Występowanie, aktywność i zagroŝenie atakami kleszczy Ixodes ricinus na rekreacyjnych terenach Trójmiasta i Pojezierza Kaszubskiego.

Transkrypt

1 Występowanie, aktywność i zagroŝenie atakami kleszczy Ixodes ricinus na rekreacyjnych terenach Trójmiasta i Pojezierza Kaszubskiego. Joanna Stańczak, Stella Cieniuch, Maria Racewicz, Beata Kubica-Biernat Zakład Parazytologii Tropikalnej, Instytut Medycyny Morskiej i Tropikalnej, Gdański Uniwersytet Medyczny, Gdynia, ul. Powstania Styczniowego 9B; astan@gumed.edu.pl The occurrence and activity of Ixodes ricinus, and the risk of tick bites in the recreational areas of the Tricity and Kashubian Lake District Abstract The Tricity Landscape Park and the Kashubian Lake District, being a natural recreational areas for residents of Gdańsk, Sopot and Gdynia, are frequently visited also by tourists. Forests with rich flora and numerous species of fauna, offer there favorable conditions for the development and survival of Ixodes ricinus L. This common tick species readily attack people and as a vector of different pathogens can affect their health and live. The objective of this study was the comparison of the occurrence and seasonal activity of I. ricinus in both regions. Ticks were capture in April September 9/1 by flagging lower vegetation in 4 sites localized in mixed forests within the administrative borders of the Tricity and in forested areas in Kashubian Lake District. Their density and seasonal activity was determined based on number of ticks captured by one person in one hour. During the twoyears period, altogether 3438 I. ricinus were collected, including 1879 (4.6%) specimens captured in Kashubian Lake District and 19 (4.3%) caught in the Tricity. Tick density and their seasonal activity varied in particular collection sites. In urban areas of the Tricity the highest number of I. ricinus, i.e. 664 (42.6% of the collection) was collected in Gdynia- Kolibki (9), while the lowest one in Gdynia-Chwarzno (9): 144 specimens (9.3%). The avg. numbers of ticks collected there during the season were: 49 and 16 specimens/person/hour, respectively. In the Kashubien Lake District, ticks were most numerous in Borzestowska Huta (n=3; 2%), where mean no. of collected specimens during the whole season was 79/person/hour. On the other hand, in nearby the city of Kartuzy only 116 I. ricinus ware captured (.% collected ticks) and their avg. activity was 26 ticks/person/hour. The risk of tick bites in the habitats of Tricity agglomeration was determined as middle to high, while in Kashubian Lake District as high to very high. Taking into consideration average data, two peaks of tick activity were recorded in both investigated regions the spring peak, higher, in May and the second one, lower, unexpectedly in July in the afforested areas within Tricity limits and in late August and September in Kashubian Lake District. Wstęp Sąsiedztwo Zatoki Gdańskiej oraz porośnięte lasami wzgórza morenowe Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego (TPK) sprawiają, Ŝe Gdańsk, Sopot i Gdynia połoŝone są na terenie niezwykle atrakcyjnym zarówno pod względem krajobrazowym jak i przyrodniczym. Park obejmuje dwa rozległe kompleksy leśne: północny, większy, do którego naleŝą lasy znajdujące się w granicach administracyjnych, m.in. Wejherowa, Rumi i Gdyni 63

2 oraz o połowę mniejszy kompleks południowy, w skład którego wchodzą fragmenty Gdyni oraz lasy Sopotu i Gdańska (Lasy Oliwskie). Dzielą je rozbudowujące się tereny dzielnicy Gdynia-Dąbrowa oraz Wielkiego i Małego Kacka. TPK charakteryzuje się unikatową polodowcową rzeźbą terenu i bogactwem roślinnej szaty przewaŝających tu lasów bukowych (kwaśna buczyna niŝowa), bukowo-dębowych i mieszanych. W większości są to lasy naturalne, o drzewostanie zróŝnicowanym wiekowo. Wśród gatunków drzew największe znaczenie mają m.in.: buk pospolity (Fagus sylvatica), dęby (Quercus robur i Q. sessilis), sosna zwyczajna (Pinus silvestris), brzozy (Betula pendula /verucosa/ i B. pubescens), olcha czarna (Alnus glutinosa) i topola osika (Populus tremula). Rzadziej występują takie gatunki, jak: klon zwyczajny (Acer platanoides), wiąz górski (Ulmus glabra), czy lipa drobnolistna (Tilia cordata). Natomiast częsty jest świerk pospolity (Picea abies), który jednak został tu sztucznie wprowadzony. Przez lasy przepływają liczne potoki (np. Oliwski, StrzyŜa, Kaczy). ZróŜnicowanie terenu i obfitość wody sprawiają, Ŝe znajdują tu doskonałe warunki bytowania rozmaite gatunki fauny. Mimo intensywnej penetracji trójmiejskich lasów przez ludzi, występują licznie większe ssaki: dziki (Sus scrofa), sarny (Capreoplus capreolus) i, rzadziej, jelenie (Cervus elaphus). Ponadto pospolite są tu lisy (Vulpes vulpes), kuny (Martes foina i M. martes), wiewiórki (Sciurus vulgaris), czy jeŝe (Erinaceus concolor) ( Trójmiejski Park Krajobrazowy leŝy na północno-wschodnim skraju Pojezierza Kaszubskiego, terenie woj. pomorskiego najczęściej odwiedzanego przez turystów oraz mieszkańców Trójmiasta, z których wielu ma tu działki letniskowe. Jest to silnie pofałdowany teren polodowcowy, miejscami zbliŝony do górskiego, którego najwyŝszym szczytem jest WieŜyca (328,6 m), leŝąca w paśmie Wzgórz Szymbarskich. Liczne czyste polodowcowe jeziora oraz rzeki, a takŝe lasy sprawiają, Ŝe teren ten zwany jest potocznie Szwajcarią Kaszubską. DuŜa część zbiorowisk leśnych oraz przewaŝająca część roślinności torfowiskowej i szuwarowo-bagiennej oraz wodnej jest naturalna lub nieznacznie zmieniona. Na obszarach morenowych występują lasy bukowe lub lasy z dominacją buka w drzewostanie: na wysoczyznach najczęściej rośnie las bukowo-dębowy, podczas gdy stoki wzgórz moreny czołowej i zbocza rynien polodowcowych porośnięte są Ŝyzną lub kwaśną buczyną niŝową. Z części terenów zniknęły jednak lasy liściaste, które po wykarczowaniu zostały zastąpione przez bory sosnowe i świerk, który jest na tym terenie gatunkiem obcym, poza swoim naturalnym zasięgiem. W lasach występują pospolicie sarny, jelenie, dziki, zające, lisy, a takŝe jenoty (Nyctereutes procyonoides), które zadomowiły się na Pomorzu. Sporadycznie pojawiają łosie (Alces alces) ( Szata roślinna Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego oraz Pojezierza Kaszubskiego, a takŝe róŝnorodność i liczebność występujących tam gatunków zwierząt stwarzają dobre warunki do występowania i rozwoju kleszczy naleŝących do pospolitego w Polsce gatunku Ixodes (Ixodes) ricinus (Linnaeus, 178) (Acari, Ixodida, Ixodidae). Te pasoŝytnicze stawonogi chętnie i często atakują człowieka. A poniewaŝ są wektorami wielu patogenów (wirusów KZM, Borrelia burgdorferi s.l., Anaplasma phagocytophilum, Rickettsia spp. z grupy gorączek plamistych, Babesia spp.), ich Ŝerowanie moŝe zagraŝać zdrowiu i Ŝyciu ludzi. Celem pracy było porównanie występowania i aktywności I. ricinus na ww. dwóch obszarach o duŝym znaczeniu rekreacyjnym i zróŝnicowanym stopniu antropopresji, w okresie wiosenno-letnim, a więc czasie wzmoŝonego ruchu turystycznego i penetracji lasów podmiejskich przez mieszkańców Trójmiasta oraz próba oszacowania zagroŝenia ludzi atakami kleszczy. 64

3 Materiał i metody Teren badań Badania prowadzono w latach 9 i 1 na terenie Trójmiasta oraz na Pojezierzu Kaszubskim (woj. pomorskie), na stanowiskach o róŝnym stopniu antropopresji, w miejscach, gdzie kontakt ludzi z kleszczami był najbardziej prawdopodobny. Do odłowu I. ricinus wytypowano ogółem 9 stanowisk. Na terenach zurbanizowanych, były to miejsca połoŝone na skrajach lasów komunalnych leŝących w obrębie Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego, za wyjątkiem stanowiska w Sopocie. Szata roślinna stanowisk jest typowa dla TPK. 1. Gdynia Chwarzno ( N, E): kleszcze odławiano wzdłuŝ drogi gruntowej biegnącej skrajem lasu mieszanego z przewagą sosny. Podszyt i runo stosunkowo skąpe. Po drugiej stronie drogi znajduje się nowo wybudowany betonowy zbiornik retencyjny oraz pastwisko naleŝące do pobliskiego gospodarstwa. Droga udostępniona jest dla ruchu kołowego. Zbioru dokonywano w pasie o szerokości ok. 2 m, długości od 1 do m. Stopień antropopresji średni. Grupy naraŝone na kontakt z kleszczami to głównie mieszkańcy pobliskich zabudowań, robotnicy leśni, spacerowicze. 2. Gdynia Kolibki ( N, E): krawędź mieszanego zagajnika leśnego z przewagą drzew sosnowych i świerkowych, graniczącego z niewielką, naturalną, zakrzaczoną łąką oraz pobocze drogi gruntowej przylegającej do zagajnika i łąki. Po drugiej stronie droga graniczy z typowym lasem bukowym, ze skąpym podszytem i runem, w którym nie odnotowano obecności kleszczy. Większość powierzchni zbioru dobrze nasłoneczniona. Odłowu dokonywano w pasie o szerokości od 2m (las) do m (łąka) i o długości od 1 do m. Stopień antropopresji wysoki, poniewaŝ stanowisko to znajduje się w pobliŝu toru motocrossowego. Grupy naraŝone: mieszkańcy pobliskich zabudowań i uŝytkownicy znajdujących się w pobliŝu ogródków działkowych, spacerowicze oraz widzowie zawodów motocrossowych. 3. Sopot (4 2.7 N, E): nieuŝytki znajdujące się na tyłach hali sportowej ERGO Arena, na granicy Sopotu i Gdańska. Teren dobrze nasłoneczniony, o niewielkim stopniu zadrzewienia (osika, topola, klon), ze zgrupowaniami wierzby szarej (łozy) (Salix cinerea), porośnięty ostrymi, wysokimi trawami oraz (latem) gąszczem topinamburu (słonecznik bulwiasty) (Helianthus tuberosus) i nawłoci kanadyjskiej (Solidago canadensis). Zbioru dokonywano na powierzchni ok. m 2. Stopień antropopresji średni, z tendencją wzrostową. Grupy naraŝone: głównie okoliczni mieszkańcy, traktujący ten teren jako wybieg dla psów, a po otwarciu hali sportowej równieŝ przemieszczające się tamtędy grupy kibiców. 4. Gdańsk Jaśkowa Dolina ( N, E): pobocza drogi gruntowej, prowadzącej od ul. Jaśkowa Dolina do niewielkiej, płaskodennej doliny (polany) oraz wokół tej doliny na styku z lasem (głównie kwaśną buczyną) porastającym wzgórza morenowe. Terem mocno zdegradowany. Większość polany jest obecnie pokryta grubą warstwą kory oraz wiórów po wycince drzew i wstępnej obróbce drewna. Zbioru dokonywano w pasie o szerokości ok. 1m i długości 3-m. Stopień antropopresji bardzo wysoki. Grupy naraŝone: głównie pracownicy leśni, okoliczni mieszkańcy, spacerowicze. Przemieszczają się równieŝ tędy grupy dzieci oraz ich opiekunowie, zmierzający w głąb lasu na szkolne wycieczki. Na terenach Pojezierza Kaszubskiego stanowiska zlokalizowano w pobliŝu wsi: 6

4 . Kleszczewo (powiat gdański) ( N, E): krawędź lasu mieszanego z dominującym drzewostanem świerkowym, dochodzącego do asfaltowej szosy (silne nasłonecznienie) oraz pobocza trawiastej drogi w samym lesie (wysokie zacienienie). Zbioru dokonywano w pasie szerokości 2 3m i długości ok. 1m. Stopień antropopresji niski. Grupy naraŝone: pracownicy leśni, sezonowo głównie grzybiarze. 6. Sulęczyno (powiat kartuski) ( N, E): w pobliŝu Jez. Węgorzyno; młodnik o drzewostanie mieszanym: modrzewie, sosny, brzozy, klony, dęby (powierzchnia zbioru ok. m 2 ), przylegający do wyłoŝonej betonowymi płytami drogi dojazdowej do osiedla domów letniskowych oraz znajdujące się po drugiej stronie drogi pobocze dotykające krawędzi lasu mieszanego, z przewagą drzewostanu sosnowego o skąpym runie, gdzie zbioru dokonywano w pasie o szerokości ok. 1m i długości ok. m. Stanowisko dobrze nasłonecznione. Stopień antropopresji bardzo wysoki. Grupy naraŝone: przez cały sezon wiosenno-jesienny uŝytkownicy domków oraz turyści, często jednodniowi, przyjeŝdŝających w te okolice na jagody lub grzyby; miejscowi zbieracze runa leśnego. 7. Mirachowo (powiat kartuski) ( N, E): pobocza drogi przebiegającej przez las mieszany z przewagą drzew bukowych (duŝy stopień zacienienia), z jednej strony częściowo graniczącej z niewielką, naturalną, śródleśną łąką (dość dobrze nasłonecznioną). Droga przebiega z dala od samej wsi, ale w pobliŝu gospodarstwa agroturystycznego. Kleszcze odławiano po obu stronach drogi w pasie o szerokości ok. 1m i długości ok. 1 m oraz na styku lasu i łąki w pasie ok. 2m szerokości i m długości. Stopień antropopresji niski. Grupy naraŝone: rolnicy zmierzający na pobliskie pola; mieszkańcy, letnicy i turyści przebywający w gospodarstwie agroturystycznym. 8. Borzestowska Huta (powiat kartuski) ( N, E): w pobliŝu Jez. Raduńskiego dolnego; kleszcze odławiano wzdłuŝ krawędzi mieszanego lasu, z przewagą drzew sosnowych, początkowo przylegającego bezpośrednio do piaszczystej drogi, a dalej do niewielkiej naturalnej łąki. Teren dobrze nasłoneczniony. Odłowu dokonywano w pasie o szerokości ok. 1m, na długości ok. 3m. Stopień antropopresji średni. Grupy naraŝone: rolnicy uprawiający pobliskie pola i wypasający na łące pojedyncze sztuki bydła; rzadziej spacerowicze z niedalekich domków letniskowych. 9. Kartuzy ( N, E): wyjątkowo stanowisko to zostało zlokalizowane nie na wsi, ale tuŝ poza miastem, w pobliŝu pomnika upamiętniającego ofiary II Wojny Światowej. Kleszcze odławiano na granicy mieszanego (z przewagą drzew liściastych) zagajnika leśnego i podmokłych łąk (średni stopień nasłonecznienia) oraz wzdłuŝ drogi przecinającej zagajnik (mocne zacienienie). Całkowita powierzchnia stanowiska ok. m 2. Stopień antropopresji niski. Grupy naraŝone: osoby pracujące przy koszeniu łąk i zbiórce siana, myśliwi (w pobliŝu znajduje się ambona), osoby zatrzymujące się na parkingu przy pomniku. 66

5 Zbiór kleszczy Kleszcze odławiano standardową metodą flagowania niskiej roślinności i ściółki leśnej, przy pomocy flanelowej flagi o wymiarach x 7cm, w okresie ich największej aktywności, tj. od kwietnia do września 9 i 1 roku. Zbiór był przeprowadzany co najmniej jeden raz w miesiącu, kaŝdorazowo przez 2 3 osoby w czasie, odpowiednio, 3 minut. Po przewiezieniu do laboratorium, kleszcze segregowano wg stadium rozwojowego (nimfy, samice, samce), oznaczano do gatunku na podstawie cech morfologicznych, uśmiercano i konserwowano w 7% alkoholu etylowym. Sezonowa aktywność kleszczy Biorąc pod uwagę fakt mozaikowego występowania kleszczy na stanowiskach badawczych oraz ze względu na zróŝnicowany teren, który uniemoŝliwiał dokładny pomiar powierzchni badawczej, sezonową aktywność kleszczy określano w oparciu o średnią liczbę osobników odłowionych na danym stanowisku w przeliczeniu na jedną osobę w czasie jednej godziny (metoda osobo-/flagogodziny). Jako informację dodatkową podano przybliŝone zagęszczenie kleszczy w przeliczeniu na powierzchnię 1 m 2 Wyniki W okresie od kwietnia do września 9 i 1 r., na 9 zróŝnicowanych stanowiskach odłowiono ogółem 3438 kleszczy z gatunku I. ricinus, w tym 19 osobników na terenach zlokalizowanych w granicach administracyjnych Gdańska, Sopotu i Gdyni oraz 1879 na rekreacyjnych terenach Pojezierza Kaszubskiego. W całkowitym zbiorze dominowały postacie dorosłe 9,%, przy czym odsetki samic i samców były porównywalne (29,7% vs. 29,8%). Nimfy stanowiły 4,% odłowionych kleszczy. Podobną strukturę, z przewagą dorosłych osobników, odnotowano zarówno na obszarze miejskim (61,3%) jak i wiejskim (8,1%) (Tab. 1). Biorąc natomiast pod uwagę poszczególne stanowiska badawcze, moŝna zauwaŝyć, Ŝe w Gdyni-Chwarznie oraz w Jaśkowej Dolinie w Gdańsku proporcje nimf i dorosłych I. ricinus były zbliŝone, stosunek N:I wynosił tam odpowiednio:,9 i 1. Podobnie było na stanowisku w Kleszczewie (N:I = 1). Jedynie na stanowisku pod Kartuzami, zaobserwowano wyraźną dominację nimf (71,6%; N:I = 3,) (Tab. 1). 67

6 Tabela 1. Struktura (liczebność i odsetki) populacji oraz zagęszczenie Ixodes ricinus na leśnych terenach Trójmiasta i Pojezierza Kaszubskiego w latach 9-1 Stanowisko i rok odłowu Zagęszczenie kleszczy wyraŝone Liczba (%) odłowionych kleszczy śr. liczbą (min. max.) osobników N:I w przeliczeniu na: nimfy samice samce razem 1 osobę / 1godz. 1 m 2 * T R Ó J M I A S T O Gda-Jaśkowa Dolina 9 Gdn-Chwarzno 9 Gdn-Kolibki 9 Gdn-Kolibki 1 Sopot 1 R a z e m 118 (,) 7 (48,6) 214 (32,2) 168 (4,2) 34 (23,8) 64 (38,7) 8 (24,6) 41 (28,) 213 (32,1) 93 (2,) 62 (43,4) 467 (3,) 6 (2,4) 33 (22,9) 237 (3,7) 111 (29,8) 47 (32,8) 488 (31,3) ,,9,,8,3,6 21,6 91 8) 16,4 (6 28) 49,3 (2-112) 3, (7 83) 16, ( 43) n.o. 8 (<1 22) 2 (<1 ) 17 ( 37) 9 (1 23) 7 (,1 8) n.o. P O J E Z I E R Z E K A S Z U B S K I E Kleszczewo 9 Sulęczyno 9 Sulęczyno 1 Mirachowo 1 Borzestowska Huta 1 Kartuzy 1 R a z e m 139 (,7) 162 (32,2) 17 (39,) 61 (33,) 236 (44,) 83 (71,6) 788 (41,9) 68 (24,8) 188 (37,4) 7 (27,7) 63 (34,) 146 (27,6) 14 (12,1) 4 (29,) 67 (24,) 13 (3,4) 89 (32,4) 61 (33,) 148 (27,9) 19 (16,3) 37 (28,6) ,,,7,,8 3,,7,6 (2 49) 4, (12 68) 4,4 (8 93) 2,8 (17 41) 79,2 ( 6) 2,6 (8 7) n.o. 11 (<1 28) 13 (2 34) 1 (1 24) 1 (6 17) 29 (4 69) (2 11) n.o. O G Ó Ł E M 1392 (4,) 121 (29,7) 12 (29,8) 3438 (1),7 n.o. n.o. Gda Gdańsk, Gdn Gdynia, * wartości przybliŝone, n.o. nie obliczano Rozkład liczebności kleszczy na poszczególnych stanowiskach był zróŝnicowany. Z czterech stanowisk wytypowanych w Trójmieście, kleszcze najliczniej występowały w Gdyni-Kolibkach. W dwóch kolejnych latach 9 i 1 odłowione tam osobniki stanowiły odpowiednio: 42,6% i 23,9% zbioru. Zagęszczenie I. ricinus dla dwóch sezonów wynosiło średnio: 49,3 i 3 kleszczy/1 osobę/1 godz. oraz w przybliŝeniu 17 i 9 osobników na 1 m 2. W obu przypadkach wahało się jednak w szerokim zakresie w zaleŝności od roku i miesiąca odłowu (Tab. 1). Najmniej I. ricinus zebrano w Gdyni-Chwarznie (n=144; 9,2%) i na nieuŝytkach w Sopocie (n=143; 9,2%), podczas gdy kleszcze złapane na zdegradowanym stanowisku Jaśkowa Dolina (Gdańsk) stanowiły 1,1% zbioru. Zagęszczenie kleszczy na tych stanowiskach wynosiło średnio, odpowiednio: 16,4; 16 i 21,6 ektopasoŝytów/1 osobogodzinę oraz ok. 2, 8 i 7 osobników/1m 2 (Tab. 1). Na Pojezierzu Kaszubskim najwięcej I. ricinus odłowiono w Borzestowskiej Hucie w 1 r. (n=3; 28,2% zbioru z tego terenu) i w Sulęczynie w 9 r. (n=3; 26,7%). W czasie 1 godziny odławiano tam średnio: 79,2 i 4, kleszczy/1 osobę, a ich przybliŝone zagęszczenie na 1m 2 wynosiło, odpowiednio: 29 i 13 osobników. Najmniej licznie kleszcze występowały na stanowisku pod Kartuzami (N=116; 6,2% zbioru), gdzie zbierano 2,6 osobników /osobę/godz.), a ich przybliŝone zagęszczenie na powierzchni 1m 2 wynosiło egzemplarzy (Tab. 1). Na podstawie -stopniowej, skali zaproponowanej przez Supergon i Karbowiaka (9), obejmującej tereny o bardzo wysokim (> kleszczy/godz.), wysokim (26 -), średnim (11 2), ograniczonym (4 1), niskim (1 3 kleszczy/ godz.) zagroŝeniu atakami kleszczy oraz tereny bezpieczne, na których kleszcze nie występują, oszacowano, Ŝe w ciągu 68

7 całego sezonu wiosenno-letniego na stanowiskach leśnych Trójmiasta istnieje średni i wysoki stopień tego zagroŝenia, natomiast na Pojezierzu Kaszubskim, z wyjątkiem Kleszczewa (średni), jest on wysoki lub bardzo wysoki (Tab. 2). NaleŜy jednak zaznaczyć, Ŝe w okresie szczytów aktywności I. ricinus w Gdańsku, Sopocie i Gdyni ryzyko wzrasta, odpowiednio, do wysokiego i bardzo wysokiego (od 28 do 112 kleszcz/godz.). Tabela 2. Stopień ryzyka atakami kleszczy na poszczególnych stanowiskach badawczych oszacowane na podstawie skali proponowanej przez Supergon i Karbowiaka (9) Stopień ryzyka (liczba kleszczy/osobę/1 godz.)* Wysoki (26 ) TRÓJMIASTO Stanowisko badawcze Gdynia Kolibki Średni (11 2) Bardzo wysoki (> ) POJEZIERZE KASZUBSKIE Gdynia Chwarzno Gdańsk Jaśkowa Dolina Sopot Borzestowska Huta Wysoki (26 ) Sulęczyno Mirachowo Kartuzy Średni (11 2) Kleszczewo *dane uśrednione dla całego sezonu wiosenno-letniego Biorąc pod uwagę uśrednione dane, zarówno w obrębie Trójmiasta jak i na Pojezierzu Kaszubskim w kolejnych latach odnotowano występowanie dwóch szczytów aktywności kleszczy (Ryc. 1), z których pierwszy przypadał na obu terenach w maju, natomiast drugi, odpowiednio, na początku lipca oraz sierpniu/wrześniu. Jednak, jak wykazały wyniki, aktywność I. ricinus na poszczególnych stanowiskach badawczych, nawet w obrębie jednej aglomeracji, moŝe być zróŝnicowana i zmienna w róŝnych latach badawczych. Jak widać na Ryc. 2 3, w lasach leŝących w obrębie Trójmiasta, typową, wyraźną dwuszczytowość zanotowano w Gdyni-Chwarznie (9) oraz w Gdyni-Kolibkach (9 i 1). Jednak na pierwszym z tych stanowisk wysokość szczytu majowego i lipcowego była porównywalna (28 vs 27 kleszczy/1 osobę/1 godz.), natomiast na drugim w 9 r. szczyt wiosenny był wyraźnie niŝszy (ok. 2-krotnie) od letniego (6 vs 112 kleszczy/osobogodz.), podczas gdy w 1 r. sytuacja była tam odwrotna i szczyt wiosenny był ok. 2,x wyŝszy w porównaniu do letniego (83 vs 31 kleszczy/osobogodz.). 69

8 Śr. liczba kleszczy/stanowisko/osobę/godz IV V VI VII VIII IX IV V VI VII VIII IX Trójmiasto Pojezierze Kaszubskie Ryc. 1. Sezonowa aktywność kleszczy na zalesionych terenach Trójmiasta w latach 9 i 1 dorosłe nimfy ogółem Liczba kleszczy / 1 osobę / 1 godz V VI VII VIII IX 9 r Ryc. 2. Aktywność I. ricinus na stanowisku w Gdyni Chwarznie w 9 r. 7

9 dorosłe nimfy ogółem Liczba kleszczy/1 osobę/1 godz IV V VI VII VIII IX IV V VI VII VIII IX r. 1 r Ryc. 3. Aktywność I. ricinus na stanowisku Gdynia Kolibki w latach 9 i 1 W Jaśkowej Dolinie w Gdańsku (9) drugi szczyt był słabo zaznaczony (Ryc. 4), natomiast na nieuŝytkach w Sopocie w ogóle go nie odnotowano (Ryc. ). Liczba kleszczy / 1 osobę / 1 godz dorosłe nimfy ogółem V VI VII VIII IX 9 r Ryc. 4. Aktywność I. ricinus na stanowisku Gdańsk Jaśkowa Dolina w 9 r. 71

10 Liczba kleszczy / 1 osobę / 1godz dorosłe nimfy ogółem 1 IV V VI VII VIII 1 r. Ryc.. Aktywność I. ricinus na stanowisku w Sopocie w 1 r. Na Pojezierzu Kaszubskim, na dwóch stanowiskach w Kleszczewie (9) (Ryc. 6) i Mirachowie (1) (Ryc. 7), charakteryzujących się dość wysokim stopniem zacienienia, najwyŝszą aktywność I. ricinus odnotowano juŝ w kwietniu (odpowiednio: 49 i 41 egz./1 osobę/1 godz.). Jednak drugi, nieco niŝszy sierpniowy szczyt (34 kleszcze/1 osobę/1 godz.), wystąpił w tym przypadku jedynie w Mirachowie Na pozostałych trzech stanowiskach, tj. pod Kartuzami (Ryc. 8), w Borzestowskiej Hucie (Ryc. 9) i w Sulęczynie (Ryc. 1) w 1 r. wiosenny, wysoki szczyt notowano w maju. Drugi szczyt, sierpniowy, w przypadku pierwszego stanowiska był ok.1,x niŝszy (7 vs 34 kleszcze/osobogodz.), w przypadku drugiego ponad 4-krotnie niŝszy (6 vs 47 egz./osobogodz), natomiast na trzecim nie zaznaczył się w ogóle. Z drugiej strony, w 9 w Sulęczynie zaobserwowano dwa wzmoŝone okresy aktywności kleszczy, w maju i wrześniu, przy czym ten drugi był nieznacznie wyŝszy ( vs 68 kleszczy/osobogodz.). Liczba kleszczy / 1 osobę / 1 godz dorosłe nimfy ogółem IV V VI VII VIII IX 9 r. Ryc. 6. Aktywność I. ricinus na stanowisku w Kleszczewie (Pojezierze Kaszubskie) w 9 r. 72

11 Liczba kleszczy / 1 osobę / 1 godz dorosłe nimfy ogółem IV V VI VII VIII 1 r Ryc. 7. Aktywność I. ricinus na stanowisku w Mirachowie (Pojezierze Kaszubskie) w 1 r. Liczba kleszczy / 1 osobę / 1 godz dorosłe nimfy ogółem IV V VI VII VIII 1 r. Ryc. 8. Aktywność I. ricinus na stanowisku pod Kartuzami (Pojezierze Kaszubskie) w 1 r. 73

12 Liczba kleszczy / 1 osobę / 1 godz dorosłe nimfy ogółem IV V VI VII VIII 1 r Ryc. 9. Aktywność I. ricinus na stanowisku pod Borzestowską Hutą (Pojezierze Kaszubskie) w 1 r. Liczba kleszczy/1 osobę/ 1 godz dorosłe nimfy ogółem IV V VI VII VIII IX IV V VI VII VIII 9 r. 1 r. Ryc. 1. Aktywność I. ricinus na stanowisku w Sulęczynie (Pojezierze Kaszubskie) w latach 9 i 1 Dyskusja Liczne badania prowadzone na terenie Warszawy (Supergan i wsp. 8), Poznania (Nowosad i wsp. 1999), Olsztyna (Kubiak i wsp. 4, Kubiak i Dziekońska-Rynko 6), Szczecina (Humiczewska 1) czy Lublina (Biaduń i Krasnodębski 7, Biaduń 8) wskazują na coraz większą migrację kleszczy na podmiejskie tereny leśne i w obręb samych miast. Podobne zjawisko obserwowane jest równieŝ w Trójmieście, które oferuje swoim mieszkańcom oraz przebywającym tu turystom liczne i urozmaicone zielone tereny rekreacyjne. W pasie nadmorskim są to zarówno naturalne obszary leśne, jak i parki ukształtowane przez człowieka, np. Park Brzeźnieński, Park Nadmorski im. Reagana, Park im. Jana Pawła II w Gdańsku, Park Północny i Południowy w Sopocie czy Park Rady Europy 74

13 w Gdyni. NaleŜy tu równieŝ wspomnieć o historycznym Parku Oliwskim. Jednak ze względu na ich charakter, ze starannie koszonymi trawnikami i regularnie usuwanymi opadłymi liśćmi, wydaje się, Ŝe nie ma tam dobrych warunków dla występowania kleszczy. W badaniach pilotaŝowych przeprowadzonych kilka lat temu na terenie Parku Oliwskiego i Parku Północnego, w czasie całego sezonu badawczego odłowiono jedynie pojedyncze osobniki I. ricinus (Stańczak, dane niepublikowane). Podobnie jest np. w Lublinie, gdzie nie stwierdzano go w parkach śródmiejskich, natomiast pojawia się licznie w peryferyjnych kompleksach leśnych (Biaduń 8). RównieŜ rozbudowujące się Gdańsk, Sopot i Gdynia coraz głębiej wchodzą na pokryte lasami wzgórza morenowe w obrębie Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego, którego szata roślinna jest ukształtowana podobnie do szaty roślinnej Pojezierza Kaszubskiego, a fauna obu terenów jest zbliŝona pod względem gatunkowym. W związku z tym róŝne gatunki zwierząt, zwłaszcza dziki i lisy, a takŝe wiewiórki i jeŝe oraz drobne gryzonie i ptaki, a wraz z nimi i kleszcze, często przemieszczają się swobodnie na lub przez tereny osiedli mieszkaniowych i ogrodów przydomowych. Natomiast przez lasy poprowadzone są liczne ścieŝki rowerowe i spacerowe oraz szlaki turystyczne. Powoduje to, Ŝe drogi ludzi oraz zwierząt i ich pasoŝytów coraz częściej się krzyŝują. Pierwsze badania dotyczące występowania I. ricinus na zalesionych obszarach Trójmiasta prowadzone w latach na 6 stanowiskach (Wegner i wsp. 1997) wykazały, Ŝe I. ricinus znajdował tam dogodne warunki do rozwoju, a jego liczebność była znaczna. Obecnie badania powtórzono, w tym m.in. na trzech z nich, tj. w Gdyni-Chwarznie, Sopocie Kamiennym-Potoku (który tym razem został precyzyjniej określony jako Gdynia- Kolibki) oraz w Gdańsku-Jaśkowej Dolinie. Po upływie 16 lat moŝna stwierdzić, Ŝe warunki florystyczno-faunistyczne w dalszym ciągu sprzyjają występowaniu i utrzymywaniu się tam kleszczy, choć struktura populacji uległa pewnym zmianom. Poprzednio, w ciągu trzech kolejnych lat w zbiorach na ww. i pozostałych stanowiskach, wyraźnie dominowały nimfy (71,8 9,4%). Obecnie ich liczebność była porównywalna lub niŝsza od liczebności dorosłych kleszczy (N:I =,3 1,). MoŜe to świadczyć o wspomnianej juŝ powyŝej coraz częstszej penetracji obrzeŝy Trójmiasta przez średniej wielkości (lisy) oraz duŝe ssaki, sarny, a zwłaszcza dziki, które będąc głównymi Ŝywicielami imaginalnych form I. ricinus zapewniają im moŝliwość utrzymania w tym środowisku. Na związek pomiędzy wzrostem populacji dzików a zwiększeniem się liczebności I. ricinus na róŝnych stanowiskach zwracała równieŝ uwagę Schwartz i wsp. (9). Podobna jak w Trójmieście sytuacja występuje i w innych podmiejskich kompleksach leśnych, np. w Lesie Bielańskim w Warszawie, który z jednej strony łączy się poprzez Las Młociny z Puszczą Kampinoską, co umoŝliwia swobodne przemieszczanie się saren po tym terenie (Supergan i Karbowiak 8, 9). Zapewne waŝną rolę, zwłaszcza w przypadku nieuŝytków w Sopocie, gdzie brak jest duŝych dzikich kręgowców, odgrywają takŝe psy, poniewaŝ badane tereny są częstym miejscem spacerów tych czworonogów i ich właścicieli. Na potencjalną rolę psów, jako Ŝywicieli kleszczy na terenach miast mogą wskazywać równieŝ wyniki badań przeprowadzonych w Warszawie przez Zygnera i Wędrychowicz (6) oraz Supergan i Karbowiaka (7), a takŝe Kilar (11) z terenu Rymanowa i okolic. Podobną strukturę populacji I. ricinus, z przewagą form dorosłych, odnotowano równieŝ na stanowiskach badawczych Pojezierza Kaszubskiego, gdzie tylko w jednym przypadku (pod Kartuzami) stwierdzono wyraźną dominację nimf (N:I = 3,). Porównując liczebność kleszczy moŝna stwierdzić, Ŝe w lasach komunalnych była ona nieco niŝsza (max. 49 osobników/ 1 osobę/ 1 godz.) niŝ na terenach wiejskich (max. 79 egz./ 1 osobę/1 godz.), co wiąŝe się zapewne z większym stopniem antropopresji, a co za tym idzie z nieco mniejszą dostępnością odpowiednich Ŝywicieli w obrębie Trójmiasta. Bowiem to właśnie zagęszczenie duŝych ssaków, zwłaszcza jeleniowatych, na których pasoŝytują samice 7

14 I. ricinus przed złoŝeniem jaj ma największy wpływ na liczebność kleszczy na danym terenie (Gray i wsp. 1992). Zagęszczenie tych roztoczy na poszczególnych stanowiskach obu obszarów badawczych było wyraźnie zróŝnicowane. Tego typu wahania są jednak powszechnie wykazywane takŝe przez innych autorów (Humiczewska 1, 4, Kubiak i wsp. 4, Kubiak i Dziekońska-Rynko 6, Supergan i wsp. 8) i związane są przede wszystkim z siedliskowymi preferencjami I. ricinus (np. typem lasu), występowaniem podszytu oraz grubością i wilgotnością ściółki, które stwarzają bardziej dogodne warunki mikroklimatyczne do przeŝycia kleszczy w obrębie danego siedliska (Siuda 1993, Estrada- Peñia 1, Lindström i Jaenson 3, Biaduń 8). PoniewaŜ I. ricinus rzadko występuje na terenach suchych (Michalik i Rejmenciak 1998), warto odnotować, Ŝe na stanowisku w Sulęczynie w okresie 9/1 te roztocza odławiano głównie tuŝ przy drodze z betonowych płyt prowadzącej do osiedla domków letnich, w wąskim pasie skąpej trawy i cienkiej warstwy ściółki, przechodzącym stopniowo w krawędź lasu sosnowego z runem z przewagą borówki czernicy (Vaccinium myrtillus), charakteryzującym się niską wilgotnością i dość intensywną ekspozycją słoneczną. Średnia liczba odławianych kleszczy ok. 4/osobogodz. dwóch kolejnych latach była tam od 1, do 2x wyŝsza, niŝ na trzech, róŝniących się między sobą drzewostanem, ale znacznie wilgotniejszych i o sporym stopniu zacienienia terenach Mirachowa, Kleszczewa i Kartuz, gdzie w czasie 1 godziny zbierano śr. ok kleszczy. RównieŜ w Borzestowskiej Hucie, gdzie odnotowano najwyŝsze zakleszczenie spośród wszystkich stanowisk (śr. 79 egz./ osobogodzinę), więcej roztoczy zbierano na skraju lasu z przewagą drzew sosnowych, o dość skąpym runie, dotykającym do suchej piaszczystej drogi polnej, stosunkowo silnie nasłonecznionym, niŝ w miejscach gdzie graniczył on z niewielką, bujną, wilgotną łąką. Uśrednione dane z wielu róŝnych stanowisk na danym obszarze badawczym z reguły wykazują bimodalny typ występowania I. ricinus na terenie Polski, z wyŝszym szczytem wiosennym (najczęściej w maju) i niŝszym na przełomie lata i jesieni (sierpień/wrzesień) (Wegner i wsp. 1997a,b, Kiewra i Lonc 4, Humiczewska 8, Kubiak i Dziekońska- Rynko 8). Podobną sytuację obserwowano równieŝ w toku niniejszych badań. Przy czym zarówno na terenie Trójmiasta, jak i Pojezierza Kaszubskiego, najwyŝszą aktywność kleszczy dwukrotnie (9 i 1 r.) zaobserwowano właśnie w maju, podczas gdy drugi szczyt na terenach miejskich wystąpił juŝ w lipcu, natomiast na obszarze wiejskim w sierpniu/wrześniu. Być moŝe ma to związek z mikroklimatem panującym na Pojezierzu Kaszubskim. Ze względu na znaczne wzniesienie w stosunku do równin PobrzeŜa Bałtyku, temperatura w centrum tego mezoregionu, jest niŝsza niŝ na jego obrzeŝach. W porównaniu z temperaturą w Trójmieście, w styczniu róŝnica wynosi około 2, C, w lipcu jest nieco mniejsza zaledwie ok. 1 C, natomiast opady na Pojezierzu są wyŝsze o ok. 1 mm (przy średniej rocznej 6-7 mm). Ponadto długość okresu wegetacyjnego jest tam około -1 dni krótsza niŝ w sąsiednich regionach (Augustowski 1976, Kondracki ). Przy analizie danych z poszczególnych stanowisk potwierdza się teza, Ŝe znaczny wpływ na przebieg cykli rocznych ma głównie lokalny mikroklimat (Supergan i wsp. 8). Np. w Gdyni-Klibkach w 9 r., w przeciwieństwie do roku 1, wyŝszym szczytem aktywności był drugi lipcowy, a na sopockich nieuŝytkach jesiennego wzrostu aktywności nie odnotowano w ogóle. Podobnie było i na Pojezierzu Kaszubskim, gdzie w 9 r. w Kleszczewie najwyŝszą aktywność I. ricinus odnotowano w kwietniu, a następnie obserwowano jej stopniowy spadek, podczas gdy w odległym o ok. 6 km. Sulęczynie w tym samym roku szczyt wiosenny wystąpił w maju i był niŝszy niŝ szczyt jesienny, który odnotowano we wrześniu. 76

15 Prezentowane wyniki potwierdzają równieŝ, Ŝe I. ricinus jest gatunkiem charakteryzującym się znaczną plastycznością, który jest w stanie znaleźć dogodne warunki do rozwoju i przeŝycia nawet w miejscach poddanych silnej antropopresji, gdzie jego populacje mogą utrzymywać się, a nawet wzrastać, na przestrzeni wielu lat. Lasy leŝące w obrębie administracyjnych granic Trójmiasta są dosyć specyficznym terenem, jako Ŝe, jak juŝ wspominano, stanowią część leśnego kompleksu Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego, który z kolei graniczy z lasami Pojezierza Kaszubskiego. Dlatego zapewne róŝnice w zgęszczeniu kleszczy na obu badanych terenach nie są tak bardzo wyraźne. Nie stwierdzono teŝ, w przeciwieństwie do Biadunia i Krasnodębskiego (7), aby ich liczebność była odwrotnie proporcjonalna do stopnia antropopresji. Autorzy ci najwięcej kleszczy notowali na terenach o najmniejszej penetracji człowieka, natomiast najmniej wzdłuŝ brzegów licznie odwiedzanych akwenów i w pobliŝu zabudowań. W naszych badaniach, I. ricinus licznie występował równieŝ na terenie intensywnie odwiedzanym przez ludzi, np. w Gdyni- Kolibkach, oraz wzdłuŝ udostępnionej dla ruchu samochodowego drogi dojazdowej do letnich domków w pobliŝu Sulęczyna. Uzyskane wyniki potwierdzają, Ŝe w sezonie wiosenno-letnim zarówno na leśnych terenach rekreacyjnych Trójmiasta, jak i Pojezierza Kaszubskiego istnieje znaczne zagroŝenie atakami kleszczy. W okresie Jak podkreślali juŝ Supergan i Karbowiak (9), wynika to z faktu, Ŝe występowanie kleszczy środowisku miejskim jest zdeterminowane głównie przez dostępność odpowiednich Ŝywicieli i istnieniem ekologicznych tuneli łączących lasy podmiejskie z lasami wokół miast, co ma miejsce równieŝ w Trójmieście. Taka sytuacja ociąga za sobą ryzyko zakaŝenia/zaraŝenia patogenami przenoszonymi przez te pasoŝyty. NaleŜy tu podkreślić, Ŝe w latach ogółem 7,2 12,8 I. ricinus z terenu Trójmiasta było zakaŝonych B. burgdorferi s.l. (Wegner i wsp. 1997). Podobny odsetek 12,4% kleszczy zainfekowanych krętkami odnotowano tam i w 1 r. (Stańczak i wsp. 4), co świadczy o stabilności tego lokalnego ogniska boreliozy z Lyme. Warto przy tym zaznaczyć, Ŝe na terenie woj. pomorskiego poziom zakaŝonych kleszczy był porównywalny i wynosił 11,6%, a na stanowiskach zlokalizowanych na Pojezierzu Kaszubskim wahał się od 6,3% do 9,3% (Stańczak i wsp. 2). Borelioza z Lyme jest obecnie najczęściej notowaną w Polsce chorobą odkleszczową, nie moŝna jednak zapominać, o innych rozwijających się chorobach infekcyjnych (ludzka anaplazmoza granulocytarna, ludzkie riketsjozy z grupy gorączek plamistych) i inwazyjnych (psia i ludzka babeszjoza) zagraŝających zdrowiu. Zarówno u kleszczy z terenu trójmiejskiej aglomeracji, jak i odławianych na terenach wiejskich Pojezierza Kaszubskiego notowano występowanie etiologicznych czynników tych chorób, tj.: Anaplasma phagocytophilum, Rickettsia helvetica, Babesia canis, B. microti oraz B. venatorum (Babesia spp. EU1) (Stańczak i wsp. 2, 4, Cieniuch i wsp. 9, Stańczak i wsp. 8). Podsumowując moŝna stwierdzić, Ŝe obecność, czasami liczna, kleszczy pospolitych wzdłuŝ ścieŝek i dróg, którymi poruszają się ludzie na chętnie odwiedzanych terenach rekreacyjnych w obrębie kompleksów leśnych Trójmiasta i Pojezierza Kaszubskiego, stanowi w sezonie wiosenno-letnim znaczne zagroŝenie dla ich zdrowia. W związku z tym istnieje konieczność stałego monitorowania tych środowisk zarówno pod kątem występowania kleszczy, jak równieŝ poziomu ich zakaŝenia/zaraŝenia patogenicznymi mikroorganizmami. 77

16 Podziękowania Praca była finansowana z grantu MNiSW nr N Wszystkie stanowiska badawcze, po wprowadzeniu współrzędnych, moŝna oglądać za pośrednictwem Internetu, korzystając z programu earth.google.com/ Literatura Augustowski B. (red.) Pojezierze Kaszubskie. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław: Biaduń W. 8. Preferencje siedliskowe kleszcza pospolitego Ixodes ricinus L. na Lubelszczyźnie. Wiad. Parazytol. 4: Biaduń W., Krasnodębski S. 7. Występowanie kleszcza pospolitego w środowiskach o róŝnym stopniu i charakterze antropopresji. Wiad. Parazytol. 3: Cieniuch S., Stańczak J., Ruczaj A. 9. The first detection of Babesia sp. EU1 and Babesia canis canis in Ixodes ricinus ticks (Acari, Ixodidae) collected in urban and rural areas in northern Poland. Pol. J. Microbiol. 8: Estrada-Peñia A. 1. Distribution, abundance, and habitat preferences of Ixodes ricinus (Acari: Ixodidae) in northern Spain. J. Med. Entomol. 38: Gray J.S., Kahl O., Jenetzki C., Stein J Studies on the ecology of Lyme disease in a deer forest in County Galway, Ireland. J. Med. Entomol. 29: Humiczewska M. 1. Aktywność sezonowa kleszczy Ixodes ricinus w biotopach nadwodnych i leśnych Szczecina i okolic oraz ich zakaŝenie krętkami Borrelia burgdorferi. Wiad. Parazytol. 47: Kiewra D., Lonc E. 4. Biologia kleszczy pospolitych (Ixodes ricinus L.) i ich patogenów w okolicach Wrocławia. Wiad. Parazytol. : Kilar P. 11. Ticks attacking domestic dogs in the area of the Rymanów district, Subcarpathian province, Poland. Wiad. Parazytol. 7: Kondracki J.. Geografia regionalna Polski. PWN Warszawa. Kubiak K., Dziekońska-Rynko J. 6. Seasonal activity of the common European tick, Ixodes ricinus (Linnaeus, 178), in the forested areas of the city of Olsztyn and its surroundings. Wiad. Parazytol. 2: Lindström T., Jaenson G.T. 3. Distribution of the common tick, Ixodes ricinus (Acari: Ixodidae), in different vegetation types in southern Sweden. J. Med. Entomol. 4: Michalik J, Rejmenciak A Occurrence of Ixodes ricinus in different types of forest habitats of the city of Poznań and their infection rates with Borrelia burgdorferi sensu. lato. Wiad. Parazytol. 44: 388. Schwartz A., Maier W.A., Kistemann T., Kampen H. 9. Analysis of the distribution of the tick Ixodes ricinus L. (Acari: Ixodidae) in a nature reserve of western Germany using Geographic Information Systems. Int. J. Hyg. Environ. Hlth. 212: Siuda K Kleszcze Polski (Acari: Ixodida). II: Systematyka i rozmieszczeni. PTP, Warszawa. Supergan M., Grytner-Zięcina B., Karbowiak G., Hapunik J. 8. Rozmieszczenie kleszczy w lasach i parkach aglomeracji warszawskiej. W: Buczek A., Błaszak Cz. (red.), Stawonogi: Oddziaływanie na Ŝywiciela. Akapit, Lublin: Supergan M., Karbowiak G. 7. Czy psy mogą być Ŝywicielami kleszczy w parkach? Wiad. Parazytol. 3 (suplement): 16. Supergan M., Karbowiak G. 9. The estimation scale of endangerment with ticks attaca on recreational Town areas. Przegl. Epidemiol. 63:

17 Stańczak J., Gabre R.M., Kruminis-Łozowska W., Racewicz M., Kubica-Biernat B. 4. Ixodes ricinus as a vector of Borrelia burgdorferi sensu lato, Anaplasma phagocytophilum and Babesia microti in urban and suburban forests. Ann. Agric. Environ. Med. 11: Stańczak J., Racewicz M., Kruminis-Łozowska W., Kubica-Biernat B. 2. Coinfection of Ixodes ricinus (Acari: Ixodidae) in northern Poland with the agents of Lyme borreliosis (LB) and human granulocytic ehrlichiosis (HGE). Int. J. Med. Microbiol. 291, Suppl. 33: Stańczak J., Racewicz M., Michalik J., Buczek A. 8. Distribution of Rickettsia helvetica in Ixodes ricinus tick populations in Poland. Int. J. Med. Microbiol. 298, Suppl. 1: Wegner Z., Racewicz M., Kubica-Biernat B., Kruminis-Łozowska W., Stańczak J Występowanie kleszczy Ixodes ricinus (Acari, Ixodidae) na zalesionych obszarach Trójmiasta i ich zakaŝenie krętkami Borrelia burgdorferi. Przegl. Epidemiol. 1: 11. Wegner Z., Racewicz M., Kubica-Biernat B., Kruminis-Łozowska W., Stańczak J. 1997a. Występowanie krętków Borrelia burgdorferi sensu lato w kleszczach Ixodes ricinus (Acari, Ixodidae) na terenach północno-wschodniej Polski. Prob. Hyg. 4: Wegner Z., Stańczak J., Racewicz M., Kubica-Biernat B., Kruminis-Łozowska W. 1997b. The etiological agent of Lyme disease, Borrelia burgdorferi, in ticks (Acari: Ixodidae) from eastern Poland. Zbl. bakt. 286: www. tpkgdansk.pl Zygner W., Wędrychowicz H. 6. Occurrence of hard ticks in dogs from Warsaw area. Ann. Agric. Environ. Med. 13: