KRYTERIA WALORYZACJI KRAJOBRAZÓW POLSKI PROPOZYCJA SYSTEMATYKI

Transkrypt

1 KONFERENCJA GENERALNEJ DYREKCJI OCHRONY ŚRODOWISKA IDENTYFIKACJA I WALORYZACJA KRAJOBRAZÓW - WDRAŻANIE EUROPEJSKIJ KONWENCJI KRAJOBRAZOWEJ Czosnów k/warszawy września 2013 prof. nadzw. PK. dr hab. inż. arch. Zbigniew Myczkowski

2

3 Walka o pierwotny charakter przyrody... i walka o styl...(kulturowy)... stanowią ścisłą analogię. Poza strefą przyrody pierwotnej, w strefie kształtowania przez człowieka, budownictwo jako część składowa krajobrazu stanowi o jego charakterze, kształtuje lice ziemi i daje jej niejako duszę zamieszkującego ją ludu, unaradawia ją... (Jan Gwalbert Pawlikowski 1938)

4 Program Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków OCHRONA KRAJOBRAZU KULTUROWEGO POLSKI (na lata )

5 Czerwona Księga Krajobrazu Polski program pilotażowy MŚ

6 Czerwona Księga Krajobrazu Polski program pilotażowy MŚ + Program Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków OCHRONA KRAJOBRAZU KULTUROWEGO POLSKI

7 O tym, jaki dany krajobraz reprezentuje rodzaj i typ decyduje przede wszystkim jego postać (= obraz), czyli fizjonomia wygląd. Można przyjąć wręcz aksjomatyczne stwierdzenia Zygmunta Novaka i Janusza Bogdanowskiego, że z jednej strony krajobraz jest odzwierciedleniem wszystkich procesów zachodzących w środowisku tak przyrodniczym jak kulturowym (cywilizacyjnym) oraz, że z drugiej strony jest zarazem właśnie fizjonomią środowiska. Takie, jednoczesne ujęcie czynników dynamicznych (procesy) i statycznych (obraz, fizjonomia) pozwala na relatywnie obiektywną klasyfikację rodzajów krajobrazów Polski, które w najbardziej podstawowym ujęciu obrazowane są podanym wyodrębnieniem regionów fizyczno-geograficznych, w klasycznym ujęciu Jerzego Kondrackiego.

8 Kolejne niejako przybliżenie w klasyfikacji krajobrazów, stanowi identyfikacja ich typów według opisu odnoszącego się do dwóch zasadniczych składowych każdego obszaru i wyrażającego go krajobrazu, a mianowicie: rzeźby, czyli ukształtowania terenu oraz jego pokrycia, czyli form naturalnych-przyrodniczych i kulturowych-cywilizacyjnych występujących na danym terenie. Trzecią składową jest sposób, w jaki człowiek (będący zawsze podmiotem we wszelkich rozważaniach i klasyfikacjach w odniesieniu do środowiska, zatem i do jego wyglądu krajobrazu) percypuje ów obraz /otaczającego go/ kraju.

9 Dyskusja nad klasyfikacjami rodzajów i typów krajobrazu w różnych środowiskach naukowych wydaje się nie mieć satysfakcjonującego wszystkie dyscypliny końca. Inaczej postrzega je geograf fizyczny, inaczej botanik czy leśnik, hydrolog, geolog czy geomorfolog wreszcie ekolog czy architekt krajobrazu. Znamienne jest tu z jednej strony stwierdzenie Zygmunta Novaka w odniesieniu do regionów krajobrazowych, który wprowadza analogię do oglądu człowieka... /.../ widziany z boku z góry z przodu czy z tyłu jest zawsze inny /.../, z drugiej Władysława Tatarkiewicza, który stwierdza, iż: wieloznaczność uświadomiona przestaje być groźna. Zatem dla potrzeb prezentowanej propozycji próby systematyki kryteriów kwalifikacji i oceny krajobrazów Polski przyjęto klasyfikację zarówno rodzajów jak i typologię krajobrazu według niżej podanych form reprezentatywności

10 Rodzaje krajobrazu Reprezentatywność krajobrazów według podstawowych regionów fizyczno-geograficznych: Krajobraz Pobrzeży Bałtyku, Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich, Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich, Krajobraz Nizin Środkowopolskich, Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich, Krajobraz Polesia, Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego, Krajobraz Wyżyn Polskich, Krajobraz Podkarpacia, Krajobraz Karpat.

