1.3 BADANIA MINERALOGICZNE OSADÓW STANOWISKA 10 I 11 W TARGOWISKU, POW. WIELICKI

Transkrypt

1 Maciej Pawlikowski, Badania mineralogiczne osadów stanowiska 10 i 11 w Targowisku, pow. wielicki Via Archaeologica. Źródła Badania z badań wykopaliskowych mineralogiczne osadów stanowiska 10 i 11 w Targowisku, pow. wielicki na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków 2014 s Maciej Pawlikowski 1.3 BADANIA MINERALOGICZNE OSADÓW STANOWISKA 10 I 11 W TARGOWISKU, POW. WIELICKI Metody Badania prowadzono w celu oznaczenia lessów, które osadzały się w sposób naturalny (eoliczny lub były przemywane) od lessów antropogenicznych. Do badań wytypowano cztery profile znajdujące się w trzech punktach na stanowisku i w jego sąsiedztwie. Profil I osady górnego brzegu najwyższej terasy Raby zlokalizowane około 100 m na NE od samego stanowiska. Profil II naturalne osady w stanowisku i ich kontakt z lessami związanymi z działalnością człowieka. Profil III lessy związane z aktywnością człowieka stanowiące zapełnisko neolitycznego obiektu nr Profil IV lessy związane z aktywnością człowieka stanowiące zapełnisko neolitycznego obiektu nr Próbki z obiektów pobrano nie tylko by je rozpoznać, lecz także określić występujące pomiędzy nimi różnice związane z funkcjonowaniem stanowiska. Wykonano także obserwacje sedymentologiczne lessów. Rozpoznano występujące w nich zjawiska wtórne związane z funkcjonowaniem stanowiska archeologicznego. Zwrócono także uwagę na współczesne zjawiska wynikające z archeologicznych prac badawczych, które mogą być pomocne w interpretacji identycznych zjawisk, które miały miejsce w przeszłości. W badaniach wykorzystano frakcje ziarnową o ziarnach 0,1-0,5 mm, które wydzielono z badanych prób stosując przesiewanie na mokro, pod bieżącym strumieniem wody. Wydzieloną frakcję wysuszono i poddano badaniom mikroskopowym. Badania mikroskopowe prowadzono wykorzystując mikroskop polaryzacyjny POLMI A z bocznym oświetleniem, stworzonym przez specjalną lampkę umocowaną z boku stolika mikroskopowego. Mikroskop spełniał więc rolę lupy binokularnej o dużym powiększeniu. Próbki do badań mikroskopowych przygotowano w ten sposób, że na szkiełko mikroskopowe pokryte cienką warstwą gliceryny wysiewano ziarna wydzielonej frakcji z kolejnych próbek. W tak przygotowanym preparacie wykonywano obserwacje morfologii ziarn, zwłaszcza ziarn kwarcu, oraz identyfikowano składniki stosując punktową metodę skokową z zastosowaniem urządzenia zliczającego Eltinor. W każdej z prób oznaczono 300 ziarn. Otrzymane wyniki przeliczano na procenty i zestawiono w formie wykresów wkomponowanych w profile geologiczne I-IV. W badaniach wykorzystano dane dotyczące ziarn kwarców występujących w genetycznie różniących się lessach. Wynika z nich, że w lessach pierwotnych, które sedymentowały eolicznie występują ostrokrawędziste ziarna kwarcu. W lessach przemytych te eoliczne, ostrokrawędziste ziarna ulegają nieznacznemu obtoczeniu, co powoduje zaokrąglenie ich ostrych krawędzi. Ziarna kwarcu długo transportowane przez wodę lub toczone przez wiatr są mocno zaokrąglone i nie posiadają widocznych krawędzi. Te morfologiczne cechy ziarna kwarcu uznano za pomocne w określeniu genezy badanych lessów. Obok różnych typów kwarcu identyfikowano ilościowo naturalne i antropogeniczne mikroskładniki. Ich charakterystykę podano poniżej. Otrzymane wyniki wykorzystano do charakterystyki profili i korelacji lessów z Targowiska z lessami z innych rejonów. 35

2 MACIEJ PAWLIKOWSKI Fot. 1. System spękań mrozowych w dnie wykopu archeologicznego ze śladowymi ilościami węgielków drzewnych (fot. M. Pawlikowski) Photo 1. The system of frost cracks in the bottom of an excavation unit with trace quantities of charcoals (photo by M. Pawlikowski) Wyniki badań terenowych Lessy naturalne zalegają w najgłębszych partiach wszystkich profili. Charakteryzują się makroskopowo monotonnym wykształceniem (fot. 1). Zawierają ziarna kwarcu o słabo zaokrąglonych kształtach. Są to zatem lessy przemyte. Brak w nich składników antropogenicznych. Na śladowe ilości węgielków drzewnych natrafiono w systemach spękań tworzących kliny mrozowe, zwłaszcza w ich najwyższych partiach. Oznacza to, że materiał ten dostał się do spękań wtórnie. Ewidentnie przemyte lessy znajdują się w profilu I zlokalizowanym w górnej krawędzi terasy Raby (fot. 2). Badania mikroskopowe lessów występujących w profilu I wykazały, że obok kwarcu średnio obtoczonego lessy profilu I, zawierają bardzo dobrze obtoczone ziarna kwarcu. Oznacza to ich długi transport. Z profilu I pobrano próbki do badań mikroskopowych. Przyrodniczo i mineralogicznie bardzo interesująca jest strefa przejścia lessów naturalnych w lessy antropogeniczne. W przypadku gdy warstwa antropogeniczna występująca ponad lessami naturalnymi zwiera węgielki sytuacja jest prosta Ten kontakt jest wówczas dobrze widoczny (fot. 3, 4). Jednak kontakt naturalnych lessów z warstwami antropogenicznymi nie musi się manifestować w lessach obecnością węgielków. Wtedy wspomniany kontakt jest znacznie trudniejszy do identyfikacji. Jednak w oparciu o wyniki badań mikroskopowych wspomnianych frakcji rozpoznanie tego kontaktu jest możliwe. Taką sytuację rozpoznano w profilu na fot. 4, na którym kontakt wspomnianych lessów znajduje się około 40 cm poniżej najniższej warstwy z węgielkami. Sytuację tę rozpoznano znajdując mikroziarna przepalonej polepy występujące w strefie wspomnianego kontaktu, ponad lessami naturalnymi. Szczególnie trudna jest sytuacja w przypadku, gdy lessy naturalne i antropogeniczne nie różnią makroskopowo. Obecność lub brak laminacji w lessach może sugerować, że lessy laminowane są przemyte, a nielaminowane nie co nie oznacza jednoznacznie, że są one pochodzenia antropogenicznego. Mogą być bowiem naturalnym osadem eolicznym (fot. 5). Z profilu II pobrano próbki do badań mikroskopowych. Miejsca opróbowania zaznaczono na fot. 5 białymi karteczkami. W tym wypadku przydatne okazują się badania mikrofrakcji wydzielonych z lessów. Pod mikroskopem można bowiem wyróżnić w badanych próbkach wskaźnikowe składniki antropogeniczne (kostki, łuski krzemienne, przepalona polepa i in.). Z punktu widzenia rozpatrywanej problematyki istotne są wyniki badań profili III i IV obiektów 3567 i Pierwszy obiekt to zapełnisko dołu o owalnym kształcie i średnicy w partii górnej około 4,5 m i 2,3 m w części dennej (fot. 6). Szczegółowe obserwacje oraz komputerowa obróbka zdjęcia ujawniły, że zapełnisko jest dwudzielne. Część młodsza zapełniska to warstwa sięgająca głębokości około 50 cm. Część starsza to ciemniejsza niż poprzednia warstwa występująca na głębokości cm. Bliższa analiza ścian wykazuje, że są to dwa obiekty. Młodszy wkopany jest w obiekt starszy a ścianki przekraczają zasięgiem średnicę dolnego obiektu. Z całego obiektu do badań mikroskopowych pobrano 7 próbek zaznaczonych na fot. 6 białymi karteczkami. Obiekt 3586 ma nieco inny charakter, w szczególności inne proporcje organiki (ciemnych lamin) do lamin jasnych. Jest tu mniej węgla, a więcej redeponowanego lessu niż w obiekcie nr Szczegółowe obserwacje wykazały także, że obiekt i zapełnisko jest dwudzielne. Starsze zapełnisko reprezentują laminy o niemal poziomym ułożeniu (fot. 7). Młodsza fazę reprezentują laminy zlewające się w jedno zaciemnienie o niejednolitej barwie. Cała ta ciemniejsza warstwa zapada od ścian pod większym kątem niż laminy poprzednio opisane. Z zapełniska pobrano 7 próbek do badań mikroskopowych. Obserwacja współczesnych zjawisk, które ujawniły się podczas prac wykopaliskowych, może być przydatna w zrozumieniu zjawisk, które miały miejsce w przeszłości. Dotyczy to zarówno okresu funkcjonowania 36

3 Badania mineralogiczne osadów stanowiska 10 i 11 w Targowisku, pow. wielicki Fot. 2. Górna terasa Raby w rejonie Targowiska. Widoczny profil laminowanych lessów z wyraźnymi śladami przemycia i redepozycji (fot. M. Pawlikowski) Ryc. 1. Profil I. Wykresy zmienności zawartości poszczególnych oznaczanych składników Fig. 1. Profile I. Variability graphs of the content of the determined components Photo 2. The upper terrace of the Raba in the Targowisko area; note the profile of laminated loesses with distinct traces of washing and redeposition (photo by M. Pawlikowski) 37

4 MACIEJ PAWLIKOWSKI Fot. 3. Kontakt naturalnych żółtych lessów z klinami mrozowymi z wyżej leżącą warstwą antropogeniczną zawierająca spore ilości węgielków drzewnych. Kliny mrozowe w górnych partiach zawierają węgielki drzewne, które dostały się tu z wyżej leżącej warstwy antropogenicznej (fot. M. Pawlikowski) Photo 3. The contact between natural yellow loesses with ice wedge casts and the overlying anthropogenic layer comprising a large quantity of charcoals. The upper parts of the ice wedge casts contain charcoals coming from the overlying anthropogenic layer (photo by M. Pawlikowski) Fot. 4. Profil lessów z antropogeniczną witwą wzbogaconą w węgielki drzewne. Kontakt lessów naturalnych najstarszymi lessami antropogenicznymi znajduje się w miejscu styku lessów żółtych i brązowawych (fot. M. Pawlikowski) Photo 4. The profile of loesses with anthropogenic osier enriched with charcoals. The contact between natural loesses and the oldest anthropogenic loesses is situated at the junction between yellow and brownish loesses (photo by M. Pawlikowski) 38

5 Badania mineralogiczne osadów stanowiska 10 i 11 w Targowisku, pow. wielicki Fot. 5. Profil II. Kontakt lessów naturalnych z lessami antropogenicznymi wyróżniony dzięki badaniom mineralogicznym frakcji wydzielonej z lessów (fot. M. Pawlikowski) Ryc. 2. Profil II. Wykresy zmienności oznaczanych składników Fig. 2. Profile II. Variability graphs of the determined components Photo 5. Profile II. The contact between natural loesses and anthropogenic loesses, determined through the mineralogical analysis of a fraction separated from the loesses (photo by M. Pawlikowski) stanowiska, jak też znacznie dłuższego okresu po jego opuszczeniu przez mieszkańców. Ciekawe i umykające archeologom są zjawiska wtórnej krystalizacji kalcytu na odsłoniętych powierzchniach. W tych miejscach, z odparowującej wilgoci występującej naturalnie w lessach, krystalizuje biały kalcyt. Jego krystalizacje obserwowano zarówno na powierzchniach płaskich w dnach wykopów (dna wykopów fot. 8), jak też na ich ścianach (ścianki wykopów i profili fot. 9). Zjawisko to jest dlatego interesujące, że występowania podobnego zjawiska w obrębie obiektów archeologicznych dowodzi ich odsłonięcia przez dłuższy okres czasu. W zrozumieniu sposobu naturalnego zapełniania się różnego rodzaju zagłębień wykopanych przez człowieka w lessach przydatne są obserwacje tego zjawiska we współczesnych dołkach, które powstały po wyeksplorowaniu obiektów (fot. 9). Lessy pod wpływem opadowej wody uszczelniają swoją powierzchnie. Wiąże się to z pęcznieniem zawartych w nich minerałów ilastych. To one tworzą rodzaj uszczelki zapobiegając wsiąkaniu wody w głąb. Zjawisko to powoduje utrzymywanie się wody w zagłębieniach przez dłuższy okres czasu. To z kolei sprzyja zamywaniu ścianek zagłębień i opadaniu okruchów lessu 39

6 MACIEJ PAWLIKOWSKI Fot 6. Przekrój N-E obiektu 3567 z zaznaczonymi miejscami (białe prostokąty) do badań mikroskopowych. Widoczna dwudzielność obiektu i zapełniska (fot. M. Pawlikowski) Photo 6. N E section of Feature 3567, with the white rectangles marking the places chosen for microscopic analysis; note the duality of the feature and the infill (photo by M. Pawlikowski) Ryc. 3. Profil III. Wykresy zmienności zawartości oznaczanych składników Fig. 3. Profile III. Variability graphs of the content of the determined components 40

7 Badania mineralogiczne osadów stanowiska 10 i 11 w Targowisku, pow. wielicki Fot. 7. Przekrój N-E obiektu Widoczny różny kierunek zapadania warstwa w młodszym i starszym zapełnisku obiektu (fot. M. Pawlikowski) Photo 7. N E section of Feature 3586; note the different directions of the falling-in layers in the younger and the older infills (photo by M. Pawlikowski) Ryc. 4. Profil IV. Wykresy zmienności zawartości oznaczanych składników Fig. 4. Profile IV. Variability graphs of the content of the determined components 41

8 MACIEJ PAWLIKOWSKI A B Fot. 8. Krystalizacja kalcytu na odsłoniętej powierzchni lessów w dnie wykopu archeologicznego (współczesna powierzchnia zadeptania) (fot. M. Pawlikowski) Photo 8. Crystallisation of calcite on the uncovered surface of the loesses in the bottom of an excavation unit (the present-day surface of the trodden area) (photo by M. Pawlikowski) na dno. Zjawisko to obserwuje się w pobliżu ścianek badanych obiektów nr 3567 i nr 3586, przy czym dodatkowo oberwane ze ścianek fragmenty lessu przewarstwiają się, z namytymi do zagłębień, warstwami organicznymi zawierającymi m.in. węgielki drzewne, które tworzą w profilu ciemne smugi. Powyższe obserwacje dowodzą, że często badane obiekty archeologiczne nie zawierają pozostawionych in situ różnych pozostałości antropogenicznych, lecz są to zapełniska wtórne, do których materiał został namyty z otoczenia obiektów. Namywanie to odbywało się w wielu aktach przedzielanych naturalnym obrywaniem się ścianek zagłębień. Osobnym zagadnieniem jest rozpoznawanie w stanowisku starych śladów chodzenia. Nie jest to proste i jednoznaczne. Obserwacje śladów chodzenia, które powstały na lessach podczas prac wykopaliskowych mogą pomóc w identyfikacji starych śladów. Ponieważ lessy łatwo uplastyczniają się pod wpływem wilgoci, chodzenie po nich pozostawia charakterystyczne ślady (fot. 10 A i B). Fot. 9. Przykład naturalnego współczesnego zasypywania zagłębień w lessach. A - dołki po obiektach zapełnione wodą opadową. B - widoczny sposób zapełniania się dołka (fot. M. Pawlikowski) Photo 9. An example of the present-day natural filling-in of hollows in the loesses. A rain water filling the holes left by archaeological features; B a hole filling in (photo by M. Pawlikowski) osadów o odmiennej genezie. W przypadku lessów uznaje się, że lessy zawierają kwarc ostrokrawędzisty, transportowany eoliczni. Kwarc eoliczny ostrokrawędzisty podczas przemywania ulega obtoczeniu. Stopień obtoczenia zależy od długości transportu. Transport na krótkich dystansach powoduje słabe obtoczenie (fot. 11). Natomiast w trakcie długiego transportu następuje całkowite obtoczenie ziarn. Wspomniane kryterium stało się jedna z podstaw prowadzonych badań. Występujące w badanych lessach mikroziarna minerałów żelaza nie są pochodzenie eolicznego, lecz raczej związane są z lokalną krystalizacją wtórną. Forma tych ziarn przypomina fragmenty mikrokonkrecji (fot. 12). Ich obecność uwzględniono w analizach mikroskopowych badanego materiału wydzielonego z lessów. Wyniki badań mikroskopowych Ziarna kwarcu o różnym stopniu obtoczenia i różnej morfologii są wykorzystywane w identyfikacji 42

9 Badania mineralogiczne osadów stanowiska 10 i 11 w Targowisku, pow. wielicki A Fot. 11. Ziarna (frakcja 0.1-0,5 mm) wydzielone z lessów, które charakteryzują się średnim (większość) i dobrym (pojedyncze ziarna ) stopniem obtoczenia. Lupa binokularna. Powiększenie 25 x (fot. M. Pawlikowski). B Photo 11. Grains ( mm fraction) separated from the loesses, characterised by an average degree (the majority) or a good degree (isolated grains) of cementation, examined under a stereo microscope with a magnification of 1 x 25 (photo by M. Pawlikowski) Fot. 10. Ślady chodzenia. A po mokrej, miękkiej powierzchni lessów. B po lessach podeschniętych, na których częściowo krystalizuje biały kalcyt (fot. M. Pawlikowski) Photo 10. Traces of walking: A on a soft wet loess surface; B on almost dry loesses with partly crystallised white calcite (photo by M. Pawlikowski) Obecność konkrecji kalcytowych związana jest z wtórną krystalizacją kalcytu z roztworów migrujących przez lessy. Najbardziej znanymi są tzw. laleczki (kukiełki) lessowe. Kalcyt może krystalizować w postaci drobnych form agregatowych. Może także wtórnie tworzyć się na obumierających korzeniach. W procesie gnilnym roślin uwalniane są kwasy organiczne, które częściowo rozpuszczają zawarty w lessach kalcyt. Po zobojętnieniu tych roztworów przez nadmiar kalcytu występującego naturalnie w lessach, z migrujących roztworów mogą wtórnie krystalizować różnego rodzaju konkrecje kalcytowe. Także organika pochodzenia antropogenicznego spełnia identyczną rolę jak gnijące szczątki roślin. W badanym materiale rozpoznano różne rodzaje mikrokonkrecji kalcytowych lub fragmentów tych konkrecji (fot. 13). Agregaty mineralne drobnych frakcji związane są Fot. 12 Rdzawe mikrokonkrecje żelaziste między ziarnami kwarcu o słabym stopniu obtoczenia. Lupa binokularna. Powiększenie 25 x (fot. M. Pawlikowski) Photo 12. Rust-coloured micro-scale ferruginous concretions among quartz grains with a low degree of cementation, examined under a stereo microscope with a magnification of 1 x 25 (photo by M. Pawlikowski) najczęściej z wtórną cementacją ziarn kwarcu kalcytem lub związkami żelaza (fot. 14). Odkrywane są w badanym materiale śladowo i zmiennie w profilach. Były zliczane w trakcie analiz mikroskopowych. Biotyt, muskowit i minerały ciężkie występują sporadycznie we frakcji 0,1-05 mm wydzielonej z lessów. Ich większe ilości występują w frakcji <0,1 mm. 43

10 MACIEJ PAWLIKOWSKI Fot. 13. Białe konkrecje kalcytowe (lub ich fragmenty) występujące z kwarcem w badanym materiale. Lupa binokularna. Powiększenie 25 x (fot. M. Pawlikowski) Fot. 15. Ceglaste okruchy przepalonej polepy występujące wśród ziarn kwarcu o zmiennym obtoczeniu. Lupa binokularna. Powiększenie 25 x (fot. M. Pawlikowski) Photo 13. White calcite concretions (or their fragments) co-existing with quartz in the analysed material, examined under a stereo microscope with a magnification of 1 x 25 (photo by M. Pawlikowski) Photo 15. Brick-red particles of burnt clay among quartz grains with variable cementation, examined under a stereo microscope with a magnification of 1 x 25 (photo by M. Pawlikowski) Fot. 14. Agregaty kwarcowo-żelaziste współwystępujące z kwarcem i in. składnikami w badanym materiale. Lupa binokularna. Powiększenie 25 x (fot. M. Pawlikowski) Fot. 16. Ciemne, zwęglone ziarniaki zbóż zdeformowane przez procesy wietrzenie i odsiewanie frakcji przeznaczonej do badań mikroskopowych. Lupa binokularna. Powiększenie 25 x (fot. M. Pawlikowski) Photo 14. Quartz and ferruginous aggregates co-existing with quartz and other components in the analysed material, examined under a stereo microscope with a magnification of 1 x 25 (photo by M. Pawlikowski) Photo 16. Dark charred caryopses of cereals deformed during aeration and screening of the fraction intended for microscope analysis, examined under a stereo microscope with a magnification of 1 x 25 (photo by M. Pawlikowski) Muszelki są bez wątpienia naturalnym składnikiem osadów lessowych. Rozpoznane muszelki należą do drobnych ślimaków żyjących także współcześnie na lessach. Ich niewielkie ilości sugerują, że raczej nie były zbierane i wykorzystywane przez człowieka. W badanych próbkach stwierdzono też składniki antropogeniczne: polepę, węgle drzewne i ułamki kości. Ponieważ ilość minerałów ilastych w lessach jest niewielka, jego wypalone fragmenty są delikatne i łatwo ulegają destrukcji w podczas przemywania osadu i selekcji frakcji do badań. W badanych lessach polepa występuje w niewielkich, zmiennych ilościach (fot. 15). Jako wskaźnik antropogeniczny była zliczana w analizach mikroskopowych wytypowanej frakcji. Jako węgielki określono wszystkie rodzaje spalonych fragmentów organicznych. Zaliczono tu zarówno fragmenty spalonego drewna jak też spalone ziarniaki zbóż (fot. 16) i in. Składniki te zliczano 44

11 Badania mineralogiczne osadów stanowiska 10 i 11 w Targowisku, pow. wielicki podczas analiz mikroskopowych i naniesiono na konstruowane wykresy. W badanym materiale znajduje się też niewielka ilość drobnych fragmentów kości. Ich stopień zachowania jest różny. Obok fragmentów kości naturalnych (fot. 17) znajdowane są fragmenty, które znajdowały się w ogniu. W trakcie analiz mikroskopowych zliczano wszystkie rozpoznane fragmenty. Badania wykazały, że występują one głównie w obiektach antropogenicznych i sporadycznie w profilach lessów przemytych przez wody opadowe. Charakterystyka zmienności oznaczanych składników w badanych profi lach Rozpoznanie zmienności oznaczanych składników w poszczególnych profilach naturalnych, nie zawierających domieszki antropogenicznej, jest pomocne w interpretacji zjawisk przyrodniczych klimatyczno-meteorologicznych i mineralogiczno sedymentologicznych. Z kolei zmienność oznaczanych składników w obrębie profili pochodzących z obiektów archeologicznych dostarcza informacji, które są nierozpoznawalne w terenowych obserwacjach archeologicznych ze względu na znikome wymiary mikroartefaktów. Badania składników antropogenicznych pomagają określić pewne sfery aktywności człowieka podczas funkcjonowania stanowiska, ale także określić zjawiska po jego opuszczeniu przez mieszkańców. Struktury sedymentacyjne obserwowane w lessach występujących w górnej terasie Raby (profil I lessy przemyte) dowodzą, że zostały one przemyte i ulegały redepozycji. Za taką interpretacją przemawiają zmieniające się ku stropowi profilu proporcje pomiędzy poszczególnymi rodzajami kwarcu, w tym wzrost zawartości kwarcu dobrze obtoczonego na niekorzyść kwarcu średnio obtoczonego i ostrokrawędzistego. Oznacza to, że intensywność przemywania osadów lessowych systematycznie wzrastała w trakcie sedymentacji lessów tego profilu. W profilu II istotne było uchwycenie niewidocznej makroskopowo granicy pomiędzy osadami naturalnymi i antropogenicznymi. O ile w tym wypadku stopień obtoczenia ziarn kwarcu nie jest wskaźnikowy, to charakterystyczne są składniki antropogeniczne: mikrofragmenty węgielków, agregaty organiczno mineralne i przepalonej polepy. Z badań wynika, że w profilu, postępując od dołu ku górze, najpierw pojawiają się agregaty organiczno-mineralne, a następnie Fot. 17. Biały nieregularny fragment kości gąbczastej, zbudowany z dosyć masywnych beleczek kostnych (środek fotografi i). Lupa binokularna. Powiększenie 25 x (fot. M. Pawlikowski) Photo 17. An irregular white fragment of spongy bone, built of quite large trabeculae (in the centre of the photo), examined under a stereo microscope with a magnifi cation of 1 x 25 (photo by M. Pawlikowski) węgielki. Badania potwierdziły przydatność metody do ustalania często niewidocznych kontaktów pomiędzy poszczególnymi genetycznymi odmianami lessów. W profilu III, obejmującym lessy antropogeniczne z zapełniska obiektu 3567, zmienność zawartości oznaczanych składników mineralogicznych wskazuje na kilka interesujących zjawisk (ryc. 3). Widoczne jest występowanie dwóch maksymalnych zawartości agregatów mineralno-organicznych. Występują one na dnie starszego obiektu (próbka 7) i na dnie obiektu młodszego (próbka 4). Od spągu profilu ku stropowi wyraźnie wzrasta ilość kwarcu dobrze obtoczonego na niekorzyść kwarcu średnio obtoczonego. Oznacza to dostarczanie do wypełniska (w miarę zapełniania obiektu) kwarcu coraz lepiej przemytego. Wspomniane obserwacje wskazują na to, że w dennych partiach starszego młodszego obiektu można odczytać efekty aktywności człowieka, w postaci warstw o znacznej zawartości agregatów mineralno-organicznych. Natomiast zalegające powyżej osady są efektem namywania lessu wraz z okruchami antropogenicznymi z otoczenia obiektu. Interesującym jest stosunkowo bardzo mały udział okruchów węgla drzewnego w badanej frakcji. Pomimo niemal czarnej barwy osadu, ilość węgielków w badanej frakcji wynosi maksymalnie 1,2%. Sytuacja ta wynika z faktu, że węgielki gromadzą się niemal wyłącznie we frakcji 45

12 MACIEJ PAWLIKOWSKI <0.1 mm. Powoduje to, że składnik ten jako wyjątkowo lekki łatwo podlega przemywaniu i transportowi do zagłębień przez wody opadowe. W profilu IV, również obejmującym lessy antropogeniczne z zapełniska obiektu 3586, sytuacja była podobna do wyżej opisanej. Agregaty mineralno- -organiczne koncentrują się w dennych osadach zarówno młodszego jak i starszego obiektu (ryc. 4). Zarówno w młodszym jak i starszym obiekcie rozpoznano spalone ziarniaki zboża. Wnioski 1. Terenowe, geologiczne, sedymentologiczne i mineralogiczne badania lessów z Targowiska okazały się bardzo interesujące i dostarczyły wielu nowych informacji o osadach naturalnych i antropogenicznych. 2. Ciekawych informacji, pomocnych w interpretacji zjawisk z przeszłości, dostarczyły także obserwacje zjawisk współczesnych zarejestrowanych w wykopach archeologicznych. 3. Badania potwierdziły, że lessy profilu I są lessami przemytymi znajdującymi się na wtórnym złożu i były coraz mocniej przemywanymi, poczynając od ich spągu ku stropowi. 4. Badania profilu II pozwoliły precyzyjnie ustalić praktycznie niewidoczny w terenie kontakt pomiędzy lessami naturalnymi i antropogenicznymi. 5. Na podstawie badań mikroskopowych potwierdzono obserwacje terenowe i wyróżniono w obiektach dwie kolejne fazy ich wykorzystywania. Obiekty młodsze są wkopane w obiekty starsze. Nie można wykluczyć, że wiązało się to z szukaniem czegoś w starszych obiektach. Trudno powiedzieć jak długie były przerwy pomiędzy tymi fazami, ale na podstawie tempa migracji współczesnych osadów lessowych można przypuszczać, że były to co najmniej setki lat. 6. W obiektach rozpoznano spalone ziarniaki zbóż co dowodzi dwóch faktów uprawy zbóż przez mieszkańców stanowiska oraz prawdopodobnie spalenia osady. Maciej Pawlikowski The mineralogical analysis of deposits at Sites 10 and 11 in Targowisko, the Wieliczka district Summary Description of the variability of the determined components in the analysed profiles Sedimentary structures recorded in the loesses of the upper terrace of the Raba river (Profile I) indicate that the loesses have been washed and subjected to redeposition. Within Profile II, the analysis has centred on the macroscopically invisible borderline between natural and anthropogenic deposits, identified on the basis of anthropogenic indexes (charcoals, burnt clay, organic and mineral aggregates). Profile III has provided several interesting phenomena. The two recorded maximum contents of the organic and mineral aggregates have resulted from human activity. They have been documented at the bottoms of an older feature and of a younger one. Interestingly, the proportion of charcoal particles in the analysed fraction is relatively very low, despite the almost black colour of the deposit. Within Profile IV, the situation is similar to the one described above. Translated by A. Skucińska 46