Pragmatyka Języka Haseł Przedmiotowych Biblioteki Narodowej (JHP BN) i Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej (UKD) w Przewodniku Bibliograficznym

Transkrypt

1 1 z :41 Nr 2/2008 (93), Księgarnie a biblioteki. Badania, Teorie, Opinie Jolanta Hys Zakład Przewodnika Bibliograficznego Biblioteki Narodowej Pragmatyka Języka Haseł Przedmiotowych Biblioteki Narodowej (JHP BN) i Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej (UKD) w Przewodniku Bibliograficznym Pragmatyka językowa to dział językoznawstwa zajmujący się znaczeniem języka i szeroko rozumianego kontekstu w procesie komunikacji. Przedmiotem zainteresowania pragmatyki jest sposób uŝycia języka jako narzędzia porozumiewania się, cel tego uŝycia oraz jego skuteczność. W rozwaŝaniach o pragmatyce mieszczą się równieŝ intencje nadawcy, jego zachowanie, a takŝe rola czynników pozajęzykowych. Pragmatykę językową określić moŝna jako dziedzinę badającą akty mowy, etykietę językową oraz tekst jako wynik aktu komunikacji. W najszerszym znaczeniu pragmatyka zajmuje się badaniem komunikacji językowej, analizowaniem języka w relacji do jego uŝytkowników. Przedmiotu analizy nie stanowi zdanie, które z punktu widzenia lingwistyki jest całością definiowaną, ale wypowiedź traktowana jako jednostka komunikacji w określonym kontekście. śeby zrozumieć komunikat odbiorca musi równieŝ znać zasady uŝycia pewnego rodzaju komunikatów, a więc reguły pragmatyki języka. Taka znajomość jest niezbędna do interpretacji siły illokucyjnej tzw. aktów mowy. Im mniejszy stopień skonwencjonalizowania takich aktów mowy, tym łatwiej o interpretację niezgodną z intencją nadawcy. Akt perlokucyjny w odniesieniu do uŝycia języków informacyjno-wyszukiwawczych (JIW) moŝna odczytać jako interpretację zawartości treściowej dokumentu poczynioną przez odbiorcę komunikatu. Pragmatykę moŝna odnieść do sformułowanych przez Herberta Paula Grice'a zasad konwersacji. Reguły konwersacji wraz z interpretacją dla potrzeb badania pragmatyki JHP BN i UKD zaprezentowano poniŝej. Są to: Reguły dotyczące ilości informacji w wypowiedzi: Zawrzyj w swojej wypowiedzi tyle informacji, ile potrzeba (w danej sytuacji komunikacyjnej); w pragmatyce JHP BN i UKD chodzi o to, by stworzona charakterystyka wyszukiwawcza dokumentu (ChWD) była kompletna (zatem indeksowanie powinno być optymalnie szerokie i szczegółowe). W tej regule realizowana jest maksyma ilości. Nie wprowadzaj do swojej wypowiedzi więcej informacji niŝ potrzeba; tworząc ChWD, naleŝy unikać szumu informacyjnego. PoniewaŜ w językach sztucznych nie są realizowane funkcje: ekspresywna, impresywna i fatyczna, dlatego w przekazywanym komunikacie naleŝy umieścić tyle i tylko tyle (takich i tylko takich) informacji, ile jest potrzebnych do osiągnięcia aktualnego celu informacyjnego. Reguły dotyczące jakości wypowiedzi: Nie mów tego, o czym jesteś przekonany, Ŝe jest nieprawdą. Nie mów tego, czego nie jesteś pewien; w tej regule realizowana jest maksyma jakości. Te dwie zasady moŝna sprowadzić do zasady indeksowania mówiącej, Ŝe indeksator umieszcza w ChWD jedynie informacje zweryfikowane. W opracowaniu rzeczowym zasada ta objawia się np. funkcjonowaniem kartotek wzorcowych, które sprzyjają zapewnieniu jednolitości. Reguła dotycząca stosunku do tematyki rozmowy. Niech to, co mówisz, będzie relewantne (tj. związane z przedmiotem rozmowy), trafne; w tej regule realizowana jest maksyma odniesienia (relewancji). NaleŜy mówić na temat. Chodzi o takie odwzorowanie elementów rzeczywistości, których dotyczy informacja, Ŝeby adresat informacji mógł je zidentyfikować (ustalić odniesienie). Komunikat zawierający zbyt duŝo informacji jest nieopłacalny i dla nadawcy, i dla odbiorcy. W wypadku odbiorcy dodatkowy koszt stanowi konieczna z jego punktu widzenia operacja selekcji informacji, do której nie zawsze jest odpowiednio pod względem informacyjnym przygotowany, wymaga ona bowiem zastosowania kryteriów wartościowania informacji. W przypadku języków sztucznych stosunek do tematyki rozmowy objawia się w określonej polityce indeksowania ustalonej na podstawie grup odbiorców. Nadawca po ustaleniu celu konwersacji, rozpoznaniu zasobu wiedzy

2 2 z :41 adresata, co jest niezbędne do wybrania strategii komunikacyjnej, ustaleniu, jakie informacje są dla adresata relewantne, przystępuje do formułowania komunikatu. Wymaga to znalezienia w systemie języka, na podstawie własnej kompetencji językowej, jego wykładników i połączenia ich, zgodnie z regułami gramatycznymi danego języka w wyraŝenia złoŝone, frazy, zdania i teksty. Reguła dotycząca sposobu wypowiedzi: Unikaj niezrozumiałości w wyraŝaniu się; mówić zrozumiale to uŝywać takich wyraŝeń, które adresat komunikatu zna. NaleŜy unikać takich wyraŝeń i struktur, dla których ujednoznacznienia potrzebna jest odpowiednia informacja kontekstowa lub znajomość rzeczywistości. Unikaj wieloznaczności, czyli polisemii i homonimii; na gruncie języka informacyjnego przeciwdziała się tym zjawiskom: w przypadku synonimii przez zastosowanie odsyłaczy całkowitych od formy odrzuconej do przyjętej, w przypadku homonimii przez zastosowanie dopowiedzeń wskazujących element rzeczywistości, którego dotyczy komunikat. Bądź zwięzły; aby ChWD spełniała postulat szybkiej, czytelnej informacji, musi być spójna i krótka. Nie naleŝy wprowadzać szumu informacyjnego w postaci informacji nierelewantnych. Mów w sposób uporządkowany; w ChWD naleŝy zadbać o stosowanie schematycznych zapisów rzeczowych (porządek zapisu wyraŝeń JHP BN i UKD). W pragmatyce JHP BN i UKD z zasadą tą wiąŝe się teŝ idea stosowania analogicznych i jednolitych zasad analizy treści indeksowanych dokumentów. W przypadku JHP BN i UKD odbiór komunikatu jest przeniesiony w czasie, dlatego nadawca, konstruując komunikat, musi się oprzeć wyłącznie na wcześniejszej wiedzy o adresacie, nie ma bowiem moŝliwości jej uzupełnienia, nie ma teŝ moŝliwości wprowadzenia Ŝadnych korekt do przyjętej strategii komunikacyjnej. Odbieranie komunikatu nie jest prostą odwrotnością procesu nadawania komunikatu. Odbieraniem komunikatu rządzi zasada, Ŝe ilość informacji odebranej jest zawsze mniejsza od ilości informacji nadanej. Po pierwsze komunikat w trakcie przesyłania ulega pewnym deformacjom, po drugie to, ile informacji odbierze odbiorca komunikatu, zaleŝy od jego kompetencji i to nie tylko kompetencji językowej (zaleŝy równieŝ od tego, czy odbiorca komunikatu był jego adresatem, czy teŝ nie). Pragmatykę rozumianą jako zbiór reguł o uŝyciu języka w konkretnych aktach komunikacyjnych przyjęto nazywać regułami pragmatycznymi. Reguły pragmatyczne to stworzone noty stosowania, decyzje zapisane w kartotekach decyzji, jak równieŝ przyjęte sposoby tworzenia ChWD, poznawane w toku szkolenia w JHP BN i UKD, przekazywane ustnie (często niezapisane w Ŝadnym dostępnym kompendium metodycznym). Przedmiotem rozwaŝań jest pragmatyka JHP BN i UKD, która opisuje tworzenie charakterystyk wyszukiwawczych dokumentów oraz środki do tego uŝyte w kontekście działań indeksatora. Istnieją dwie kwestie kluczowe dla pragmatyki indeksowania, czyli tworzenia charakterystyk wyszukiwawczych dokumentów wg JHP BN i