Recenzje R O C Z N I K T O R UŃSKI T O M 38 R O K 2011

Transkrypt

1 R O C Z N I K T O R UŃSKI T O M 38 R O K 2011 Recenzje Aleksandra Kortas, Befestigte Kneipe. Toruńskie lokale gastronomiczne i hotele w XIX i na początku XX wieku w świetle ksiąg adresowych i lokalnej prasy, seria: Biblioteka ToMiTo, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010, ss Z pełnym uznaniem naleŝy się odnieść do faktu, Ŝe od ponad dwudziestu lat Towarzystwo Miłośników Torunia nagradza młodych badaczy za prace poświęcone tematyce tego miasta. Najlepsze zdaniem Komisji Konkursowej opracowania publikowane są w formie ksiąŝkowej w serii Biblioteka To- MiTo. W 2009 r. pierwszą nagrodę z zakresu historii otrzymała Aleksandra Kortas za recenzowaną pracę, powstałą na Wydziale Nauk Historycznych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Konstrukcja ksiąŝki została przedstawiona w Zagadnieniach wstępnych. Pierwszy rozdział ma charakter wprowadzający, natomiast w pięciu kolejnych częściach pracy autorka postanowiła omówić hotele i poszczególne rodzaje lokali gastronomicznych. Pracę kończą Wnioski końcowe. W Zagadnieniach wstępnych został równieŝ sformułowany cel pracy, którym jest odpowiedź na pytanie, które lokale były najchętniej odwiedzane przez Polaków i Niemców i czy w ogóle moŝliwe jest arbitralne rozstrzygnięcie tej kwestii (s. 8). A. Kortas przedstawiła takŝe jeszcze jedno załoŝenie wstępne: Kolejnym interesującym mnie zagadnieniem jest ustalenie, które z tych miejsc cieszyły się największą popularnością wśród poszczególnych warstw społecznych (s. 8). Materiał źródłowy, który został wykorzystany do realizacji powyŝszych celów, stanowią przede wszystkim księgi adresowe i prasa, przede wszystkim polskojęzyczna Gazeta Toruńska. SondaŜowo, jak podkreśla A. Kortas (s. 11), dokonano kwerendy dzienników niemieckich, takich jak Thorner Wochenblatt, Thorner Zeitung czy Thorner Presse. Autorka porusza takŝe kwestię ram chronologicznych pracy. Na s. 12 stwierdza, Ŝe ze względu na róŝnorodność wykorzystanych źródeł nie sposób określić dokładnych 243

2 ram chronologicznych (choć wskazuje na lata ), zaznacza bowiem, Ŝe sięgnęła równieŝ po materiały z okresu wcześniejszego, jak i późniejszego (s ). W drugim z rozdziałów Początki toruńskiej gastronomii i hotelarstwa oraz sytuacja miasta w XIX wieku autorka w interesujący i zwięzły sposób odnosi się do przemian w układzie przestrzennym XIX-wiecznego Torunia, przedstawia strukturę demograficzną i zawodową miasta, zwracając między innymi uwagę na status społeczny restauratorów. Słusznie podjęta została równieŝ w tym miejscu próba charakterystyki terminów określających poszczególne typy lokali hotelarsko-gastronomicznych, jak i krótki rys historyczny: Gospody i szynki Torunia do roku Fragment dotyczący regulacji prawno-administracyjnych dowodzi znanej z opracowań poświęconych innym obszarom Ŝycia publicznego skrupulatności XIX-wiecznych władz pruskich, poniekąd jednak rozczarowuje, gdyŝ właściwie w całości odnosi się jedynie do regulacji z drugiej połowy XIX i początku XX w. Wydaje się, Ŝe autorka powinna poświęcić nieco uwagi rozporządzeniom z pierwszej połowy stulecia i ukazać ewolucję prawodawstwa pruskiego dotyczącego prowadzenia lokali gastronomicznych. Rozdział trzeci nosi tytuł Hotele w XIX wiecznym Toruniu. Zaprezentowane charakterystyki lokali wypadają ciekawie. A. Kortas ukazuje choćby na przykładzie hotelu Trzy Korony, jak duŝy wpływ na stosunek polskiej społeczności do danego lokalu miało kryterium narodowościowe (s ). Przedstawione zostały takŝe przyczyny zmiany właścicieli poszczególnych placówek. Autorka wskazuje równieŝ na to, Ŝe hotele pełniły funkcję waŝnego ośrodka Ŝycia społecznego, kulturalnego i politycznego lokalnej społeczności. Niekiedy przybliŝone zostają czytelnikowi karty dań. Kolejny rozdział nosi tytuł Restauracje i wyszynki (s ). Z opisu działalności tego typu lokali wynika, Ŝe miały czasami iście branŝowy charakter i odgrywały istotną rolę w kulturalnym i politycznym Ŝyciu miasta. Koncerty i innego rodzaju występy artystyczne, bilard, a nawet popisy akrobatyczne to tylko niektóre z rozrywek, jakie oferowały restauracje i wyszynki na przełomie XIX i XX w. Autorka stara się w miarę moŝliwości ustalić przyczyny zmian właścicieli i przenosin siedzib poszczególnych lokali. W bardzo kompetentny sposób analizuje z perspektywy socjotopograficznej oferty poszczególnych gospód, restauracji, szynków. Poznajemy bogatą ofertę alkoholi, towarów, preferowaną kuchnię. Kolejną część pracy stanowi rozdział Gospody i oberŝe. RównieŜ do tego typu lokali na przełomie XIX i XX w. wdzierała się polityka. Na końcu tego rozdziału autorka stawia odwaŝną tezę, Ŝe problem alkoholizmu w zabo- 244

3 rze pruskim występował na duŝo mniejszą skalę niŝ w Królestwie Polskim czy Galicji (s. 128), co oczywiście nie oznacza, Ŝe Toruń był wolny od bójek spowodowanych nadmiernym spoŝywaniem napojów alkoholowych. W części Ogrody restauracyjne i lokale taneczne A. Kortas stwierdza, Ŝe specyfika rozmieszczenia przestrzennego tego typu lokali polegała na tym, Ŝe mniejsza ilość ogrodów restauracyjnych znajdowała się w centrum miasta (s. 156). Te obiekty, jak stwierdza autorka, przeŝywały swój rozkwit w drugiej połowie stulecia i oferowały wypoczynek bliŝej natury. Organizowały przedstawienia operetkowe, koncerty muzyki powaŝnej, imprezy o charakterze charytatywnym, starały się wspominać waŝne osobistości w dziejach miasta, np. Samuela Bogumiła Lindego. Lokale te stawały się estradą i sceną nie tylko dla toruńskich artystów, a menu w nich było uzaleŝnione m.in. od świąt kościelnych, organizowano w nich równieŝ imprezy rodzinne. Na powstawanie ogrodów restauracyjnych miał ponadto wpływ wzrost popularności kąpielisk, stąd pojawienie się ogrodu na Kępie Bazarowej, z którego oferty korzystało m.in. Towarzystwo Gimnastyczne Sokół (s ). Znaczącą rolę w Ŝyciu gastronomii toruńskiej odgrywał rozwijający się ruch stowarzyszeniowy, co uwidaczniało się chociaŝby w organizowaniu prelekcji przez niemieckie emancypantki (s. 148 ). Ostatni z rozdziałów został poświęcony Kawiarniom i cukierniom. Jak stwierdza A. Kortas, kawiarnie rozwijały się w Toruniu w okresie cesarskim, serwowano w nich obok wyrobów cukierniczych lody, wina, likiery, znajdowały się w nich niekiedy sale bilardowe. Autorka odnotowała nawet czytelnię czasopism. Niektóre z tego typu lokali miały równieŝ charakter bardziej rozrywkowy, wystawiano w nich sztuki teatralne, organizowano koncerty. Wnioski końcowe zawierają między innymi tezę o moŝliwości chronologicznego podziału rozwoju omawianych lokali. Według autorki po 1890 r. wzrasta w tej mierze udział przedmieść. A. Kortas stwierdza ponadto, Ŝe w analizowanym okresie w zróŝnicowanym pod względem narodowym i religijnym Toruniu nie było większych konfliktów natury kulturowej (s. 186). Lokale nie miały z reguły profilu wyznaniowego czy narodowościowego, waŝniejszym czynnikiem kształtującym klientelę poszczególnych lokali był natomiast jej status społeczny i finansowy (s. 187). Z całą pewnością za zaletę pracy naleŝy uznać zamieszczenie Katalogu obiektów noclegowo-gastronomicznych (s ). W szerokim zakresie autorce udało się ustalić właścicieli poszczególnych lokali, co niewątpliwie podnosi wartość pracy, która dowodzi, jak waŝnym i inspirującym dla historyka XIX stulecia źródłem pozostaje prasa codzienna. NaleŜy równieŝ zauwaŝyć fakt, Ŝe ksiąŝka jest bogato ilustrowana. Szkoda natomiast, Ŝe niejasne pozo- 245

4 stają zasady stosowania kryterium popularności poszczególnych lokali. A. Kortas powołuje się na nie właściwie w całej swej pracy (np. na s , 39, 114), a jeden z podrozdziałów nosi nawet tytuł Najpopularniejsze restauracje i miejsca wyszynku (s. 74). Abstrahując od tego, czy autorka dokonała wyboru rzeczywiście najbardziej popularnych lokali, naleŝy podkreślić, Ŝe w Ŝadnym miejscu nie wskazuje, za pomocą jakich miarodajnych czynników ową popularność zweryfikowała. Pewne wątpliwości nie zmieniają faktu, Ŝe Befestigte Kneipe naleŝy ocenić pozytywnie. Praca stanowi waŝny przyczynek do wciąŝ mało zbadanego fragmentu dziejów Ŝycia społecznego pomorskiego miasta drugiej połowy XIX w. i początków XX w. Lektura ksiąŝki Aleksandry Kortas to interesujący spacer po dawnym Toruniu. Tomasz Chrzanowski (Golub-Dobrzyń) Krzysztof Mastykarz, Czas wolny i rozrywka w Toruniu, Chełmnie, Grudziądzu i Brodnicy w XIV XVI wieku, Toruń 2010, ss Kultura popularna, Ŝycie codzienne, święta i formy rozrywki poszczególnych grup społecznych mimo prowadzonych na coraz szerszą skalę badań w odniesieniu do średniowiecza i epoki wczesnonowoŝytnej w wielu aspektach pozostają nadal zagadnieniami nierozpoznanymi. Celem omawianej pracy jest przedstawienie form spędzania czasu wolnego i rozrywki w wybranych miastach ziemi chełmińskiej w okresie od XIV do XVI w. Analiza porównawcza sytuacji w ośrodkach miejskich o róŝnym charakterze, od zaliczających się do wielkich miast pruskich Starego Miasta Torunia i Chełmna po posiadające zróŝnicowany potencjał małe miasta jak Grudziądz i Brodnica, pozwolić ma na wskazanie róŝnic i podobieństw w obrębie badanego zjawiska. Zamierzeniem autora jest uchwycenie momentu przełomowego i ukazanie zmian, jakie zaszły w formie spędzania czasu wolnego i rozrywce w badanym okresie. Analizie poddane zostały kolejno grupy uszeregowanego warstwowo społeczeństwa miejskiego: elity, warstwa średnia i niŝsza, a takŝe kręgi władzy terytorialnej. Omawiane zjawiska analizowane są w dwóch, niekiedy przenikających się płaszczyznach: zawodowo-korporacyjnej i rodzinnej, co pozwolić ma na ukazanie bliskiego związku pomiędzy organizacją Ŝycia społecznego omawianych ośrodków a formami spędzania czasu wolnego i rozrywki. Osobne miejsce poświęcono takŝe przedstawieniu miejsc rozrywek 246

5 zarówno ogólnodostępnych jak i zarezerwowanych dla poszczególnych grup społecznych. Zanim przejdziemy do bliŝszego zapoznania się z poszczególnymi częściami pracy przyjrzyjmy się terminologii i zaproponowanemu w tytule zakresowi chronologicznemu. W kontekście cytowanych przez autora badań Bronisława Geremka, w odniesieniu do średniowiecza i wczesnych czasów nowo- Ŝytnych, wątpliwa wydaje się zasadność stosowania terminu czas wolny 1. Zakres chronologiczny pracy obejmuje okres od XIV do XVI w., gdyŝ, jak uzasadnia autor, omówiono w niej problematykę czasu wolnego i rozrywki [ ] zarówno w okresie panowania krzyŝackiego jak i polskiego (s. 8). Uzasadnienie takie pozwala, jak sądzę, na rozszerzenie ram chronologicznych na lata Do zmian, jakie, zdaniem autora, zaszły w omawianej problematyce wraz z upadkiem władztwa zakonnego w Prusach, jeszcze powrócę, w tym miejscu zwrócić naleŝy uwagę na całkowite pominięcie problemu reformacji. Rodzi się więc pytanie, czy według autora nauka Lutra i następujące wraz z nią ewolucyjne zmiany w mentalności mieszkańców miast pruskich nie wywarły wpływu na formy spędzania czasu wolnego 2 i rozrywki? Rozdział pierwszy ma charakter wprowadzający, podjęto w nim charakterystykę wybranych ośrodków miejskich ziemi chełmińskiej i funkcjonujących w nich struktur społecznych. Autor przeprowadza nas przez kilka, ułoŝonych w przypadkowej kolejności, definicji miasta i miejskości, by przechodząc do klasyfikacji ośrodków miejskich w późnośredniowiecznych Prusach, stwierdzić, Ŝe sposób określenia jednostki osadniczej, jaką był ośrodek miejski, zaleŝał w duŝej mierze od kryterium przyjętego przez danego badacza (s. 49). Autor nie proponuje własnej klasyfikacji; opierając się na literaturze przedmiotu przytacza juŝ istniejące, od wynikającego z bazy źródłowej podziału na wielkie i małe miasta pruskie po podział na kategorie zaproponowa- 1 B. Geremek, Człowiek i zabawa: kultura ludyczna, [w:] Kultura Polski średniowiecznej XIV XV wiek, red. B. Geremek, Warszawa 1997, s. 511: Rozwój Ŝycia miejskiego wprowadzał z wolna rozgraniczenie między rozrywką a czasem pracy, nie dokonał jednak wyodrębnienia czasu wolnego. Nastąpiło to dopiero w późnej epoce nowoŝytnej, a w pełni wraz z industrializacją: E. Küng, hasło: Freizeit, [w:] Handwörterbuch der Wirtschaftswissenschaft, hrsg. W. Albert, Bd. 3, Göttingen 1981, szp W związku z wątpliwościami co do zasadności stosowania terminu czas wolny w odniesieniu do średniowiecza i wczesnej nowoŝytności, chcąc jednocześnie oddać treść i intencję autora, w przypadku konieczności zastosowania termin podawany jest w cudzysłowie. 247

6 ny przez Henryka Samsonowicza 3. Wątpliwości budzi jednak zakwalifikowanie XIV-wiecznego Torunia do miast kategorii drugiej 4 (s ) oraz określenie Chełmna miastem satelickim (s. 53). Krótka charakterystyka obejmuje omówienie kolejno: połoŝenia, podziałów administracyjnych oraz roli ośrodka w państwie zakonnym i Królestwie Polskim. WiąŜąc charakter rozrywek i form spędzania czasu wolnego z przynaleŝnością do poszczególnych grup społeczno-zawodowych drugą część rozdziału poświęcił autor przedstawieniu struktur społecznych w omawianych ośrodkach miejskich. Przyjęty został klasyczny podział społeczeństwa miejskiego (patrycjat, pospólstwo, plebs). Analogicznie do części pierwszej omawianie kolejnych grup rozpoczyna chaotyczny wykaz istniejących definicji. W dalszej części nieco miejsca poświęcono socjotopografii i liczebności oraz strukturze majątkowej mieszkańców poszczególnych ośrodków miejskich. Autor, uznając za najwaŝniejszy udział rzemieślników w elitach społecznych, wskazuje tu na wyraźne róŝnice w tym zakresie pomiędzy Starym Miastem Toruniem i po części Chełmnem a pozostałymi miastami. Za nowatorskie i budzące zarazem powaŝne wątpliwości uznać naleŝy natomiast określenie mianem patrycjatu wyŝszych warstw społecznych małych miast pruskich 5. O ile bowiem w stosunku do grup rządzących wielkich miast uznano zasadność stosowania określenia patrycjat jako terminu technicznego, o tyle elity małych ośrodków miejskich nie spełniają kryteriów pozwalających na zaliczenie ich do tej grupy 6. Rozdział drugi omawianej pracy poświęcony jest formom spędzania czasu wolnego i rozrywce wyŝszych warstw społecznych wybranych ośrodków miejskich ziemi chełmińskiej. Korporacyjna organizacja Ŝycia społecznego w średniowiecznych i wczesnonowoŝytnych miastach wpływała takŝe na ten aspekt Ŝycia mieszkańców. Dwory Artusa i skupione wokół nich bractwa były 3 M. Bogucka, H. Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław, Warszawa, Kraków 1986, s W cytowanej klasyfikacji Toruń znajduje się w kategorii I: ibid., s K. Mastykarz, Czas wolny i rozrywka w Toruniu, s. 86: W Nowym Mieście Toruniu, które było ośrodkiem rzemieślniczym, dominującą rolę odgrywał patrycjat, którego przedstawiciele zasiadali w przewaŝającej większości w radzie miejskiej ; s. 131: zamoŝni rzemieślnicy naleŝeli do patrycjatu, np. w Nowym Mieście Toruniu. W dotychczasowych badaniach stosowano socjologiczny termin elita, por.: J. Przeracki, Elita rządząca Nowego Miasta Torunia do połowy XIV wieku, Rocznik Toruński, t. 12, 1977, s ; W. Długokęcki, Elita władzy miasta Malborka w średniowieczu, Malbork R. Czaja, Grupy rządzące w miastach nadbałtyckich w średniowieczu, Toruń 2008, s

7 natomiast podstawowymi miejscami spędzania czasu wolnego i rozrywek elit społecznych. Próbę rekonstrukcji roli i funkcji, jakie spełniały domy kompanijne, opiera autor na encyklopedycznej definicji zjawiska i dotychczasowej literaturze przedmiotu. Analiza statutów poszczególnych dworów ogranicza się do przytoczenia znanych z literatury przykładów ich łamania (s. 105). W dalszej części pracy wspomniane zostały, stanowiące nawiązanie do kultury rycerskiej, turnieje i bractwa strzeleckie oraz będące elementem budowy toŝsamości grup rządzących uczty radzieckie. Osobno omówione zostały uroczystości o charakterze rodzinnym: wesela, chrzty i pogrzeby. Podstawę analizy stanowić miały ordynacje porządkowe, ich wykorzystanie ogranicza się jednak do podania dopuszczalnej liczby gości. WyróŜniona została takŝe osobna forma spędzania czasu wolnego mająca ponadrodzinny, towarzyski charakter (s. 129). Na podstawie omawianej pracy moŝna by jednak sądzić, iŝ ograniczało się to do uczt kilku toruńskich mieszczan z plebanem kościoła parafialnego 7. Do rozwaŝenia pozostaje pytanie, czy wizyty w domach kompanijnych i licznych piwnicach nie miały charakteru towarzyskiego? Omówieniu miejsc i form spędzania czasu wolnego elit małych i średnich ośrodków miejskich poświęcony został osobny podrozdział. Analogicznie do miast wielkich omówiono powstanie domów kompanijnych i ogrodów strzeleckich oraz związanych z nimi bractw w miastach średnich i małych. Stan bazy źródłowej uniemoŝliwił natomiast omówienie uroczystości rodzinnych. Rozdział trzeci poświęcony jest przedstawieniu miejsc i form spędzania czasu wolnego i rozrywki średnich i niŝszych warstw społecznych. W tym przypadku takŝe zastosowano podział na wielkie i małe miasta, omawiając kolejno korporacyjne i rodzinne formy organizacji czasu wolnego i formy rozrywki o charakterze ogólnodostępnym. Wśród korporacyjnych form organizacji Ŝycia społecznego, w tym takŝe czasu wolnego i rozrywki, warstw średnich i niŝszych w wielkich miastach pruskich wyróŝnione zostały cechy rzemieślnicze oraz bractwa czeladnicze i korporacje o charakterze religijnym. Podstawę źródłową stanowią fragmenty statutów brackich dotyczące zabaw, uczt i spoŝywania alkoholu. Analiza wspomnianych źródeł prowadzi do wniosku, iŝ najbardziej rygorystyczne były postanowienia zawarte w dokumentach pochodzących z okresu panowania krzyŝackiego (s. 147). Niewiele miejsca poświęcono natomiast uroczystościom rodzinnym organizowanym przez 7 WyróŜnienie w tym miejscu podanej kategorii wynika, jak się wydaje, z dostępności opublikowanego materiału źródłowego: A. Radzimiński, Rachunki plebana kościoła parafialnego Świętych Janów w Starym Mieście Toruniu z lat , Roczniki Historyczne, t. 69, 2003, s

8 przedstawicieli warstw średnich i niŝszych. Autor ograniczył się do budzącego wątpliwości stwierdzenia, iŝ pomimo ustaw reglamentacyjnych niewiele róŝniły się od przyjęć organizowanych przez patrycjat (s. 157). Podobny charakter ma podrozdział omawiający badane zjawisko w małych miastach. Zastanawiające jest umieszczenie w tej części pracy podrozdziału poświęconego miejscom i formom rozrywki o charakterze ogólnodostępnym, do jakich naleŝały z pewnością gospody, łaźnie, rynki i główne ulice miast. Czy zdaniem autora przedstawiciele warstw wyŝszych nie brali udziału w wydarzeniach na głównych placach miasta, nie bywali w karczmach, nie korzystali z łaźni? Analiza, obejmująca połoŝenie omawianych miejsc oraz charakterystyczne dla nich formy rozrywki, jak gra w kości, spoŝywanie alkoholu, taniec, pomijająca jednak np. karnawały, opiera się w duŝej mierze na literaturze przedmiotu i nielicznych tylko egzemplifikacjach materiałem źródłowym 8. Najwięcej wątpliwości i pytań rodzi jednak treść rozdziału czwartego, poświęconego formom spędzania czasu wolnego o charakterze dworskim w wybranych ośrodkach miejskich. Nie podjęto w nim tematyki rycerskich elementów kultury mieszczańskiej. Rozdział podzielony jest na dwa nieproporcjonalne podrozdziały omawiające czas wolny i rozrywkę władz krzy- Ŝackich oraz władców i dostojników polskich (od 1454 r. do końca XVI w.). Znaczna część treści zawartych w omawianym rozdziale nie mieści się jednak w określonych we wstępie ramach merytorycznych pracy: polowania mistrzów zakonnych, rejzy (z wyjątkiem pobytu gości Zakonu w miastach) czy uczty na zamku malborskim nie naleŝą do rozrywek miejskich. W przypadku pobytów dostojników zakonnych w zamkach w Toruniu czy Grudziądzu źródła mówią natomiast najczęściej jedynie o zaistnieniu takiego faktu. Niewiele więcej moŝemy takŝe powiedzieć o wjazdach władców do miast i związanych z tym uroczystościach 9. Wśród poruszanych w podrozdziale problemów miasta dotyczy jedynie kwestia uczt organizowanych przez władze miejskie na cześć dostojników zakonnych. Druga część rozdziału ograniczona jest do listy władców polskich odwiedzających miasta w ziemi chełmińskiej. W podsumowaniu autor powtarza pojawiającą się w pracy tezę (s. 71, 147) o opresyjnym charakterze państwa zakonnego w Prusach. Wraz z upadkiem 8 W tym miejscu zaznaczyć trzeba, iŝ pominięcie karnawału wynika z nieznajomości cytowanych źródeł, w wykorzystywanej w pracy kronice Szymona Grunaua znajdujemy bowiem interesujące wzmianki: Preussische Chronik. Simon Grunau, hrsg. v. M. Perlbach, R. Philippi, P. Wagner, Bd. 2, Leipzig 1889, s , ; Preussische Chronik. Simon Grunau, hrsg. V. P. Wagner, Bd. 3, Leipzig 1896, s Por.: A. Mänd, Urban Carnival. Festive Culture in Hanseatic Cities of the Eastern Baltic , Turnhout 2005, s. 183 nn. 250

9 teokratycznych władz krzyŝackich nastąpić miał okres rozkwitu Ŝycia kulturalnego oraz róŝnych form rozrywki (s. 224, 226). Przyjęta w pracy cezura, rok 1454 wybuch wojny trzynastoletniej, jest niezwykle waŝnym wydarzeniem w dziejach Prus. Nieporównanie większe znaczenie ma jednak w przypadku sytuacji politycznej czy gospodarczej. W odniesieniu do przemian w kulturze Ŝycia codziennego i mentalności z całą pewnością większe znaczenie miało niezauwaŝone przez autora wprowadzenie reformacji 10. Pracę uzupełnia obszerny aneks z załącznikami obejmujący, obok fotografii istniejących po dziś dzień budynków związanych z rozrywką i czasem wolnym w miastach ziemi chełmińskiej, opis poszczególnych miejsc będący w znacznej mierze powtórzeniem informacji zawartych w samej pracy, wykaz dostojników krzyŝackich sprawujących urzędy centralne i ziemskie na terenie ziemi chełmińskiej, a takŝe system monetarny i miar w miastach państwa zakonnego w XIV i XV w. Zarówno baza źródłowa jak i wykorzystana w pracy literatura przedmiotu wykazują zauwaŝalne braki. Auror oparł się w przewaŝającej mierze na publikowanym materiale źródłowym, w niewielkim jedynie stopniu wykorzystując zasób Archiwum Państwowego w Toruniu. Minusem jest takŝe brak materiału ikonograficznego. Praca w znacznej mierze, co było juŝ sygnalizowane, opiera się na starszej, niejednokrotnie XIX-wiecznej literaturze przedmiotu, przy jednoczesnym pominięciu w dalszej części pracy publikacji cytowanych we wstępie i braku wielu pozycji dotyczących omawianego zagadnienia. Postulowane we wstępie wykorzystanie metody porównawczej ograniczone jest do kilku przypadków i nie pozwala na wyciągnięcie szerszych wniosków. W pracy liczne są natomiast błędy zarówno merytoryczne (np. stosowanie terminu czas wolny ; błędne uŝycie terminu: Seelegeräthe, s. 148) 11, leksykalne (np. genezy powstania, s. 54), powtórzenia (np. s. 46 i 51), jak i pomyłki w tłumaczeniu (np. Item wer entblösset seines Gerätes oder setz zum Pfande Messer oder Gürtel in dem Leihhaus [ ] oddane jako: jeŝeli ktoś stracił wszystkie przedmioty, siedział z noŝem lub zastawił pierścień, s. 147). Pozytywnym aspektem omawianej pracy jest podjęcie problematyki dotyczącej kultury popularnej miast państwa zakonnego w Prusach, w tym rozrywki, oraz jej związku ze strukturą społeczną mieszkańców. Zgodzić się naleŝy 10 Ibid., s. 269 nn. Por. takŝe: E. Kizik, Wesele, kilka chrztów i pogrzebów. Uroczystości rodzinne w mieście hanzeatyckim od połowy XVI do XVIII wieku, Gdańsk 2001, s Por.: P. Oliński, Fundacje mieszczańskie w miastach pruskich w okresie średniowiecza i na progu czasów nowoŝytnych (Chełmno, Toruń, Elbląg, Gdańsk, Królewiec, Braniewo), Toruń 2008, s ; I. Czarciński, Bractwa w wielkich miastach państwa krzyŝackiego w średniowieczu, Toruń 1993, s

10 z autorem, iŝ przedstawiona w niniejszej pracy tematyka wymaga dalszych badań (s. 227), obejmujących szerszy zakres terytorialny pozwalający na przeprowadzenie analiz porównawczych w miastach strefy hanzeatyckiej. Cezary Kardasz (Toruń) Cmentarz św. Jerzego, red. B. Dybaś, Toruń 2006; Cmentarz garnizonowy, red. M. Niedzielska, Toruń 2007; M. Niedzielska, Cmentarz Ŝydowski, Toruń 2010; Cmentarz św. Jakuba, red. K. Mikulski, Toruń 2010, seria: Biblioteka ToMiTo, Wydawnictwo Adam Marszałek. W 2002 r. Towarzystwo Miłośników Torunia we współpracy z Urzędem Miasta Torunia podjęło działania mające na celu ochronę historycznych toruńskich cmentarzy. Pierwsze dotyczyły najstarszego cmentarza św. Jerzego. Po kilku latach, pod redakcją Bogusława Dybasia, ówczesnego prezesa Towarzystwa, powstała niewielka ksiąŝeczka ukazująca dzieje nekropolii i część prac inwentaryzacyjnych przeprowadzonych na cmentarzu św. Jerzego. Jest to pierwsza z serii publikowanych od 2006 r. monografii poświęconych miejscom wiecznego spoczynku osób związanych z Toruniem. Pierwsze prace Towarzystwa Miłośników Torunia związane z ochroną cmentarza rozpoczęły się w roku Od 2003 r. prowadzono tam kwesty, które pozwoliły na odrestaurowanie kilku nagrobków. Jednocześnie dokonano inwentaryzacji nekropolii, dzięki czemu powstała baza danych z informacjami o osobach pochowanych na cmentarzu i lokalizacji grobów. Przygotowanie wirtualnej bazy danych 1 poprzedziło wydanie pierwszego tomu omawianej serii. Czytelnik znajdzie w nim zarys historii cmentarza, która ściśle wiąŝe się z dziejami parafii św. Jerzego, a w późniejszym okresie takŝe parafii Najświętszej Marii Panny. Autorka tej części opracowania, Magdalena Niedzielska, przedstawia skomplikowane dzieje cmentarza i parafii uzaleŝnione od reformacji, zmian politycznych i urbanistycznych miasta. Zamieszczone tam informacje oparte są zarówno na bazie źródłowej, jak i wybranej literaturze przedmiotu. Walory tekstów podnoszą załączone ilustracje i zdjęcia archiwalne detali związanych z cmentarzem i okolic kościoła i parafii. Cmentarze nie są jedynie elementami historii miasta, w którym spełniają określone funkcje sakralne i uŝytkowe. Stanowią przede wszystkim część 1 Z bazy danych moŝna korzystać na stronie: [dostęp 5 lipca 2011]. 252

11 rodzinnych mikrohistorii. Dlatego teŝ szczególnie warte uwagi są biogramy stanowiące drugą część omawianej publikacji. Sylwia Grochowina na podstawie literatury przedmiotu opracowała blisko setki biogramów wybitnych mieszkańców Torunia, którzy spoczywają na cmentarzu św. Jerzego. Biogramy są kompatybilne ze wspomnianą bazą danych i dotyczą osób, których groby udało się zinwentaryzować. Ze względu na stan zachowania nagrobków i specyfikę losów całej nekropolii są to mieszkańcy XIX- i XX-wiecznego miasta. Dzięki umieszczeniu w publikacji sygnatur, którymi oznaczono kaŝdą pozycję w inwentarzu elektronicznym, oraz planu cmentarza podzielonego według parafii, korzystając z materiałów zamieszczonych w omawianej ksiąŝce moŝna rozpocząć własne odkrywanie tej części historii Torunia. W przedsięwzięciu pomogą liczne fotografie przedstawiające stan obecny najstarszej toruńskiej nekropolii oraz wspomniane historyczne plany i ryciny. Zaznaczona jedynie ukradkiem w pierwszym tomie serii idea konceptualizowania cmentarzy jako toruńskich miejsc pamięci w pełni widoczna jest juŝ w kolejnej publikacji. Autorki tekstów prezentowanych w tomie pierwszym, w 2007 r. opracowały ksiąŝkę poświęconą cmentarzowi garnizonowemu, oficjalnie noszącemu obecnie nazwę Cmentarza Komunalnego nr 1. We wstępie (s. 3) autorka i redaktorka całego tomu, Magdalena Niedzielska, zwróciła uwagę na interesującą koncepcję rozwaŝania historii cmentarza wojskowego jako miejsca trwałego, zachowującego swą funkcję i charakter pomimo zmieniających się okoliczności i warunków politycznych. Wskazała na nowe moŝliwości interpretacyjne, które przenikają całą serię wydawniczą. W publikacji utrzymano strukturę przyjętą w poprzednim tomie: obok tekstu przybliŝającego historię nekropolii znalazła się niewielka część zatytułowana Wybitni torunianie pochowani na Cmentarzu garnizonowym autorstwa Sylwii Grochowiny. Ze względu na dostępność wykazów inwentaryzacyjnych cmentarza wojskowego nie były potrzebne prace podobne do przeprowadzonych na cmentarzu św. Jerzego. Kolejny tom omawianej serii poświęcono miejscom pochówków obrządku mojŝeszowego na terenie i w pobliŝu historycznych granic Torunia. Przygotowała go w całości M. Niedzielska, wykorzystując źródła publikowane oraz przechowywane w toruńskim Archiwum Państwowym. KsiąŜka ta jest waŝna ze względu na historyczną specyfikę Prus Królewskich, w których zasadniczo obowiązywał zakaz osiedlania się śydów. Jak pokazują jednak badania historyków i co potwierdzają kolejne opracowania 2 (takie, jak właśnie omawiane), 2 Zob. m.in.: Z przeszłości śydów polskich. Polityka Gospodarka Kultura Społeczeństwo, red. J. Wijaczka, G. Miernik, Kraków

12 zdarzało się, Ŝe w rzeczywistości sytuacja wyglądała nieco odmiennie. Dopiero okres rozbiorów pozwolił na swobodne osiedlanie się śydów w miastach tego obszaru, dlatego większa część omawianej publikacji poświęcona jest historii XIX-wiecznego Torunia, w szczególności zaś powstałego wówczas kirkutu zlokalizowanego przy obecnej ul. Pułaskiego. Czwarta ksiąŝeczka z serii poświęcona została historii cmentarza świętojakubskiego. W tym przypadku zrezygnowano z części prozopograficznej zamieszczanej w poprzednich tomach i przedstawiono wyniki prac archeologicznych prowadzonych na terenie parafii św. Jakuba w Toruniu. Oprócz licznych artefaktów odnalezionych w czasie prac prowadzonych w 2008 i 2010 r. odkryto 120 szkieletów pozwalających na stawianie wniosków na temat obrządku i liturgii pogrzebów odbywających się wokół kościoła św. Jakuba w Toruniu. Autorzy raportu przedstawili wyniki badań w układzie chronologicznym, odpowiadającym kolejnym warstwom wykopalisk, oraz problemowym, odpowiadającym zasięgowi prac archeologicznych, które objęły cmentarze nowomiejskie: przy kościele pw. św. Jakuba, w dawnym klasztorze Dominikanów i przy kościele pw. Św. Trójcy (dawnym zborze ewangelickim). Poszczególne części omawianej serii łączy główny przedmiot analizy. Brakuje w nich jednak spójnej koncepcji pozwalającej na symultaniczne śledzenie dziejów poszczególnych toruńskich nekropolii. Dzięki formule przyjętej przez pomysłodawców i redaktorów serii czytelnicy otrzymują interesujący przegląd przeszłości toruńskich cmentarzy w długiej perspektywie czasowej. Oczywiste jest, Ŝe przygotowanie spójnych tekstów wymagałoby ogromnego nakładu pracy, zarówno redakcyjnej, jak i badawczej. Wydaje się, Ŝe przed Towarzystwem Miłośników Torunia stoją waŝne zadania. Wszystkie omawiane ksiąŝki stanowią odrębną całość, która składa się na mozaikę projektów badawczych realizowanych przez przedstawicieli róŝnych dyscyplin naukowych. Czytelnik moŝe uznać, Ŝe kolejne odsłony opracowań dotyczących historycznych cmentarzy w Toruniu nie były planowane, a publikowanie ich seryjnie wynika ze specyfiki badań prowadzonych na terenie Torunia. Nie jest zarzutem wobec wydawców prezentowanie wyników tych badań. Wydaje się jednak, Ŝe omawiane publikacje zyskałyby na wartości, gdyby w całej serii zachowano bardziej zwartą formę. Skoro bowiem podejmuje się próby zakreślenia przestrzeni sakralnej miasta 3, to warto byłoby spróbować zakreślić jego 3 Zob. m.in.: A. Niewiński, Przestrzeń kościelna w topografii średniowiecznego Krakowa. Próba syntezy, Lublin 2004; por.: A. Jackowski (et al.), Przestrzeń i sacrum. Geografia kultury religijnej w Polsce i jej przemiany w okresie od XVII do XX w. na przykładzie ośrodków kultu i migracji pielgrzymkowych, Kraków

13 przestrzeń sepulkralną. Nie tylko dlatego, Ŝeby wyczerpać temat badawczy, ale teŝ aby móc spojrzeć na tę część przeszłości Torunia całościowo. Warto zwrócić szczególną uwagę na teksty przygotowane w kaŝdym tomie przez Magdalenę Niedzielską. Podstawą źródłową stały się dla autorki zbiory Archiwum Państwowego w Toruniu. Wszystkie cztery teksty i ich baza źródłowa świadczą łącznie o przeprowadzeniu rzetelnej kwerendy i z pewnością mogą się stać podstawą do dalszych badań nad historią Torunia. Istotnym wkładem prof. Niedzielskiej w opracowanie tych części są liczne fotografie prezentujące stan obecny wszystkich omawianych cmentarzy (w kaŝdym tomie jest ich nawet po kilkadziesiąt). Niewątpliwym walorem pracy, którą we wszystkie tomy włoŝyła M. Niedzielska, jest przedstawienie interesującej koncepcji badawczej, jaką są badania nekropolii jako miejsc pamięci. Koncepcja ta juŝ na stałe zagościła w badaniach i nauczaniu historii, takŝe w Polsce, między innymi dzięki dyskusji wokół prac Pierre a Nory 4. Jeśli dodać do tego przypominane przez Roberta Trabę pojęcie polifonii pamięci, okazuje się, Ŝe badania nekropolii zlokalizowanych w obrębie jednego miasta stanowią doskonałe studium takiego wielogłosowego przypadku 5. RóŜne wyznania, róŝne doświadczenia (np. wojna), róŝne statusy społeczne zostawiają swój ślad w funkcjonalnie identycznym miejscu. Stąd właśnie wynika wspomniany postulat zakreślenia i przygotowania pogłębionej analizy przestrzeni sepulkralnej miasta. Omawiana seria zdaje się mieć charakter kronikarski: w kolejnych częściach zebrano materiał faktograficzny, zaczerpnięty zarówno z historycznych źródeł pisanych, archeologicznych artefaktów, jak i obserwacji fotografa. Pozostaje mieć nadzieję na dalszy jej ciąg, a przede wszystkim na dalsze, pogłębione prace, zarówno historyczne, jak i interdyscyplinarne, w nurcie zaproponowanym przez autorów tekstów prezentowanych w omawianej serii wydawniczej. Wiesława DuŜy (Toruń) 4 P. Nora, Czas pamięci, przekł. W. Dłuski, Res Publica Nowa, 2001, nr 7 (154), s. 37 n.; por. między innymi artykuły R. Bugowskiego, S. Roszaka i J. Michałek w 16 tomie Klio. Czasopisma poświęconego dziejom Polski i powszechnym. 5 Zob.: R. Traba, Przeszłość w teraźniejszości. Polskie spory o historię na początku XXI wieku, Poznań 2009, s ,

14 Piotr Kowalski, Rynek Staromiejski w Toruniu i jego mieszkańcy w XIX wieku. Zagadnienia socjotopografii, seria: Biblioteka To- MiTo, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010, ss.181. W 2010 r. nakładem Wydawnictwa Naukowego Adam Marszałek ukazała się publikacja Piotra Kowalskiego: Rynek Staromiejski w Toruniu i jego mieszkańcy w XIX wieku. Zagadnienia socjotopografii. Na okładce wykorzystano fotografię wschodniej pierzei Rynku Staromiejskiego wraz z pomnikiem Mikołaja Kopernika, pochodzącą z prywatnych zbiorów prof. Magdaleny Niedzielskiej. Dzięki takiemu projektowi okładki, jak i tytułowi, publikacja przybiera charakter popularnonaukowy i zachęca do zapoznania się z jej treścią. Piotr Kowalski zakreślił szerokie, ale bardzo trafne ramy czasowe, dla których przeprowadził swoje badania. Dzięki temu otrzymujemy ciekawą historię wycinka Torunia za cały okres pruski Autor oparł się w swej publikacji na bardzo interesujących i po części unikatowych dla Torunia źródłach. Wykorzystał bowiem spisy ludności z czasów Księstwa Warszawskiego, toruńskie księgi ludnościowe Seelenlisten, jak równieŝ miejskie księgi adresowe. Autor posiłkował się teŝ bogatą literaturą związaną z zagadnieniami socjotopograficznymi, m.in. autorstwa Krzysztofa Mikulskiego, jak równieŝ niezmiernie waŝnymi dla dziewiętnastowiecznego Torunia publikacjami Magdaleny Niedzielskiej czy Kazimierza Wajdy. Pełny spis źródeł rękopiśmiennych, drukowanych jak i wykorzystanej literatury autor przedstawił w bibliografii na końcu ksiąŝki (s ). Zamieścił w swej publikacji osiemnaście tabel w tekście głównym oraz czterdzieści w aneksie. Uatrakcyjnił teŝ ksiąŝkę czternastoma rycinami. Spis rycin i map, jak równieŝ spis tabel, czytelnik odnajdzie na s W rozdziale pierwszym autor analizuje funkcje Rynku i pierzei przyrynkowych w XIX i na początku XX w. Przedstawia równieŝ numerację parcel. W szczególności zajmuje się tutaj omówieniem budynków uŝyteczności publicznej. PrzybliŜa czytelnikowi dzieje Ratusza, Dworu Artusa, Głównego Urzędu Celnego, Komendantury, Zboru Ewangelickiego, Głównego Urzędu Poczty, Hotelu de Sanssouci, Hotelu Trzy Korony. Trzeba tu zauwaŝyć, iŝ Piotr Kowalski przedstawia zarys dziejów od początku istnienia poszczególnych budynków, nie podaje teŝ suchych faktów, lecz okrasza je ciekawostkami, które mogą być interesujące nie tylko dla historyka, lecz dla kaŝdej osoby, która ma chęć dowiedzieć się czegoś ciekawego o przeszłości Torunia. Opisując wyŝej wymienione hotele wymienia znane osobistości, nierzadko pochodzące z rodów królewskich, które w owych hotelach toruńskich przebywały. 256

15 W rozdziale pierwszym autor wspomina teŝ o tablicach i pomnikach znajdujących się na Rynku, omawia strukturę demograficzną, skład wyznaniowy i narodowościowy jego mieszkańców. Wreszcie zajmuje się równieŝ strukturą zawodową ludności Rynku Staromiejskiego. W tym celu w tekście zamieszcza pięć tabel dotyczących stratyfikacji zawodowej mieszkańców Starego Rynku w latach i , gdzie stosuje podział na działy gospodarki lub grupy zawodowe (podobny do dość trafnego schematu zastosowanego przez Haralda Mienickiego 1 ) z wydzieleniem narodowości (Niemcy, Polacy, śydzi), jak równieŝ określeniem stosunku do pracy (samodzielni, czeladnicy, uczniowie). W tym miejscu moŝna by zastanowić się nad moŝliwością syntetycznego ujęcia niektórych danych z tabel i stworzenia kilku interesujących wykresów, które na pewno dla przeciętnego czytelnika byłyby ciekawe i bardzo czytelne. W odniesieniu do zawartości tekstu głównego zmieniłabym tytuł podrozdziału 5, natomiast ten właśnie tytuł wykorzystałabym i utworzyłabym część 5.3. w odniesieniu do tekstu ze stron W rozdziale drugim autor wkracza na grunt dokładnych badań nad zamoŝnością właścicieli kamienic na Rynku Staromiejskim. Omawia koszty Ŝycia w XIX-wiecznym Toruniu, w tym zarobki robotników, koszty zamieszkania, stawki dla słuŝby, guwernantek, opłaty w doroŝkach miejskich, opłaty za uŝywanie wody. Określa równieŝ wysokość dochodu rocznego, która kwalifikowała osobę do grupy ludności zamoŝnej jak i najbogatszych mieszkańców Starego Rynku. W tym celu zamieszcza pięć tabel, w których wymienia mieszkańców Rynku Staromiejskiego z dochodem rocznym 1000 talarów i więcej. Tabele te sporządzone zostały dla lat 1851, 1855, 1860, 1865 i W ten sposób czytelnik otrzymuje pełny wykaz najbogatszych mieszkańców Torunia na przestrzeni dwudziestu lat. Autor w omawianym rozdziale przedstawia teŝ na konkretnych przykładach ceny nieruchomości na Rynku oraz wysokość opłat czynszowych. Omawia równieŝ wygląd i cechy architektoniczne kamienicy mieszczańskiej na Rynku Staromiejskim oraz jej funkcje w XIX w. Dokonując głębokiej i dokładnej analizy społeczności zamieszkującej Rynek Staromiejski w Toruniu ukazuje, jak centrum miasta zmieniało się wraz ze zmianami społeczno-gospodarczymi wkraczającymi na ziemie polskie w XIX w. Istotnym elementem tych zmian, jak wykazały badania autora, była zamiana kamienic własnościowych na czynszowe, na co wpłynęła zasadnicza zmiana w strukturze społeczno-zawodowej mieszkańców Rynku, jak równieŝ powolna, lecz konsekwentna zamiana struktur społeczeństwa feudalnego na 1 H. Mienicki, Struktura zawodowa ludności Torunia w 1825 roku, Zapiski Historyczne, t. 32, 1967, z. 3, s

16 rzecz kapitalistycznego. Co waŝne, autor nie poprzestaje na ogólnym omówieniu charakteru kamienicy, lecz odwołuje się do konkretnych przykładów kamienic, w których dokonane zostały róŝnego typu zabiegi architektoniczne mające na celu przystosowanie budynku do zmieniającej się sytuacji społeczno-gospodarczej w Toruniu. Zamieszcza takŝe tabele zawierające liczbę rodzin, liczbę członków rodzin, jak i czeladzi zamieszkującej w kamienicach Starego Rynku w latach Czytelnik ma równieŝ moŝliwość bliŝszego poznania poszczególnych właścicieli kamienic przyrynkowych. W tym celu w aneksie autor umieścił tabele, które zawierają wykaz właścicieli kamienic na Rynku Staromiejskim wraz z ich zawodem i wyznaniem oraz numerem parceli. Tabele obejmują 39 momentów czasowych z okresu od 1810 do 1919 r. Niezmiernie ciekawą częścią drugiego rozdziału jest omówienie najwaŝniejszych przedsiębiorstw rodzinnych funkcjonujących na Rynku Staromiejskim: firma J. M. Wendisch (fabryka mydła), firma A. Lentz (fabryka mydła), firma L. Dammann & Kordes (sklep kolonialny z handlem winami i destylacją), księgarnia muzyczna E. Lambecka. Autor zamieszcza tutaj interesujące ryciny przedstawiające ogłoszenia poszczególnych firm mieszczących się przy Rynku. Uatrakcyjniają one tekst i przybliŝają czytelnikowi działalność omawianych w tekście przedsiębiorstw. Dodatkowo w przypadku firmy Wendischa Piotr Kowalski podaje w tabeli liczbę członków rodziny oraz czeladzi w wybranych momentach czasowych lat Dla firmy Lentza czyni to dla okresu , a dla firmy Dammann & Kordes dla okresu 1836/ Na końcu drugiego rozdziału (s. 116) autor zamieścił plan, na którym przedstawia rozkład i numerację parcel połoŝonych przy Rynku Staromiejskim w latach Mapa niestety jest mało czytelna. Publikacja ta jest efektem pracy magisterskiej, ale dla celów wydawniczych moŝna było zamieścić większy i wyraźniejszy plan juŝ na początku rozdziału pierwszego, który objaśniałby połoŝenie poszczególnych pierzei przyrynkowych, numerację parcel, a takŝe połoŝenie omawianych budynków uŝyteczności publicznej, takich jak Ratusz, Dwór Artusa i inne. Bardzo cenne dla czytelnika są na pewno zamieszczone na stronach ryciny przedstawiające poszczególne pierzeje Rynku Staromiejskiego. Jednak tylko w przypadku ryciny 7 autor podaje przybliŝoną datę, do której odnosi się przedstawiony naroŝnik Rynku. Biorąc pod uwagę potrzeby czytelnika miłośnika Torunia, a moŝe turysty, który zainteresował się naszym miastem na tyle, iŝ zakupił omawianą publikację, celowe byłoby porównanie zamieszczonych fotografii Rynku ze współczesnymi fotografiami, ale to zapewne wykraczało poza ramy przyjętego tematu. Zawsze jednak w takich przypadkach byłoby miłym dodatkiem. Oczywiście nie moŝna odmówić autorowi dopełnienia obowiązku porównania ze 258

17 stanem dzisiejszym numeracji Starego Rynku wraz z rodzajem znajdującego się tam budynku. Dokonał tego w tabeli 40 aneksu. Materiał przedstawiony przez Piotra Kowalskiego traktować rzeczywiście moŝna jako poruszenie pewnych zagadnień socjotopograficznych, poniewaŝ nie został na podstawie przeprowadzonych badań sporządzony plan Rynku Staromiejskiego z naniesioną strukturą zawodową czy teŝ stratyfikacją majątkową. Przyznać jednak trzeba, iŝ zebrany materiał jest na tyle dokładny i obszerny, Ŝe powinien być w przyszłości wykorzystany do sporządzenia pełnej socjotopografii Rynku Staromiejskiego w formie kartograficznej. NaleŜałoby się tu wzorować na socjotopografii Starego i Nowego Miasta Torunia sporządzonej przez Krzysztofa Mikulskiego dla lat oraz dla 1703 r. 2 Autor w swej pracy nie tylko zebrał bardzo bogaty materiał dotyczący ludności zamieszkującej Stary Rynek, ale równieŝ dokonał wnikliwej analizy i wyciągnął istotne wnioski. Pokazał tę społeczność w okresie XIX w., który jawi się tutaj jako czas waŝnych przemian społeczno-gospodarczych i mentalnościowych, którym podlegają nie tylko wielkie narody, ale które w dosłowny sposób wpływają na Ŝycie kaŝdego człowieka. Publikację Piotra Kowalskiego naleŝy uznać za niezmiernie ciekawą. Zawiera ona istotne informacje dla badaczy dziejów Torunia, interesujący materiał dla miłośników miasta, a takŝe wiele treści, które mogą przypaść do gustu turystom odwiedzającym nasze miasto. Agnieszka Zielińska (Toruń) 2 K. Mikulski, Przestrzeń i społeczeństwo Torunia od końca XIV do początku XVIII wieku, Toruń 1999, załączone plany: Socjotopografia Starego i Nowego Miasta Torunia w latach , Socjotopografia Starego i Nowego Miasta Torunia w 1703 roku. 259