11 Typy krajobrazu Reprezentatywność krajobrazów według dominacji czynników przyrodniczych i ludzkich: krajobraz naturalny, krajobraz naturalny przekształcony, krajobraz naturalno-kulturowy, krajobraz kulturowo-naturalny, krajobraz kulturowy. Reprezentatywność krajobrazów według dominacji elementów rzeźby: krajobraz górski, krajobraz wyżynny, krajobraz równinny, krajobraz wysoczyzn morenowych, krajobraz dolin rzecznych. Reprezentatywność krajobrazów według dominacji czynników składnika pokrycia: krajobraz leśny, krajobraz leśno-polny, krajobraz rolniczy, krajobraz nadwodny, krajobraz osadniczy.

12

13 Reprezentatywność krajobrazów według dominacji czynników składnika pokrycia krajobraz leśny, krajobraz leśno-polny, krajobraz rolniczy, krajobraz nadwodny, krajobraz osadniczy.

14 W literaturze przedmiotu oraz w pracach planistycznoprojektowych dotyczących krajobrazu, stosowane są różne kryteria oceny krajobrazu i jego walorów oraz przeprowadzane są różne podziały krajobrazu. Zagadnienie identyfikacji krajobrazów w skali całego kraju najlepiej oddaje typologia fizyczno-geograficzna, przy czym w ujęciu bardziej szczegółowych przydatna jest również identyfikacja w aspektach: przeobrażeń spowodowanych gospodarką człowieka; architektonicznym i historycznym; planowania przestrzennego Z kolei do oceny krajobrazu stosowane są metody waloryzacji ogólnoprzyrodniczej, ekologicznej, urbanistyczno-architektonicznej, linii wiodących i ekspozycji w krajobrazie i ocen ukierunkowanych między innymi na: estetykę; stopień odkształcenia krajobrazów; przydatność dla turystyki i wypoczynku. W ocenach tych stosowanych jest szereg mierników, przy czym nie zawsze są one w pełni obiektywne. Wartości niewymierne podawane są najczęściej w formie opisowej. W ogólnym zarysie stosowane kryteria oceny i wynikające z nich podziały przyjęte w niniejszej propozycji, przedstawiają się następująco:

15 Kryterium oceny stanu zachowania krajobrazu krajobraz harmonijny, krajobraz przekształcony, krajobraz zdegradowany. Kryterium oceny zagrożenia krajobrazu krajobraz bardzo silnie zagrożony mogą nastąpić zniszczenia nieodwracalne, krajobraz silnie zagrożony mogą nastąpić zniszczenia częściowo nieodwracalne, krajobraz mało zagrożony mogą nastąpić zniszczenia odwracalne Kryterium oceny wartości estetycznych krajobrazu krajobraz wybitnie atrakcyjny, krajobraz atrakcyjny, krajobraz średnio atrakcyjny. Kryterium oceny według częstotliwości występowania krajobrazu krajobraz unikatowy, krajobraz rzadki, krajobraz powtarzalny.

16

17 Podział krajobrazu na naturalne, naturalne przekształcone, naturalnokulturowe, kulturowo-naturalne, kulturowe oraz przedstawienie specyficznych cech powyższych typów w oparciu o przykłady krajobraz naturalny to krajobraz zbliżony do pierwotnego, którego postać ukształtowana została i jest nadal utrzymywana w wyniku samodzielnych procesów przyrodniczych. Przykładem takich krajobrazów są w większości wszystkie obszary objęte konserwatorską ochroną przyrody (archetyp: Tatry, Puszcza Białowieska) krajobraz naturalny przekształcony to krajobraz o zdecydowanej wyłączności lub dominacji siedlisk i biocenoz przyrodniczych, jednakże jego postać jest bądź utrzymywana w wyniku wspomagania procesów przyrodniczych przez człowieka, bądź ulega po części działaniu czynników abiotycznych. Przykładem takich krajobrazów są w większości wszystkie obszary objęte czynną ochroną przyrody (np. parki narodowe w strefie ochrony czynnej) archetyp: Wolin, Dolina Narwi; krajobraz naturalno-kulturowy to krajobraz o zrównoważonym, wzajemnym przenikaniu się siedlisk i biocenoz przyrodniczych oraz zespołów i obiektów cywilizacyjnych; osadniczych, sakralnych, militarnych, infrastrukturalnych utrzymywana w wyniku zarówno wspomagania procesów przyrodniczych przez człowieka, jak i działaniu historycznie nawarstwionych czynników kulturowych. Przykładem takich krajobrazów są w większości wszystkie obszary objęte ochroną w postaci parków krajobrazowych (archetyp: Mierzeja Wiślana)

18

19 krajobraz kulturowy to przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Ta definicja przytoczona za wyżej wzmiankowaną ustawą o ochronie zabytków... wydaje się być jasna i syntetyczna. Archetypem tak rozumianego krajobrazu kulturowego mogą być zarówno historyczne centra Krakowa, Torunia czy Gdańska, jak zachowane historyczne układy wsi na przykład Chochołowa, czy Karwieńskich Błot krajobraz kulturowo-naturalny to krajobraz czy przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, posiadająca postać komponowaną lub uporządkowaną według określonej zasady (kompozycyjnej, gospodarczej) utworzoną z tworów cywilizacji i przyrody. Archetypem tak rozumianego krajobrazu kulturowo-naturalnego mogą być zarówno założenia parkowo-ogrodowe (arboretum w Kórniku, Wilanów, Natolin, ogrody botaniczne) jak i kompleksy i systemy wtórnej zieleni na wcześniejszych zespołach kulturowych (zielone systemy dawnych twierdz: Kraków, Przemyśl, Zamość).

20

21 Piękno polskiego krajobrazu jest i powinno na zawsze pozostać przedmiotem troski zarówno władz wszelkich szczebli, instytucji, organizacji społecznych, jak i każdego obywatela Człowiek, który jest niepodważalnym podmiotem wszelkich dziedzin nauki, a także działań - zwłaszcza ochronnych i kształtujących jego byt i środowisko życia jest jako centrum życia minionych, obecnych i przyszłych cywilizacji podstawowym punktem odniesienia, a zarazem użytkownikiem zaspakajającym swoje potrzeby bycia w krajobrazie. Zatem zarówno jakość jak i skala występowania krajobrazów pięknych uznane zostały de facto za podstawowe założenie dla ich wyboru dla dokumentowania ich postaci i walorów w Czerwonej Księdze Krajobrazów Polski.

22 Wobec tego zarówno zasób i reprezentatywność oraz kryteria typowania obejmują od kilku do kilkudziesięciu obrazów kraju z jego części i regionów wyodrębnionych od dziesięcioleci doskonalonym podziałem fizyczno-geograficznym, z równoczesnym uwzględnieniem faktów i ocen związanych z: wartościami estetycznymi stopniem atrakcyjności krajobrazu danych miejsc czy obszarów, bo pomimo diametralnego zróżnicowania materii danego krajobrazu jest on wybitnie atrakcyjny w przypadku Rynku Krakowskiego, Długiego Targu w Gdańsku, jak i Puszczy Białowieskiej czy Morskiego Oka, a atrakcyjny w przypadku nabrzeża w Gdyni czy założeń parkowopałacowych w Dolinie Bobru, częstotliwością występowania znowu inną dla unikatowych wydm w rejonie Łeby czy łańcuchów górskich Pienin czy Tatr, czy też rzadkich sylwet historycznych miasteczek dolnośląskich czy małopolskich lub kulturowo-przyrodniczych postaci uzdrowisk górskich czy nizinnych, stanem zachowania i nierozdzielnie niemal związanymi z nim zagrożeniami postaci krajobrazu wielu miejsc w naszym kraju, które mimo niejednokrotnie dysharmonijnej formy czy silnego nawet stopnia zagrożenia może nawet tym bardziej warte są odnotowania i zapisu w Księdze jak na przykład dynamicznie przekształcane, bezcenne krajobrazowo fragmenty polskiego wybrzeża czy niektóre centra lub przedpola widokowe historycznych miast i osad. Przyjęte skale ocen dla potrzeb wyboru i opisu krajobrazów wydają się umożliwiać i uzasadniać prezentowane zestawienie, poniekąd pionierskie i zapewne wskazane do dalszego rozbudowania, niemniej poczynione w myśl kartezjuszowskiej zasady mówiącej, iż: jeśli daną rzecz chcesz zbadać to ja zmierz, jeśli miary nie posiadasz to ją stwórz.

23 Źródło zagrożeń dla walorów krajobrazowych Osadnictwo i budownictwo Potencjalne skutki dla walorów krajobrazowych w tym wartości ekologicznych (przyrodniczych), estetycznych, kulturowych niszczenie mikroreliefu oraz zacieranie różnorodności form geologicznych i geomorfologicznychuszczuplanie powierzchni biologicznie czynnej,przerywanie i zawężanie ciągów ekologicznychprzekształcanie i dogęszczanie układów historycznych oraz wprowadzanie w ich obręb obcych regionalnie i bezstylowych formdegradowanie fizjonomii krajobrazu poprzez rozpraszanie zabudowy, obudowę ciągów komunikacyjnych prowadzącą do łączenia się sąsiednich miejscowości, zabudowywanie i zasłanianie kulminacji terenu oraz ciągów, punktów i przedpoli widokowych Źródło zagrożeń dla walorów krajobrazowych Infrastruktura techniczna i komunikacyjna, w tym: brak pełnego wyposażenia terenu w sieci kanalizacyjne i oczyszczalnie ścieków,liczne dzikie wysypiska odpadów,energetyczne linie przesyłowe wysokich, średnich i niskich napięć,stacje (wieże) przekaźnikowe radiowe, telewizyjne, telefonii komórkowej,nadziemne ciągi gazownicze i ciepłownicze,sieć różnej klasy dróg,linie kolejowe Potencjalne skutki dla walorów krajobrazowych w tym wartości ekologicznych (przyrodniczych), estetycznych, kulturowych pogarszanie stanu jakości środowiska, w tym szczególnie wód i gleb, powierza,obniżanie walorów estetyczno-widokowych,utrudnienia w swobodnym przemieszczaniu się zwierząt, Źródło zagrożeń dla walorów krajobrazowych Gospodarka rolna Potencjalne skutki dla walorów krajobrazowych w tym wartości ekologicznych (przyrodniczych), estetycznych, kulturowych recesja tradycyjnych form gospodarki rolniczej, szczególnie pasterskiej i łąkowej,rozwój erozji na stokach o nachyleniu ponad 10o,bezpośrednie i pośrednie zanieczyszczenia wód poprzez spływy powierzchniowe nawozów i środków ochrony roślin

24 Źródło zagrożeń dla walorów krajobrazowych Przeszła gospodarka leśna Potencjalne skutki dla walorów krajobrazowych w tym wartości ekologicznych (przyrodniczych), estetycznych, kulturowych wprowadzenie monokultur na dużych powierzchniach,rozdrobnienie kompleksów leśnych, Źródło zagrożeń dla walorów krajobrazowych Obecna gospodarka leśna Potencjalne skutki dla walorów krajobrazowych w tym wartości ekologicznych (przyrodniczych), estetycznych, kulturowych zalesianie ciągów i płaszczyzn widokowych,zalesianie terenów cennych przyrodniczo Źródło zagrożeń dla walorów krajobrazowych Zagospodarowanie turystyczne Potencjalne skutki dla walorów krajobrazowych w tym wartości ekologicznych (przyrodniczych), estetycznych, kulturowych wkraczanie z inwestycjami na tereny cenne przyrodniczo,tworzenie barier ekologicznych Źródło zagrożeń dla walorów krajobrazowych Eksploatacja surowców mineralnych Potencjalne skutki dla walorów krajobrazowych w tym wartości ekologicznych (przyrodniczych), estetycznych, kulturowych przeobrażenia rzeźby terenu,zaburzenia krążenia wód,uszczuplanie terenów biologicznie czynnych.

25 Kolejność faz studium i projektu obiektu architektury krajobrazu inwentaryzacja analiza zasobu waloryzacja strefowanie-wytyczne projekt realizacja

26 Waloryzacja I wartość potencjalna wybitna układ bardzo czytelny II wartość potencjalna wysoka układ czytelny III wartość potencjalna powtarzalna układ jednorodny lub nawarstwiony IV wartość potencjalna współczesna układ jednorodny V wartość potencjalna współczesna nawiązująca do dawnego układu VI wartość potencjalna współczesna sprzeczna i degradująca układ historyczny

27 Wytyczne strefowe A ochrona ścisła B ochrona częściowa E ochrona elementów i ekspozycji K ochrona krajobrazowa Kierunki działań KONS konserwacja zachowanie INTE integracja scalanie REKN rekonstrukcja odtwarzanie RKOM rekompozycja uczytelnianie KONT twórcza kontynuacja tradycji KREA kreacja harmonizująca wartości dawne i współczesne

28

29

30

31

32 Z podkładem w postaci mapy cyfrowej (wektorowej) IGiK

33 Z podkładem w postaci mapy topograficznej (rastrowej)

34 Z podkładem w postaci wektorowej mapy IGiK oraz rastrowej mapy topograficznej

35 W wyniku analiz można np. wybrać te JARK-i, dla których waloryzacja jest określana jako zabytkowe (czyli I lub II lub III)

36 Wyniki wyboru wyświetlają się na mapie

37 KIERUNKI OCHRONY DZIEDZICTWA W POLSCE ORAZ OCENA ZEWNĘTRZNA WALORÓW I POTENCJAŁU KULTUROWO-PRZYRODNICZEGO REGIONU KARKONOSKIEGO I JEGO POZYCJI W KRAJU Zalety GIS Ujednolicenie zasobu Umiejscowienie JARK-ów w przestrzeni geograficznej (wiele materiałów źródłowych nie posiadało wcześniej w ogóle odniesienia do przestrzeni geograficznej) Umiejscowienie JARK-ów w podkładzie sytuacyjnym (odniesienie JARK-ów do elementów sytuacji, np. dróg, miejscowości, rzeźby terenu) Możliwość przeprowadzania dowolnych analiz cech JARK-ów (także w odniesieniu do całego kraju lub jednostek podziału administracyjnego) 37

38 KIERUNKI OCHRONY DZIEDZICTWA W POLSCE ORAZ OCENA ZEWNĘTRZNA WALORÓW I POTENCJAŁU KULTUROWO-PRZYRODNICZEGO REGIONU KARKONOSKIEGO I JEGO POZYCJI W KRAJU Program ochrony krajobrazu kulturowego Polski Możliwość integracji i wymiany danych z innymi bazami danych (przestrzennymi lub nie) Możliwość sprawnego generowania map cyfrowych i papierowych o dowolnym zakresie treści (prezentacja na mapie danych ukrytych w tabelach) Możliwość sprawnego generowania zestawień tabelarycznych Możliwość dowolnej prezentacji graficznej (zarówno JARK-ów, jak i wyników ich analiz) 38

39 SCHEMAT UKŁADU KARTY KRAJOBRAZU dla audytu krajobrazowego A. Dane adresowe lokalizacja administracyjna lokalizacja topograficzna długość i szerokość geograficzna istniejąca forma ochrony B. Opisy krajobraz przyroda historia i zabytki streszczenie (jako podstawa do ewentualnego tłumaczenia na język angielski C. Szczególne wartości D. Zagrożenia E. Podstawowa bibliografia F. Ilustracje mapka: zaznaczenie na mapie współczesnej 1: fotografia (z ziemi) może nawet więcej niż jedna zdjęcie lotnicze lub satelitarne fragment mapy historycznej w skali 1:

40 Gładysze Kamieniec Sztynort Wielki Słobity

41 Gładysze Kamieniec Sztynort Wielki Słobity

42 Wskazując obszary, które stanowią zagrożenie dla prawidłowego i harmonijnego wkomponowania zagadnień dziedzictwa kulturowego i krajobrazu i w konsekwencji ich skutecznej ochrony na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym należy przewidzieć działania ograniczające a w dalszej perspektywie likwidujące zubożanie bioróżnorodności przyrodniczej i różnorodności krajobrazowej dewastację wartości dziedzictwa historycznego dalszą korozja systemu planowania przestrzennego - dramatyczne skutki zapisów ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, zwłaszcza dotyczące zasady dobrego sąsiedztwa faktyczną supremację priorytetu interesu prywatnego nad publicznym

43 Wskazanie kierunków działań w zakresie wdrażania Konwencji w świetle ochrony dziedzictwa kulturowego i przede wszystkim krajobrazu w ujęciu szans, bazujących przede wszystkim na planowaniu zrównoważonym, które powinno objąć respektowanie następujących zasad i kierunków działań: krajobraz jako wspólna płaszczyzna dla zróżnicowanych przedmiotów ochrony planowanie przestrzenne jak zintegrowane instrumentarium ochrony i zrównoważonego rozwoju ujednolicenie stosowania zasady odszkodowań ( kto niszczy - ten płaci ) poszerzanie systemu edukacji pro krajobrazowej ze szczególnym uwzględnieniem studiów podyplomowych dla pracowników administracji samorządowej promocję ochrony wartości krajobrazowych poprzez: eksponowanie ekonomicznych skutków atrakcji krajobrazu wyróżnienia dla gmin za wprowadzanie projektów pro krajobrazowych i skuteczną ochronę walorów krajobrazowych oraz społecznych i właścicielskich form opieki nad krajobrazami cennymi współpracę międzyresortowa na rzecz ochrony i kształtowania krajobrazu rozwój metod monitoringu krajobrazowego rozwój metod oceny oddziaływania na krajobraz

44 Kultura i natura są nierozdzielnymi składnikami krajobrazu, a ich wspólna ochrona nadrzędną sprawą nas wszystkich. Dziękuje za uwagę