UKD w PB: Fakt konsekwentnego uŝywania obydwu języków w PB od niemal pięćdziesięciu lat. Konsekwencja rodzi dość stabilną praktykę. Fakt współistnienia JHP BN i UKD, ich wzajemnej praktycznej relacji w wydaniu PB. To wieloletnie stosowanie obydwu języków równocześnie zrodziło wzajemną zaleŝność, albowiem pragmatyka JHP BN i UKD jest normalizowana głównie przyzwyczajeniami, tradycją i narzuconym w procesie opracowania rzeczowego powielanym schematyzmem myślenia. Pragmatyka JHP BN i UKD plasuje się w szerszym kontekście, jakim jest pragmatyka JIW. Refleksja teoretyczna zogniskowana wokół kwestii pragmatyki JHP BN i UKD ma charakter przyczynkowy. RozwaŜania dotyczące tych języków zwykle koncentrują się na kwestiach tworzenia słownictwa i ogólnych zasad gramatycznych. Pragmatyka JHP była przedmiotem zainteresowania Adama Łysakowskiego i Jadwigi Ćwiekowej. Kluczowa dla tej pracy kwestia pragmatyki JHP BN była do tej pory sygnalizowana fragmentarycznie (moŝna mówić o wkładzie Jadwigi Sadowskiej, Ewy Chmielewskiej- Gorczycy oraz Jadwigi Czarneckiej). Od 1999 r. corocznie odbywają się warsztaty JHP BN oraz konferencje poświęcone JHP BN, organizowane przez Komisję Opracowania Rzeczowego Zbiorów przy Zarządzie Głównym Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich. Materiały z tych spotkań są rzadko publikowane, a spotkania te mają na ogół wymiar praktyczny. Prezentowane są schematy uŝycia JHP BN w konkretnych sytuacjach komunikacyjnych. Pragmatyka UKD jest przywoływana w pracach teoretyków w stopniu ograniczonym. Podobnie jak w przypadku JHP BN, refleksja nt. pragmatyki UKD jest sygnalizowana fragmentarycznie. Warsztaty UKD oraz konferencje poświęcone UKD, organizowane przez Komisję Opracowania Rzeczowego Zbiorów przy Zarządzie Głównym Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, mają zbliŝony charakter do spotkań uŝytkowników JHP BN. W JHP BN i UKD wyróŝnić moŝna szereg podjęzyków, jak np. podjęzyk organizacji zbioru, podjęzyk indeksowania, podjęzyk wyszukiwania. Słownictwo i gramatyka tych podjęzyków składają się na całość pojęcia języka systemu. Pragmatyka JHP BN i UKD ogniskuje problemy związane z podjęzykiem indeksowania. Dokonano świadomego ograniczenia definicji pragmatyki tak, aby moŝna było w niej uchwycić kontekst procesu indeksowania, wyznaczony przez zestaw schematów postępowania, zwanych

3 3 z :41 decyzjami stosowania. Podjęzyk organizacji zbioru oraz podjęzyk wyszukiwania, w którym formułuje się instrukcję wyszukiwawczą (IW), nie zostały poddane analizie. Są jednak czynione odwołania do kwestii formułowania IW, gdyŝ im większa jest zgodność ChWD z IW, tym większa staje się efektywność wyszukiwawcza, a tym samym skuteczność indeksowania jako procesu warunkującego wyszukiwanie. Naczelnymi postulatami pragmatyki JHP BN i UKD są postulaty adekwatności i jednolitości. Adekwatność i jednolitość są rozpatrywane w kontekście polityki indeksowania BN. Adekwatna i jednolita ChWD, skonstruowana zgodnie z polityką indeksowania danej instytucji, stanowi wzorzec (model) ChWD. Adekwatność moŝe być osiągnięta dzięki uŝyciu adekwatnych do treści ksiąŝki tematów i określników w JHP BN oraz adekwatnych do treści ksiąŝki symboli głównych, symboli poddziałów wspólnych, analitycznych i syntetycznych w UKD. Na gruncie JHP BN i UKD oznacza to, Ŝe suma uŝytych tematów i określników oraz symboli UKD odwzorowuje w sposób wyczerpujący treść dokumentu, np. Miłość w psychologii i filozofii to na gruncie JHP BN: Miłość - psychologia; Miłość - filozofia, a w UKD: , gdzie oznacza Funkcje wykonawcze, motywy, popędy, uczucia w psychologii, a 177 to Etyka stosunków społecznych. Miłość. Znak "+" reprezentuje równorzędne połączenie tych tematów, odpowiadając spójnikowi "i". Stworzenie adekwatnej ChWD względem zawartości treściowej dokumentu jest moŝliwe po pierwsze tylko z pomocą JHP BN i UKD pozwalających na adekwatne odwzorowanie opisanej w dokumentach rzeczywistości. Bez sprawnych narzędzi słuŝących opracowaniu rzeczowemu dokumentów (tj. słownictwa i reguł gramatycznych) nie powstanie ChWD formalnie poprawna i adekwatna względem zawartości treściowej dokumentu. Drugim warunkiem stworzenia adekwatnej ChWD jest przyjęcie załoŝenia, Ŝe indeksator jest w stanie wyeliminować subiektywizm w procesie opracowania rzeczowego. Jest to załoŝenie utopijne, stąd w praktyce przyjmuje się, Ŝe ChWD jako wynik pracy indeksatora jest adekwatna na tyle, na ile moŝna subiektywizm w opracowaniu rzeczowym zminimalizować. Indeksatorzy szkoleni są pod kątem tworzenia i wykorzystywania gotowych wzorców (tzw. schematów), wprowadzania powtarzalnych procedur i rozwiązań do wykonywanych czynności. Opracowanie rzeczowe bywa świadomie upraszczane i ChWD są ograniczane do okrojonego zestawu schematów zdaniowych. W celu zminimalizowania niebezpieczeństwa subiektywizmu w opracowaniu rzeczowym, analiza treści moŝe zatrzymać się tylko na poziomie analizy formalnej, np. Pan Tadeusz Adama Mickiewicza otrzyma hasło przedmiotowe Powieść polska - 19 w. (w JHP BN); Powieść polska (w UKD). W tym wypadku bardziej szczegółowa charakterystyka treści byłaby na tyle subiektywna, Ŝe stworzenie adekwatnego opisu moŝna uznać za prawie niemoŝliwe. Taka charakterystyka jest adekwatna w sensie logicznym i w sensie potocznym moŝna ją scharakteryzować jako "zgodną z prawdą, nie zawierającą błędu", choć na pewno trudno uznać ją za dokładną i szczegółową, w takim sensie, w jakim wyraŝenia "dokładność" i "szczegółowość" są uŝywane w mowie potocznej. Pojęcie adekwatności rozumiane jest zarówno jako optymalne podobieństwo ChWD do zawartości treściowej opisywanych dokumentów, jak teŝ podobieństwo z wybranym wzorcem. Podobieństwo z wybranym wzorcem jest rozumiane jako dostosowanie tworzonej ChWD do schematu ChWD stworzonej dla zbliŝonych, powtarzalnych przypadków. Adekwatność na gruncie JHP BN i UKD moŝna zdefiniować jako: Zgodność z zawartością treściową dokumentów, tj. adekwatność semantyczna ChWD względem zawartości treściowej dokumentu. Zgodność ze schematem, wzorcem budowy zdania, tj. adekwatność formalna, istotna dla zapewnienia jednolitości indeksowania w systemach informacyjno-wyszukiwawczych. Gotowe wzorce ChWD są prezentowane w bazach danych i w kartotekach decyzji, a celem ich jest ułatwienie indeksatorom zachowania jednolitości indeksowania. Takie odwzorowywanie rzeczywistości, które posuwa analizę dostatecznie daleko ze względu na cel, o który nam chodzi, tj. zgodność z polityką indeksowania. Adekwatność ChWD do instrukcji wyszukiwawczej. A zatem zgodność szczegółowości odwzorowania treści dokumentu w ChWD ze szczegółowością pytań uŝytkowników kierowanych do systemu. JIW ma zapewnić wyszukanie ze zbioru dokumentów tylko tych, które odpowiadają na zapytanie informacyjne (ZI). Odpowiedź na zapytanie informacyjne oznacza adekwatność ChWD do instrukcji wyszukiwawczej. Stopień adekwatności moŝna określić, mierząc szerokość i szczegółowość indeksowania. Niektórzy teoretycy języków informacyjno-wyszukiwawczych wymieniają dodatkowo głębokość indeksowania. Szerokość, szczegółowość i głębokość indeksowania określają, na ile wyczerpująco i precyzyjnie odwzorowywana jest treść dokumentu za pomocą wyraŝeń JIW. O tym, czy indeksowanie w PB jest szerokie, decyduje: Ogólnie przyjęta zasada, aby jak najpełniej wyliczać zagadnienia zawarte w treści dokumentu. Realizacja tego postulatu ma miejsce wtedy, gdy liczba uŝytych haseł przedmiotowych i liczba uŝytych symboli UKD wystarcza do wyraŝenia treści dokumentu. Zasób słownika JHP BN i tablic UKD powinien zatem pozwalać na optymalne wyraŝenie treści potencjalnego dokumentu. Polityka indeksowania bądź metodyka opracowania rzeczowego, która szerokość odpowiednio ogranicza. Dokonywana jest selekcja, będąca efektem zastosowania proporcji w wyborze wyraŝeń JHP BN i UKD, zgodnych z polityką indeksowania bądź metodyką opracowania rzeczowego. Czasem

4 4 z :41 wyliczanie wątków tematycznych zawartych w dokumentach jest wyraźnie ograniczone, np. przez wiele lat w PB nie moŝna było uŝyć więcej niŝ pięciu haseł przedmiotowych w jednej ChWD według JHP BN. Obecnie taka praktyka została zarzucona, natomiast praktykuje się ograniczanie do trzech liczby uŝytych określników ogólnych w haśle przedmiotowym. Czynniki o charakterze formalnym, związane z technicznymi moŝliwościami systemu informacyjnowyszukiwawczego. Są to moŝliwości systemu zintegrowanego, np. ze względu na programy edycyjne do przetwarzania PB dla wersji drukowanej liczba symboli głównych UKD w ChWD jest ograniczona do sześciu (tj. pięciu po pierwszym relatorze). O tym, czy indeksowanie w PB jest szczegółowe, decyduje: Poziom szczegółowości słowników języków informacyjnych, w opisywanym wypadku - słownika JHP BN i tablic UKD. Polityka indeksowania i metodyka opracowania rzeczowego ograniczające szczegółowość indeksowania. Nawet jeśli słowniki języków informacyjnych zawierają słownictwo odpowiednio szczegółowe, to określone biblioteki mogą tworzyć uogólnione ChWD, co jest podyktowane polityką indeksowania, np. Owoce cytrusowe NU Cytryna, Mandarynka, Pomarańcza, Grejpfrut, w sytuacji opisywania zawartości treściowej dokumentu na temat cytryn, mandarynek, pomarańczy i grejpfrutów w opisie przedmiotowym wystąpi uogólniony temat Owoce cytrusowe. Kolejnym po adekwatności postulatem optymalnego indeksowania jest jednolitość. Jednolitość to systematyczne stosowanie tych samych reguł, ciągłość w postępowaniu. Jednolitość jest osiągana przez działanie zgodne z zasadniczym planem. Stawia się znak równości pomiędzy jednolitością a uczynieniem czegoś spójnym, jednakowym. Jednolitość w opracowaniu rzeczowym jest osiągana przez spójność i konsekwencję w opracowaniu rzeczowym. W teorii JIW nie moŝna odczytywać jednolitości synonimicznie do unifikacji. Nie moŝe być mowy o pełnej unifikacji tworzonych ChWD. To nie jest proces tworzenia zwartej całości z elementów nieróŝniących się między sobą. Opracowywane pozycje bibliograficzne róŝnią się. Nie ma dokumentów identycznych, moŝe poza kolejnymi wydaniami bez uzupełnień. NaleŜy więc postulat jednolitości w tym wypadku zrelatywizować. DąŜenie do jednolitego sposobu wyraŝania charakterystyk treściowych jest moŝliwe tylko w pewnych grupach przypadków, dla których formułuje się szczegółowe wzorce. W postulatach jednolitości znajduje się ponadto wymaganie określenia trwałych wzorców. Wzorce takie powinny charakteryzować się wysoką odpowiedniością pomiędzy reprezentacjami a obiektami, właściwie skoordynowanymi w procesie tworzenia adekwatnych i jednolitych ChWD według JHP BN i UKD. Brak zasady (wzorca) stwarza szansę na powstawanie większej liczby rozwiązań, które powodują rozbicie i niejednolitość. Wzorce postępowania ChWD słuŝą zmniejszeniu wieloznaczności interpretacyjnej i zapewnieniu poprawności formalnej. Wzorce postępowania w wydaniu PB nazywane są regułami pragmatycznymi JHP BN i UKD. Ich celem jest zapewnienie powtarzalności i konsekwencji w tworzonych ChWD według JHP BN i UKD. Zarówno w przypadku JHP BN, jak i UKD takie wzorce postępowania mogą mieć kształt: Odsyłaczy całkowitych od formy odrzuconej do przyjętej, np. Wojna r. - Kazachstan U Kazachstan r. (w JHP BN) oraz : MłodzieŜ wiejska - socjologia NU (1-22) MłodzieŜ wiejska - socjologia (w UKD). Przyjętego sposobu postępowania w sytuacjach analogicznych, tj. tworzenia decyzji, które obsługują określone typy wyraŝeń JHP BN i UKD, np. określnik - badanie jest uŝywany tylko dla opisu samego procesu badawczego. Prezentując wyniki badań w ChWD, nie uŝywa się określnika - badanie. A zatem Krowa - fizjologia NU Krowa - fizjologia - badanie; Kobieta - Polska NU Kobieta - badanie - Polska. JeŜeli prezentowane są natomiast metody badawcze, wtedy zostanie dodany określnik - badanie, czyli właśnie Kobieta - badanie itd. (w JHP BN). Jeśli w symbolu złoŝonym klasyfikowanej ksiąŝki przy pierwszym symbolu głównym występuje symbol poddziału wspólnego określający ją językowo-etnicznie, geograficznie lub chronologicznie, przy kolejnych symbolach nie są podawane poddziały wspólne, które powtarzałyby treść pierwszego symbolu, tj. 94(438).08:329 NU 94(438).08:329(438)"19". W działach 94(438) Historia Polski, 913(438) Geografia Polski, (091) Literatura polska poddziały wspólne miejsca i czasu czytane są do pierwszego symbolu głównego, a zatem nie ma potrzeby dodawania do kolejnego symbolu, w tym wypadku 329 Partie i ruchy polityczne poddziału wspólnego miejsca (438) Polska, poddziału wspólnego czasu "19", ani podziału A/Z (w UKD). Decyzje słuŝą eliminacji niejednoznaczności i uporządkowaniu zbioru wyszukiwawczego, działają jak punkt odniesienia dla podobnych przypadków nie objętych decyzjami. Decyzje stwarzają precedens, pokazują sposób rozwiązania problemu. Reguły pragmatyczne nazywane zamiennie decyzjami słuŝą więc podniesieniu adekwatności i jednolitości ChWD. Według specyfikacji rodzajów indeksowania podanej w Słowniku encyklopedycznym informacji, języków i systemów informacyjno-wyszukiwawczych moŝna przyjąć, Ŝe indeksowanie w PB, czyli tematowanie według JHP BN oraz klasyfikowanie według UKD to: Indeksowanie słownikowe, bowiem odbywa się z uŝyciem: WyraŜeń (tematów, określników JHP BN) umieszczonych w kartotece wzorcowej JHP BN. Kartoteka wzorcowa JHP BN pełni rolę słownika JHP

5 5 z :41 BN. Jej zasób nie jest równokształtny z zasobem drukowanego słownika JHP BN. Drukowany słownik JHP BN prezentuje stan z 2005 r. i zawiera tematy wiązane relacjami TS, TW, TK. Kartoteka wzorcowa, poza kontrolą haseł wiązanych relacjami paradygmatycznymi, zajmuje się równieŝ kontrolą haseł JHP BN, które wcześniej rygorystycznie kontrolowane nie były, tj. nazw własnych. Nazwy własne w postaci wyraŝeń JHP BN trafiają do kartoteki wzorcowej, która obsługuje rekordy wzorcowe haseł: nazw osobowych, nazw korporatywnych, nazw imprez, nazw-tytułów ujednoliconych, nazw geograficznych. Definicja, która mówi, Ŝe słownik JHP BN jest toŝsamy z kartoteką wzorcową JHP BN, wchodzi w kolizję z rozumieniem potocznym, prezentowanym okazjonalnie na warsztatach JHP BN i w Biuletynie JHP BN. W świadomości indeksatorów JHP BN słownik JHP BN stanowią wyraŝenia wiązane relacjami nadrzędności zakresowej (TS), podrzędności zakresowej (TW) i kojarzenia (TK). Wszystkie wyraŝenia objęte kontrolą kartotek wzorcowych stanowią słownik JHP BN. Do wyraŝeń JHP BN pozostających poza kontrolą kartoteki wzorcowej JHP BN zaliczyć zatem moŝna wyraŝenia JHP BN sygnujące chronologię wydarzeń opisywanych w dokumencie, np. stan na...(2003 r, 2004 r. itp.), zamach... (1914 r, itp.), daty roczne dla wyborów, powodzi, kadencji Sejmu RP itp. wyraŝeń (symboli głównych i symboli pomocniczych UKD) umieszczonych w tablicach UKD. Słownictwo UKD pobierane jest tylko z tablic UKD. Częściowy brak kontroli słownictwa w UKD spotykamy przy podziale A/Z. Indeksowanie paradygmatyczne, które według Słownika encyklopedycznego informacji, języków i systemów informacyjno-wyszukiwawczych polega na wprowadzeniu do ChWD lub IW dodatkowo wyraŝeń JIW pozostających w relacjach paradygmatycznych w stosunku do tych, które zostały wytypowane na podstawie analizy tekstu indeksowanego dokumentu. Zatem w ChWD indeksowanego dokumentu są umieszczane wyraŝenia pozostające wobec siebie w relacjach paradygmatycznych. Takie zapisy zwiększają kompletność wyszukiwania, dokładność wyszukiwania i relewancję pragmatyczną. Indeksowanie paradygmatyczne realizowane jest: W JHP BN. W ChWD indeksowanego dokumentu, tworzonych według JHP BN, umieszczane są wyraŝenia pozostające wobec siebie w relacjach paradygmatycznych, np. Romantyzm - literatura. Artykuł przedmiotowy tematu Romantyzm wygląda następująco: Romantyzm TS Literatura TS Sztuka. Dla zwiększenia kompletności i dokładności wyszukiwania informacji do tematu Romantyzm dopisywana jest kwalifikacja typu - literatura; - sztuka, pomimo tego, Ŝe tematy Literatura i Sztuka są nadrzędne wobec tematu Romantyzm. Terminem indeksowanie paradygmatyczne moŝna teŝ objąć drugi przykład, w którym zastosowano opis wielokrotny, tj. tzw. "odwracanie" wyraŝeń JHP BN. ChWD dokumentu, którego treść stanowi biografia Jana Kowalskiego, wygląda następująco: Kowalski, Jan - biografia; Stolarze - biografie - Polska - 19 w. UŜycie do scharakteryzowania treści powyŝszego dokumentu hasła przedmiotowego Kowalski, Jan - biografia oznacza ukrycie profesji Jana Kowalskiego w haśle osobowym. Dla zwiększenia relewancji pragmatycznej w JHP BN stosuje się opisy wielokrotne, tzw. "odwracanie" haseł przedmiotowych, zatem uŝyto następującego tekstu JHP BN: Kowalski, Jan - biografia; Stolarze - biografie - Polska - 19 w. Dzięki takiemu zapisowi zostaną wyszukane dokumenty, których przedmiotem jest Ŝyjący w dziewiętnastym wieku polski stolarz Jan Kowalski, a nie tylko dokumenty, których przedmiotem jest jakikolwiek Jan Kowalski. W UKD. W ChWD indeksowanego dokumentu, tworzonych według UKD, umieszczane są wyraŝenia pozostające wobec siebie w relacjach paradygmatycznych, np : Pomiary maszyn elektrycznych, gdzie to Maszyny elektryczne oraz Technika pomiarów elektrycznych. Wartość znaczeniowa symbolu złoŝonego : to iloczyn logiczny powstały z przecięcia symboli i , pozostających względem siebie w relacji równorzędności (współrzędności). Indeksowanie uogólniające, które rozumiemy jako świadome uogólnianie zgodne z określoną polityką indeksowania, podyktowaną profilem zbiorów i tradycją indeksowania. Nie jest to uogólnianie, z którym mamy do czynienia przy brakach w zasobie leksykalnym JIW. Funkcje decyzji wspomagających opracowanie rzeczowe według JHP BN moŝna opisać następująco: interpretacja pola semantycznego wyraŝeń prostych, poprzez tworzenie odsyłaczy i wskazywanie, jak naleŝy rozumieć termin w zaleŝności od sytuacji komunikacyjnej; określenie pola semantycznego wyraŝeń złoŝonych, interpretacja i precyzowanie ich zakresów (chodzi o to, by wyraŝenia proste i złoŝone były jednoznaczne i zrozumiałe, stworzenie takich reguł ma wyeliminować lub zminimalizować niejednoznaczność i nieścisłość wyraŝeń); decyzje składniowe, wskazujące, jak naleŝy budować zdania; pomoc w utrzymaniu konsekwencji i jednolitości zapisu dzięki stworzeniu wzorców, schematów budowania wyraŝeń złoŝonych. Funkcje decyzji wspomagających opracowanie rzeczowe według UKD moŝna opisać następująco: Interpretują i precyzują (określają) pole semantyczne symboli prostych, rozwiniętych i złoŝonych. Decyzje odpowiadają na pytanie, co oznacza symbol prosty, rozwinięty i złoŝony w konkretnych zastosowaniach i w zaleŝności od sytuacji komunikacyjnej. Stworzone reguły pragmatyczne eliminują lub minimalizują niejednoznaczność i nieścisłość zdań UKD. Ustalają kolejność zapisu symboli UKD. Grupują zagadnienia, przeciwdziałając rozpraszaniu materiału, pomagają w utrzymaniu konsekwencji i jednolitości zapisu zdań UKD, dzięki czemu jest moŝliwe odszukanie określonych

6 6 z :41 pozycji jednostkowych przy zastosowaniu określonego klucza wyszukiwawczego. Reguły pragmatyczne mają być łatwe do nauczenia, zapamiętania i przyswojenia. Bibliografia BIELICKA, L. A., ŚCIBOR, E. Wprowadzenie do teorii języków informacyjnych. Materiały Szkoleniowe - Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej, 21. Warszawa: Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej, ISDN BIERCZYŃSKI, P. Problematyka UKD w pracach Komisji Opracowania Rzeczowego Zbiorów Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich. W: SOSIŃSKA-KALATA, B. (red.) UKD w środowisku komputerowym. Warszawa: Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, 2004, s BOJAR, B. Językoznawstwo dla studentów informacji naukowej. Warszawa: Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, ISBN BOJAR, B. (red.) Słownik encyklopedyczny informacji, języków i systemów informacyjno-wyszukiwawczych. Warszawa: Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, ISBN CHMIELEWSKA-GORCZYCA, E., SADOWSKA, J. Język haseł przedmiotowych: poradnik. Warszawa: CBW, CHMIELEWSKA-GORCZYCA, E. Organizacja zbioru informacji jako element systemu informacyjnowyszukiwawczego. Zagadnienia Informacji Naukowej 1981, nr 2(39), s ĆWIEKOWA, J. Opracowanie przedmiotowe piśmiennictwa: problemy teoretyczne i metodyczne. Warszawa: Polska Akademia Nauk. Ośrodek Dokumentacji i Informacji Naukowej, ISBN: ŁYSAKOWSKI, A. Katalog przedmiotowy: podręcznik. Warszawa: Ministerstwo Oświaty, MEADOW, CH. T. Analiza systemów informacyjnych: wyszukiwanie, organizacja i przetwarzanie informacji. Warszawa: Wydaw. Naukowo-Techniczne, POLAŃSKI, K. (red.) Encyklopedia językoznawstwa ogólnego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, ISBN SADOWSKA, J. Język haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej: poradnik. Prace Instytutu Bibliograficznego, nr 37. Warszawa: BN, ISSN SADOWSKA, J. Język haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej. Studium analityczno-porównawcze. Prace Instytutu Bibliograficznego, nr 40. Warszawa: BN, ISSN Słownik języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej. Warszawa: BN, ISBN UNGURIAN, O. Elementy teorii języków informacyjnych. Warszawa: PAN OIN, Pragmatyka Języka Haseł Przedmiotowych Biblioteki Narodowej (JHP BN) i Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej (UKD) w Przewodniku Bibliograficznym / Jolanta Hys// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny BoŜena Bednarek-Michalska - Nr 2/2008 (93) marzec. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, Tryb dostępu: - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN