov, ; Becksia ojcoviensis Małecki synonim Becksia crispata (Quenstedt 1878); Etheridgea korzkievicensis Małecki synonim Etheridgia mirabilis Tate, 1864; Coscinopora variabilis Małecki synonim Coscinopora infundibuliformis Goldfuss, Przeprowadzona przeze mnie rewizja taksonomiczna wykazała też, że część okazów opisanych przez Małeckiego (1980) została błędnie oznaczona, ze względu na pominięcie cech ich szkieletów. U okazów zaliczonych przez tego autora do gatunków z rzędu Lychniscosida, takich jak Plocoscyphia fenestrata (Smith, 1848), Toulminia catenifer (Smith, 1848), Lepidospongia rugosa Schlüter, 1870; Rhizopterionopsis pruvosti Defretin-Lefranc, 1960 i Sporadoscinia capax Hinde, 1883 stwierdziłam i udokumentowałam szkielet złożony z heksaktinów. Na tej podstawie oraz innych dobrze rozpoznawalnych cechach diagnostycznych okazy te uznałam za przedstawicieli gatunków z rzędu Hexactionosida: Verrucocoelia alpina Hérenger, 1944; Lefroyella favoidea Schrammen, 1912; Laocoetis 12

13 virgatula (Schrammen, 1912), Laocoetis fittoni (Mantell, 1822) i Laocoetis relicta (Schrammen, 1912). Małecki (1980) wyróżnił także kilka gatunków litistidów. Gąbki te okazały się przedstawicielami Hexactinellida, z rzędów Hexactinosida [Bolidium capreoli (Roemer, 1864) Verrucocoelia tubulata (Toulmin Smith, 1848); Ragadinia rimosa (Roemer, 1864) i Homalodora pusilla (Schrammen, 1910) Polyopesia angustata Schrammen, 1902)] oraz Lychniscosida [Siphonia micropora Schrammen, 1910 Napaeana striata (Schrammen, 1902); Prokaliapsis arborescens (Michelin, 1840) Sporadoscinia alcyonoides (Mantell, 1922)]. Stwierdziłam, że poza kilkoma nieoznaczalnymi fragmentami litistidów badany zespół zawiera wyłącznie przedstawicieli Hexactinellida. Ich skład taksonomiczny jest najbardziej zbliżony do fauny gąbkowej z utworów środkowego koniaku-środkowego santonu południowej Anglii (Reid 1968a) i gąbek z santonu Powołża (Sinzov , 1878; Pervushov 1998, 2002). Gatunki takie jak: Eurete halli (Schrammen, 1912); Lefroyella favoidea Schrammen, 1912; Spirolophia tortuosa (Roemer, 1864); Coeloptychium lobatum Goldfuss, 1831 i Wollemannia araneosa Schrammen, 1912 dotychczas były znane tylko z mastrychtu i/lub kampanu i w utworach santonu zostały stwierdzone po raz pierwszy. Według Małeckiego (1980) badane gąbki zasiedlały strefę litoralną, zaś w mojej opinii tak zróżnicowany taksonomicznie zespół heksaktinellidów mógł rozwijać się jedynie w spokojnym środowisku głębszego basenu szelfowego. Interpretacja ta jest zgodna z wynikami badań mikrofacjalnymi osadu wypełniającego szkielety gąbek (E2), (C3), (A1). Nagromadzenie sfosfatyzowanych gąbek w spągowej części margla glaukonitowego, osadzanego w warunkach wysokoenergetycznych, jest następstwem późniejszej redepozycji tych skamieniałości, których wiek można oszacować na koniacki i/lub santoński (E1), (A1). Znaczą głębokość morza w rejonie krakowskim w koniaku i wczesnym santonie, potwierdziły w ostatnim czasie badania zespołów otwornic z odsłonięcia w Zabierzowie (Machaniec 2013). Poniżej przedstawiam najważniejsze osiągnięcia naukowe, będące podstawą wszczęcia przewodu habilitacyjnego. 1. Udoskonaliłam metody badawcze okazów gąbek o rozpuszczonym szkielecie krzemionkowym. 2. Opisałam bioróżnorodność dwóch redeponowanych zespołów gąbek z cenomanu 13

14 zachodniej Ukrainy i z santonu rejonu krakowskiego oraz gąbek z rodziny Ventriculitidae z górnego turonu i dolnego koniaku niecki opolskiej. We wszystkich stanowiskach wyróżniłam łącznie 79 gatunków gąbek z gromady Hexactinellida. 3. Zweryfikowałam wcześniejsze dane paleontologiczne dotyczące gąbek z badanych stanowisk. Prześledziłam zmienność wewnątrzgatunkową, uzupełniłam synonimiki gatunków oraz opisy ich budowy. 4. Dla 5 gatunków z cenomanu Ukrainy, opisanych przez Dunikowskiego (1889) zaproponowałam neotypy. 5. Zaproponowałam 6 nowych gatunków i jeden nowy rodzaj. 6. Udokumentowałam w utworach cenomanu obecność przedstawicieli dwóch rzadko spotykanych w stanie kopalnym rodzajów Hexactinosida (Myliusia i Heterochone) oraz jednego (Tretochone), reprezentowanego dotychczas tylko przez jeden współczesny gatunek. 7. Prowadzone przeze mnie badania wykazały, że 21 kredowych gatunków heksaktinellidów miało szerszy zasięg stratygraficznego niż zakładano dotychczas. W badanych zespołach wskazałam też taksony, które wydają się mieć dość wąski zasięg stratygraficzny, ograniczony do jednego lub dwóch pięter późnej kredy. Znajomość zasięgów stratygraficznych późnokredowych gatunków i rodzajów heksaktinellidów jest podstawą do dalszych badań nad ewolucją tej grupy gąbek. 8. Wśród opisanych przeze mnie gatunków, znanych z utworów kredy zachodniej Europy, 58 nie było dotychczas notowanych na terenie Polski i/lub zachodniej Ukrainy. Stwierdzenie ich w badanych stanowiskach znacząco rozszerza zasięg paleograficzny tych gatunków. 9. Porównałam skład taksonomiczny badanych zespołów z innymi zespołami późnokredowych gąbek z terenu Europy. Wykazane przeze mnie podobieństwo w składzie gatunkowym zespołu gąbek z zachodniej Ukrainy z cenomańskimi zespołami gąbek z zachodniej Europy wskazuje na istnienie w cenomanie połączenia pomiędzy zachodnią i wschodnią częścią europejskiego morza epikontynentalnego. Tego typu badania paleograficzne, oparte na analizie porównawczej zespołów gąbek, wydają się być perspektywiczne także w odniesieniu do innych interwałów czasowych późnej kredy. 10. Na podstawie preferencji ekologicznych współczesnych Lychniscosida i Hexactinosida określiłam środowisko życia badanych zespołów gąbek późnokredowych i wykazałam, że gąbki te są dobrym narzędziem do określania warunków sedymentacji utworów epikontynentalnych górnej kredy. 14

15 5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych Pozostałe moje osiągnięcia naukowe dotyczą w znacznym stopniu badań taksonomicznych i paleoekologicznych gąbek z utworów kampanu i mastrychtu Polski. Realizując tę tematykę badań przeprowadziłam prace w dolinie środkowej Wisły, w odsłonięciu kredy piszącej w Mielniku nad Bugiem oraz w niecce miechowskiej. Ważnym, odrębnym przedmiotem moich badań były bardzo słabo poznane późnokredowe gąbki z grupy Lyssacinosida, występujące w utworach kampanu południowej Polski oraz w utworach górnego turonu i dolnego koniaku rejonu Opola. Przy badaniu tej grupy gąbek szczególny nacisk położyłam na wykazanie ich przydatności do interpretacji paleoekologicznych. Innym, istotnym nurtem w moich badaniach jest rozpoczęta jeszcze przed obroną pracy doktorskiej interpretacja procesów sedymentacyjno erozyjnych, które doprowadziły do nagromadzenia sfosfatyzowanych gąbek w profilach kredy w rejonie krakowskim i dolinie środkowej Wisły. Badania tego typu, oparte przeze mnie na obserwacjach materiału wypełniającego gąbki miały charakter pionierski. Po obronie pracy doktorskiej badania te kontynuowałam przy współpracy z Danutą Olszewską-Nejbert, co nadało im charakter interdyscyplinarny poprzez połączenie wyników obserwacji paleontologicznych, petrograficznych i mikrofacjalnych. Doświadczenie zawodowe jako paleontologa oraz umiejętności dydaktyczne, które zdobyłam w czasie prowadzonych przeze mnie zajęć dydaktycznych na Wydziałach Nauk Geograficznych oraz Biologii i Ochrony Środowiska UŁ zaowocowały napisaniem przeze mnie wraz z Włodzimierzem Mizerskim i Piotrem Czublą podręcznika akademickiego (wydanie I i uzupełnione II), przeznaczonego do ćwiczeń z geologii na kierunkach przyrodniczych (Załącznik 3: D1, D2, D3, D4, D5). Poniżej przedstawiam skrótowo poszczególne osiągnięcia badawcze zawarte w pracach, które nie weszły w skład osiągnięcia naukowego. Spis zacytowanych prac z mojego dorobku oraz mój udział merytoryczny i procentowy w autorstwo opublikowanych prac oznaczonych symbolami od (A1) do (E3) znajduje się w Załączniku 3. Zmiany w faunie gąbkowej w profilu górnego kampanu i mastrychtu doliny środkowej Wisły i ich znaczenie paleoekologiczne. Badania taksonomiczne późnokampańskiej i mastrychckiej fauny gąbkowej w profilu doliny środkowej Wisły rozpoczęłam w ramach badań związanych z moją praca doktorską. W 15

16 profilu górnego kampanu i mastrychtu stwierdziłam 51 gatunków reprezentujących heksaktinellidy oraz litistidy (B1). Oprócz szczegółowego opisu rozpoznanych taksonów prześledziłam zmiany w składzie fauny gąbkowej w profilu, na podstawie których wykonałam interpretację warunków sedymentacji badanych utworów. Wyniki tych badań zaprezentowałam też na konferencji sedymentologicznej (C2). Prace badawcze w profilu doliny środkowej Wisły podjęłam ponownie po kilku latach w celu uszczegółowienia danych o faunie gąbkowej z utworów najwyższego kampanu i najniższego mastrychtu, przyjmując dla badanych utworów nową stratygrafię opartą na inoceramach (Walaszczyk 2004). Uzupełniłam wcześniej zebraną kolekcje gąbek o nowy materiał, pochodzący z badanych wcześniej stanowisk oraz z kilku nowych odsłonięć (Raj, Raj Północ, Podole). Przeprowadzone przeze mnie obserwacje wykazały, że w badanym profilu na granicy kampanu i mastrychtu liczebność i różnorodność gąbek z gromady Hexactinellida drastycznie zmalała (A3). Po przeanalizowaniu wpływu różnych czynników środowiska na rozwój heksaktinellidów uznałam, że powodem tego kryzysu mogło być spłycenie, które wydaje się być związane z globalnym obniżeniem poziomu morza w tym czasie. Badania taksonomiczne, paleoekologiczne i tafonomiczne kampańskich gąbek z kredy piszącej Mielnika Gąbki z utworów kredy piszącej, ze względu na zły stan zachowania, są bardzo słabo poznane. Dotychczas z facji kredy piszącej zostały opisane jedynie wczesnomastrychckie zsylifikowane gąbki z Rugii (Nestler 1961). Kilka podobnie zachowanych okazów znalazłam w horyzoncie czertów w obrębie kredy piszącej dolnego kampanu, odsłaniającej się w dolnej części profilu Mielnika nad Bugiem. Oprócz tego przebadałam pojedyncze niesfosfatyzowane gąbki występujące wyżej w profilu, w utworach dolnego i górnego kampanu (określone przeze mnie i współautorkę gąbkami białymi ) oraz liczne sfosfatyzowane gąbki tzw. beżowe i czarne. Stan zachowania gąbek beżowych oraz zaobserwowane przeze mnie ich rozmieszczenie w warstwie pod poziomem twardego dna na granicy górnego kampanu i mastrychtu, wskazuje, że gąbki te występują w tych utworach in situ. Gąbki czarne, nagromadzone wraz z bardzo licznymi sfosfatyzowanymi klastami nad twardym dnem, są pokruszone, ze śladami obtoczenia i licznymi drążeniami skałotoczy. Wraz ze współautorką uznałyśmy, że gąbki te uległy redepozycji, w czasie której przeszły etap lokalnego transportu (C6, A2). 16

17 Wśród gąbek redeponowanych do utworów dolnego mastrychtu wyróżniłam 19 gatunków, w tym 12 gatunków Lychniscosida i 7 Hexactinosida (A2). W pracy przedstawiłam opisy rozpoznanych gatunków oraz zaproponowałam jeden nowy gatunek Hexactinosida Polyopesia macropora. Oprócz tego gatunku i czterech innych rzadko spotykanych gatunków, wszystkie pozostałe stwierdziłam w utworach górnego kampanu pod powierzchnią twardego dna, co sugeruje późnokampański wiek gąbek redoponowanych. Przeprowadziłam też analizę ilościową tego zespołu, która wykazała, że udział przedstawicieli Lychniscosida wynosi ok. 74% i grupa ta znacznie dominuje ilościowo nad gąbkami z rzędu Hexactinosida (ok. 24%). Lithistida, występujące dość licznie w kredzie piszącej Rugii (Nestler 1961), w badanym zespole okazały się grupą marginalną (ok. 2%), reprezentowaną przez silnie pokruszone, nieoznaczalne fragmenty. Na podstawie porównania badanego zespołu z innymi zespołami kampańskich gąbek stwierdziłam, że przeważająca większość gatunków stwierdzonych w profilu Mielnika, w kampanie były pospolitymi taksonami (A2). Szesnaście spośród nich jest znana z utworów kampanu północnych Niemiec (np. Schrammen 1912; Ulbrich 1974; Mehl 1992), a trzynaście zostało opisane także z opok kampanu rejonu Krakowa (Bieda 1933; Hurcewicz 1968) i/lub doliny środkowej Wisły (B1). Mielnik jest trzecim stanowiskiem, gdzie stwierdziłam występowanie gatunku Varioporospongia dariae Świerczewska-Gładysz, Gatunek ten dotychczas znany był tylko z opok górnego mastrychtu z Nasiłowa i Kazimierza (dolina środkowej Wisły). W przeciwieństwie do wspomnianych wcześniej kampańskich zespołów, gąbki w kredzie piszącej Mielnika cechują się mniejszą różnorodnością i są nieliczne, co pozwoliło mi wnioskować, że warunki sedymentacji tych utworów były mniej sprzyjające rozwojowi gąbek niż środowisko sedymentacji opok. Lyssacinosida z utworów późnej kredy południowej Polski i ich znaczenie paleoekologiczne Kredowe Lyssacinosida są bardzo słabo poznaną grupą Hexactinellida, znaną głównie z utworów koniaku Bornholmu (Mehl 1992; Brückner & Janussen 2005; Brückner 2006). Lyssacinosida z utworów kredy Polski nie były dotąd opisywane. Wraz ze współautorką Agatą Jurkowską udokumentowałam występowanie szczątków Lyssacinosida w opokach górnego kampanu niecki miechowskiej. Gąbki te stwierdziłam także w marglach górnego turonu i dolnego koniaku niecki opolskiej oraz w opokach górnego kampanu doliny 17

18 środkowej Wisły (A5). Wyniki tych badań pozwalają wnioskować, że gąbki te, w późnej kredzie miały znacznie szerszy zasięg paleogeograficzny niż zakładano dotychczas (C8, A5). Przeprowadzona przeze mnie analiza paleontologiczna zebranego materiału wykazała dość duże zróżnicowanie taksonomiczne badanych Lyssacinosida, jednakże z powodu złego stanu zachowania szkieletów gąbek (defragmentacja, brak diagnostycznych igieł dermalnych i gastralnych) określiłam przynależność do gatunku lub do rodzaju tylko niektórych okazów. W przypadku igieł bazalnych wyróżniłam i opisałam 3 typy morfologiczne (A5). Ze względu na słabe rozpoznanie późnokredowych Lyssacinosida ich wykorzystanie w analizach paleoekologicznych było dotychczas znikome (Brückner 2006). Obserwacje moje i współautorki wykazały, że gąbki te są częste w facjach węglanowych oraz węglanowokrzemionkowych późnej kredy i pomimo złego stanu zachowania mogą być bardzo przydatne do określenia niektórych parametrów kopalnego środowiska (A5). Wymogi ekologiczne współczesnych Lyssacinosida (Leys i in. 2007) pozwalają uznać ich szczątki za bardzo dobry wskaźnik wolnej, spokojnej sedymentacji typowej dla głębszych rejonów póznokredowego morza epikontynentalnego. Obecność długich igieł bazalnych, zakotwiczających gąbki w osadzie, dowodzi ponadto, że gąbki te zasiedlały miękkie podłoże. Wskazane przeze mnie warunki sedymentacji badanych utworów na podstawie obecności gąbek Lyssacinosida zostały poparte przez A. Jurkowską analizą mikrofacjalną (A5). Rezultaty naszych badań okazały się także zbieżne z wynikami analiz paleośrodowiskowych opartych na innych grupach skamieniałości (Abdel-Gawad 1986; Kędzierski & Uchman 2001; Niedźwiedzki & Kalina 2003). Procesy sedymentacyjno-erozyjne na granicy mastrychtu i danu na podstawie badań tafonomicznych gąbek z dańskiego piaskowca glaukonitowego z Nasiłowa (dolina środkowej Wisły). Przeprowadzone przeze mnie obserwacje tafonomiczne sfosfatyzowanych gąbek występujących w obrębie dańskiego piaskowca glaukonitowego w Nasiłowie pozwoliły mi na wyróżnienie 3 grup sfosfatyzowanych gąbek. W gąbkach reprezentujących poszczególne grupy rozpoznałam od jednego do trzech rodzajów materiału wypełniającego (B2). Za materiał pierwotny uznałam materiał wypełniający przestrzenie międzyspikularne w szkielecie gąbek, co pozwoliło mi na wskazanie dwóch zespołów gąbek, związanych odpowiednio ze środowiskiem depozycji mastrychckich opok i opok glaukonitowych niezachowanych w badanym profilu. Nie stwierdziłam natomiast gąbek żyjących w 18

19 środowiskiu sedymentacji piaskowca glaukonitowego. Różnice w składzie taksonomicznym badanych zespołów zinterpretowałam jako efekt postępującego spłycenia (E3). Na podstawie powyższych obserwacji zaproponowałam model procesów sedymentacyjno-erozyjnych na pograniczu mastrychtu i danu wyróżniając, drugi nieopisywany wcześniej epizod erozyjny (B2, C2). Szczegółowy skład petrograficzny materiału wypełniającego gąbki oraz przebieg procesów fosfatyzacji gąbek opracowała współautorka D. Olszewska-Nejbert (B2, C2). Warunki sedymentacji utworów koniaku i santonu rejonu krakowskiego na podstawie badań tafonomicznych gąbek. Pierwsze badania dotyczące tafonomii sfosfatyzowanych gąbek z utworów santonu w rejonie Krakowskim podjęłam jeszcze przed uzyskaniem stopnia doktora i dotyczyły one gąbek występujących w dwóch stanowiskach w Korzkwi (E2). Przeprowadzona przeze mnie analiza materiału wypełniającego spongocele, kanały oraz przestrzenie międzyspikularne gąbek wykazała obecność dwóch różnych materiałów. Oprócz materiału bogatego w kwarc, identycznego z otaczającym marglem, wyróżniłam pierwotny materiał węglanowy o znikomej zawartości kwarcu. Na tej podstawie wysnułam wniosek, że okazy są redeponowe i brak jest gąbek związanych ze środowiskiem depozycji margla glaukonitowego. Zaobserwowałam także ślady mechanicznych uszkodzeń gąbek świadczące o tym, że gąbki te już po etapie fosfatyzacji mogły być transportowane. Nowych danych o przebiegu procesów sedymentacyjno-erozyjnych w rejonie Krakowa na pograniczu koniaku i santonu dostarczyły badania tafonomiczne sfosfatyzowanych gąbek ze stanowiska Wielkanoc, które prowadziłam wraz z D. Olszewską. Wyniki badań sukcesywnie prezentowałyśmy na konferencjach paleontologicznych (C3, C5) a następnie opublikowałyśmy we wspólnym artykule (A1). W badanym profilu, w spągu utworów santonu rozpoznałyśmy trzy grupy tafonomiczne. Gabki białe, niewystępujące w innych badanych przeze mnie odsłonięciach santonu w rejonie krakowskim oraz dobrze zachowane gąbki beżowe, zinterpretowałyśmy jako skamieniałości, które po ekshumowaniu przeszły bardzo krótki, lokalny transport lub też stanowią bruk rezydualny. Pokruszenie i obtoczenie gąbek czarnych uznałyśmy za skutek długotrwałego transportu. Współautorka wykonała analizy petrograficzne materiału wypełniającego przestrzenie w szkieletach gąbek i opracowała model fosfatyzacji gąbek. Moim zadaniem było określenie składu taksonomicznego wyróżnionych 3 grup tafonomicznych gąbek. Wykazałam, że pomimo różnego stanu zachowania skład ich jest zbliżony i wykazuje duże podobieństwo do 19

20 fauny gąbkowej z poziomu Micraster coranguinum w Anglii (poziom w przybliżeniu odpowiadający interwałowi środkowy koniak środkowy santon). Określiłam środowisko życia badanych gąbek. Zebrane dane sedymentologiczne, petrograficzne i paleontologiczne pozwoliły nam na wyróżnieniu pięciu etapów obejmujących procesy sedymentacji, erozji i fosfatyzacji, które miały miejsce na badanym rejonie w interwale czasowym od wczesnego późnego turonu po późny santon (A1). W kolejnych latach przedmiotem szczegółowych badań moich oraz współautorki były także utworu koniaku zachowane w północnej ścianie kamieniołomu Wielkanoc (C4). W utworach koniaku reprezentujących poziom Cremnoceramus crassus crassus/deformis deformis (wyższa część dolnego koniaku) rozpoznałyśmy dwa horyzonty gąbek, które z uwagi na stan zachowania podzieliłyśmy na słabo sfosfatyzowane gabki białe i nieco silniej sfosfatyzowe beżowe (A4). Wykonana przeze mnie analiza taksonomiczna wykazała, że gąbki te należą do Hexactinellida. Na tej podstawie zinterpretowałam, że utwory wyższego dolnego koniaku w badanym rejonie były deponowane w spokojnym środowisku poniżej podstawy fal sztormowych o niskim tempie sedymentacji. Interpretację te potwierdziły inne obserwacje sedymentologiczne i paleontologiczne oraz analiza litologiczna i mikrofacjalna wykonane przez współautorkę (A4). Aktualnie prowadzone badania Obecnie kontynuuję badania gąbek w niecce opolskiej. W utworach górnego turonu i dolnego koniaku po raz pierwszy odnotowałam przedstawicieli Hexactinosida (C9). Rozpoznałam też kilka kolejnych gatunków Lychniscosida, nieopisywanych dotąd z tego stanowiska (C9). Niektóre z nich znane były dotychczas wyłącznie z unikatowych egzemplarzy znalezionych na terenie Anglii i Czech. Pospolity na terenie Anglii gatunek Porochonia simplex (Toulmin Smith, 1848) okazał się stosunkowo częstym gatunkiem w utworach turonu niecki opolskiej. Ustaliłam, że gatunek ten przez wcześniejszych badaczy kredy opolskiej opisywany był jako Leptophragma fragile (Roemer, 1841) (Leonhard 1897; Tarkowski 1991) a przez Schrammen a (1912) jako Callodictyon fragile (Roemer, 1841). W końcowej fazie są badania nad występowaniem w utworach kampanu południowej i wschodniej Polski gąbki wapiennej Porosphaera globularis Phillips, Badania te, prowadzone wspólnie z A. Jurkowską, D. Olszewska-Nejbert i Z. Dubicką, mają głównie na celu ocenę przydatności tej gąbki w stratygrafii utworów późnej kredy (C10). W przygotowywanym artykule została też wyodrębniona część paleontologiczna, w której 20

21 zostanie zaprezentowany materiał z Mielnika oraz okazy z niecki miechowskiej pochodzące z kolekcji autorek i kolekcji archiwalnych Heleny Hurcewicz i Jerzego Małeckiego. Równolegle do powyższych badań wraz z A. Jurkowską prowadzę obserwacje krzemionkowych gąbek w odsłonięciach kampanu i najniższego mastrychtu niecki miechowskiej. Moim zadaniem jest określenie składu fauny gąbkowej, zwłaszcza z nieopracowanych dotąd pod tym kątem utworów górnego kampanu i dolnego mastrychtu. Dane te posłużą do interpretacji zmian zachodzących w środowisku sedymentacyjnym opok i margli niecki miechowskiej w powyższym interwale czasowym. Przy współpracy z pracownikami Instytutu Nauk Geologicznych Uniwersytetu Jagielońskiego planowane jest także wykonie kompleksowego opracowania paleośrodowiskowego utworów niecki miechowskiej z pogranicza kampanu i mastrychtu, a następnie porównanie wyników z rezultatami podobnych badań dotyczących równowiekowych utworów z doliny środkowej Wisły. W ostatnim czasie rozpoczęłam też gromadzenie kolekcji kredowych gąbek występujących w neogeńskich żwirach na terenie kopalni Bełchatów. Po wstępnym rozpoznaniu materiału uważam, że gąbki te, pomimo ich występowania na wtórnym złożu, mogą mieć bardzo duże znaczenie dla badań paleogeograficznych i taksonomicznych. W niecce łódzkiej brak jest innych stanowisk, w których możliwe byłoby pozyskanie tak bogatej kolekcji kredowych gąbek. Duża liczebność okazów pozwoli na prześledzenie zmienności wewnątrzgatunkowej wielu kredowych gatunków. Ze względu na duży polimorfizm gąbek, morfotypy tego samego gatunku często były opisywane jako odrębne gatunki i tego typu badania są nieodzowne przy ustalaniu synonimiki. Literatura cytowana w autoreferacie: Abdel-Gawad, G.I., Maastrichtian non-cephalopod molluscs (Scaphopoda, Gastropoda and Bivalvia) of the Middle Vistula Valley, Central Poland. Acta Geologica Polonica, 31, Bieda, F., Gąbki krzemionkowe senonu okolic Krakowa. Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, 9, Brimaud, C., Vachard, D., Les spongiaires siliceux du Tortonien des Betiques (Miocene de l Espagne du Sud): especes nouvelles ou peu connues, II: Hexactinellides. Bulletin du Museum National d Histoire Naturelle C, 8, Brückner, A., Taxonomy and paleoecology of lyssacinosan Hexactinellida from the Upper Cretaceous (Coniacian) of Bornholm, Denmark, in comparison with other Postpaleozoic representatives. Abhandlungen der Senckenbergischen Naturforschenden Gesellschaft, 564,