Adaptogeny korygujące reakcję organizmu na stres i zaburzenia homeostazy - pomocą w prewencji chorób cywilizacyjnych

Transkrypt

1 Adaptogeny korygujące reakcję organizmu na stres i zaburzenia homeostazy - pomocą w prewencji chorób cywilizacyjnych Adaptogens correcting body's response to stress and the disruption of homeostasis - helpful in the prevention of lifestyle diseases Dr n.med. Barbara Dąbrowska-Bernstein Lek. med. Marlena Moskalik * Dr n. ekon. lek. med. Dorota Wydro ** *Podyplomowa Szkoła Medycyny Estetycznej PTL **Wyższa Szkoła Zawodowa Kosmetyki I Pielęgnacji Zdrowia Streszczenie Streszczenie Homeostaza ustroju opisywana jest często jako stan dynamicznej równowagi wewnętrznej organizmu. O jej utrzymaniu decyduje wewnętrzny system kontroli wielu procesów życiowych, umożliwiający utrzymanie np. temperatury ciała, ciśnienia krwi, objętości i równowagi elektrolitowej płynów ustrojowych, ciśnienia parcjalnego tlenu i ilość tlenu dostarczanego do mózgu. Współdziałanie układu nerwowego, hormonalnego i immunologicznego jest podstawą prawidłowej homeostazy i dobrego stanu zdrowia. Przewlekły stres powoduje zmiany w układzie neurohormonalnym i immunologicznym jak również w funkcji układu sercowo-naczyniowego i pokarmowego. W konsekwencji szkodliwego działania stresu na organizm, mogą rozwijać się ostre i przewlekłe choroby, niektóre z nich określane jako choroby cywilizacyjne ( np. choroby układu krążenia, cukrzyca, osteoporoza).roślinne adaptogeny wzmacniają zdolność organizmu do dawania sobie rady ze stresem poprzez wspomaganie prawidłowych funkcji organizmu z biologicznego i fizjologicznego punktu widzenia. Właściwości adaptogenów takie jak : przeciw-stresowe, antyoksydacyjne, przeciw-zapalne, immunomodulujące, anaboliczne, hepatoprotekcyjne, podnoszące energie, wspomagające pracę mózgu i jasność umysłu oraz utrzymujące poziom cukru we krwi, przynoszą istotne korzyści dla organizmu utrzymując prawidłową homeostazę. Stwarza to możliwość, zastosowania preparatów o właściwościach adaptogennych w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. Słowa kluczowe Homeostaza, choroby cywilizacyjne i profilaktyka, adaptogeny, rosliny adaptogenne. Summary Homeostasis is often described as the body s need to maintain as steady internal state or balance. The bodily components that operate in state of homeostasis include temperature, blood pressure, fluid and electrolyte balance and the amount of oxygen that reaches the brain. The neuroendocrine- immune network is the basis for normal homeostasis and good health condition. Prolonged stress causes changes in neuroendocrine immune system as well as in cardiac, and gastrointestinal function. In consequence of harmful effect of stress, acute and chronic diseases can developed, some of them named as civilizations diseases ( for example: cardio-vascular diseases, diabetes, osteoporosis ). Plant adaptogens enhanced the body s ability to handle all types of stressors. They help the body adapt to stress and support normal function from the biological and physiological perspective. Following activities of adaptogens : antistress, antioxidant, anti-inflammatory, immune 1

2 stimulant, anabolic activities, hepatoprotective, increasing of energy, supporting brain function and mental clarity and regulation blood sugar, help to provide health benefits and keep normal homeostasis. This create the possibility to use of the specific adaptogens in prophylactic program of civilizations diseases. Key words Homeostasis, civilizations diseases and prophylactic, adaptogens, adaptogenic plants. Homeostaza organizmu i jej istotne znaczenie dla zachowania zdrowia W organizmie nieustannie zachodzi ogromna ilość procesów biologicznych wymagających względnie stałych warunków. Oznacza to, że parametry określające stan środowiska wewnętrznego mogą wahać się tylko w określonych granicach tolerancji. Jednocześnie zmienność warunków środowiska zewnętrznego otaczającego organizm waha się znacznie. Wpływ zmieniających się warunków zewnętrznych mogłoby dość szybko doprowadzić do zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu, gdyby nie jego zdolność do zachowania względnie stałego środowiska wewnętrznego. Taki stan dynamicznej równowagi wewnętrznej nazywa się homeostazą. O jej utrzymaniu decyduje wewnętrzny system automatycznej kontroli wielu procesów życiowych, umożliwiający utrzymanie między innymi: odpowiedniej temperatury ciała, objętości płynów ustrojowych, PH krwi, ciśnienia krwi, ciśnienia parcjalnego tlenu i stężenia związków chemicznych w płynach ustrojowych i krwi (np. hormonów i glukozy). Wprowadzenie do nauki w latach dwudziestych XX wieku obowiązującego terminu homeostazy, przypadło w udziale Cannonowi. Amerykański fizjolog określił homeostazę jako stały stan równowagi środowiska wewnętrznego organizmu, utrzymywany poprzez odpowiednią koordynację i regulację procesów życiowych. W szczególności zwrócił on uwagę na bardzo duże możliwości przystosowawcze ludzkiego organizmu. Możliwości te są funkcją złożonych procesów fizjologicznych, które koordynowane są przez współdziałanie układu nerwowego, hormonalnego i immunologicznego. Całość współzależności zachodzących pomiędzy tymi trzema układami określa się mianem sieci neuro-immunohormonalnej której fundamentalne znaczenie w utrzymaniu homeostazy organizmu jest obecnie powszechnie uznane. Zdolność regulacyjna tego układu, pozwala organizmowi dostosować się do niekorzystnych warunków środowiska zewnętrznego ale także pozwala przeciwdziałać niekorzystnym procesom zachodzą w środowisku wewnętrznym. Prawidłowe funkcjonowanie organizmu jako całości, a więc prawidłowa homeostaza, jest oczywiście efektem pracy i współpracy wszystkich elementów składowych organizmu. Ważne są złożone mechanizmy dostosowawcze działające na zasadzie sprzężenia zwrotnego. Podobnie jak istotna jest rola układu krążenia, oddechowego, pokarmowego, mięśniowo szkieletowego i moczowego. Podsumowując, dobry stan zdrowia wymaga idealnego stanu równowagi organizmu (homeostazy) oraz sprawnych mechanizmów adaptacyjnych do zmieniających się warunków życia. [3, 12]. I w tym aspekcie upatruje się szansę na działania profilaktyczne przy zastosowaniu roślinnych adaptogenów, posiadających właściwości wspomagania zarówno homeostazy jak i mechanizmów adaptacyjnych organizmu. Te możliwości są tym bardziej istotne, ponieważ istnieje wiele sytuacji w których organizm narażony jest na 2

3 działanie czynników które zakłócają jego czynności, a w sytuacji gdy ich działanie się przedłuża, są zagrożeniem dla homeostazy organizmu. Czynniki te nazywane są stresorami, a odpowiedź organizmu na ich działanie stresem. Stresorem mogą być : złe zewnętrzne warunki fizyczne, (np. skażenie środowiska, głód, brak tlenu) oraz wewnętrzne (np. stany zapalne, wzrost temperatury ciała), negatywne czynniki wywierające wpływ na psychikę. Można zatem przyjąć, że stresorem może być każdy bodziec który zagraża prawidłowej homeostazie organizmu. Choroby cywilizacyjne wynikiem stresu i zaburzenia homeostazy organizmu. Jednym z najgroźniejszych czynników odpowiedzialnych za występowanie chorób cywilizacyjnych jest stres związany z negatywnymi skutkami życia w warunkach wysoko rozwiniętej cywilizacji. Często określa się je jako choroby XXI wieku. Mają charakter przewlekły, rozwijają się wolno i skrycie. Zaliczamy do nich nadciśnienie tętnicze, chorobę niedokrwienna serca, udar mózgu, nowotwory, cukrzycę, osteoporozę, choroby alergiczne. Czynniki sprzyjające rozwojowi chorób cywilizacyjnych są związane ze stylem życia, który narzucają wysoko rozwinięte społeczeństwa [1, 2, 5]. Jest ich wiele, lecz bez względu na rodzaj i charakter, wszystkie jako wspólny mianownik mają stres i doprowadzają do zaburzeń homeostazy ustroju. I to do zaburzeń głębokich i nieodwracalnych, które w konsekwencji doprowadzają do zmian trwałych i rozwoju choroby takiego lub innego układu. Zrozumienie tego mechanizmu rozwoju chorób cywilizacyjnych, w oczywisty sposób uwypukla istotną rolę profilaktyki [11, 32, 33]. Choroby układu krążenia. Największym zagrożeniem dla naszego życia i zdrowia są choroby układu krążenia. W Polsce na choroby układu sercowo naczyniowego umiera prawie dwa razy więcej osób niż w pozostałych krajach Unii Europejskiej. Co roku na zawał serca zapada ponad 100 tysięcy osób, a nadciśnienie tętnicze stało się najczęstszą chorobą dorosłej populacji- cierpi na nią 30% dorosłych Polaków. Za wspólny mianownik patogenetyczny dla wszystkich chorób naczyniowych uważa się miażdżycę, w której obecność zaburzeń układu immunologicznego, procesu zapalnego i stresu oksydacyjnego jest dobrze udokumentowane. W profilaktyce, działanie immunoregulacyjne, przeciwzapalne i antyoksydacyjne, może w sposób istotny zapobiegać miażdżycy i zmniejszać tempo rozwoju patologii naczyniowej. Cukrzyca. Choroba, na którą cierpi blisko 2 miliony Polaków jest modelowym przykładem wpływu stylu życia rozwiniętej cywilizacji na zaburzenia homeostazy ustroju. Jest chorobą metaboliczną w której dochodzi do: defektu produkcji i/lub działania insuliny wydzielanej przez komórki beta trzustki, hiperglikemii, a w konsekwencji, do otyłości, cukrzycy typu 2, miażdżycowej choroby serca i naczyń. Badania dowodzą, że zmieniając swój tryb życia, można zmniejszyć ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 o ponad połowę. Osteoporoza. 3

4 Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zalicza osteoporozę do głównych chorób cywilizacyjnych. Częstość występowania osteoporozy wzrasta z wiekiem szczególnie wśród kobiet. W związku z wydłużaniem się długości życia i wzrostem odsetka ludzi starszych w populacji, problem osteoporozy będzie ciągle narastał. W Polsce, z danych epidemiologicznych wynika, że ponad 25% populacji po 50 roku życia, zagrożona jest złamaniami z powodu osteoporozy. Przewlekła Obturacyjna Choroba Płuc (POChP). Zagrożeni są głównie palacze, bierni palacze oraz osoby pracujące w dużym zadymieniu i zapyleniu. Statystyki podają, że około półtora miliona ludzi ze względu na początkowe stadium choroby ignoruje fakt, że jest chora i nie poddaje się systematycznym badaniom, szczególnie spirometrycznym. Najważniejszym działaniem profilaktycznym jest oczywiście zaprzestanie palenia. Ponad to wiadomo, że w patomechanizmie POChP istotną rolę odgrywa występowanie nadmiaru wolnych rodników tlenowych, zatem działanie antyoksydacyjne jest bardzo ważnym elementem w profilaktyce tej choroby. Trudna adaptacja współczesnego człowieka do nowych warunków życia sprawia, że wzrasta liczba chorób cywilizacyjnych które stają się również chorobami społecznymi. Przykładem mogą tu być takie jednostki chorobowe jak: gruźlica, choroby weneryczne i nowotworowe, choroby reumatyczne i psychiczne. Przedstawione powyżej przykłady chorób cywilizacyjnych to tylko część występujących w naszym społeczeństwie, tych które zagrażają trwale naszemu zdrowiu, a czasem nawet życiu. Profilaktyka chorób cywilizacyjnych. Jak już wspomniano, największe możliwości unikania chorób cywilizacyjnych stwarza profilaktyka. Obejmuje od działań promujących zdrowy styl życia, do szeroko pojętej profilaktyki różnej, w zależności od charakterystyki jednostki chorobowej. Zakres tych działań jest obecnie szeroko promowany, szczegółowo omawiany i opisywany w powszechnie dostępnych mediach. Podstawą prewencji i tej ogólnej i tej szczegółowej jest postępowanie ograniczające, lub eliminujące szkodliwe działanie na organizm stresu, szczególnie stresu przewlekłego. Najczęściej proponowane zmiany w stylu życia to: zwiększenie aktywności fizycznej, stosowanie odpowiedniej diety, zapobieganie nadwadze i otyłości, zaprzestanie palenia papierosów i picia alkoholu, unikanie stresu. Regularna kontrola lekarska, pomiar ciśnienia tętniczego krwi i stężenia glukozy we krwi, badanie gęstości kości po 45 roku życia, poddawanie się badaniu spirometrycznemu osób z grupy ryzyka, może zmniejszyć prawdopodobieństwo wystąpienia choroby z kręgu chorób cywilizacyjnych. Równie ważnym elementem jest stosowanie suplementacji preparatami których właściwości pozwalają utrzymywać prawidłową równowagę biologiczną ustroju, a w sytuacji stresowej, umiejętnie wspierać odpowiedź adaptacyjną organizmu w celu przywrócenia prawidłowej homeostazy. Takie właściwości wykazują roślinne adaptogeny. Adaptogeny -promocja zdrowia i profilaktyka chorób cywilizacyjnych. Adaptogeny - definicja i odpowiedź na stres. 4

5 Zgodnie z nazwą adaptogen to substancja ułatwiająca przystosowanie się organizmu do niekorzystnych warunków środowiskowych. Po raz pierwszy tego terminu użył rosyjski uczony Lazarev w 1947 r, a w latach 50.ubiegłego wieku, rosyjski farmakolog i doktor medycyny holistycznej Breckhman rozwinął definicję adaptogenu. Według niego adaptogen to substancja głównie pochodzenia naturalnego, która musi być nieszkodliwa, działa niespecyficznie i wykazuje właściwości normalizujące. Obecnie uważa się, że rośliny adaptogenne - to takie, które mają normalizujący wpływ na ludzki ustrój. [3, 12]. Wszystkie znane adaptogeny wzmacniają zdolność organizmu do dawania sobie rady ze stresem poprzez wspomaganie prawidłowych funkcji organizmu z biologicznego i fizjologicznego punktu widzenia [39, 30, 33]. Jest to zadanie niezwykle trudne i skomplikowane ponieważ stres powoduje zmiany w centralnym układzie nerwowym, poziomie hormonów jak również w systemie immunologicznym, naczyniowo-sercowym i żołądkowo-jelitowym. Dodatkową komplikacją jest fakt, że stres ma dwa oblicza, mały jest dobry i konieczny do życia, nadmierny i przewlekły może być szkodliwy lub wręcz śmiertelny dla organizmu. Źródło stresu może być wielorakie: biologiczne, chemiczne, środowiskowe, żywieniowe, fizyczne, psychologiczne, duchowe. Wiadomo również, że czynniki stresogenne nie wywierają jednolitego, identycznego efektu zarówno na układ neurohormonalny jak i funkcje immunologiczne. Dlatego bardzo trudno jest przewidzieć jaki efekt będzie miało działanie stresu w danym przypadku. Tym bardziej, że końcowy efekt zależeć będzie od takich czynników jak typ osobniczy, osobowość, uwarunkowania genetyczne, intensywność, czas trwania czynnika stresogennego. [3, 12, 17, 18, 19, 20, 21]. Regulacja odpowiedzi organizmu na stres zależna jest od trzech podstawowych układów: centralnego układu nerwowego, układu hormonalnego i układu immunologicznego. W każdym stresie po zadziałaniu stresora, w organizmie wyzwala się reakcja alarmowa, która z kolei wyzwala reakcję mobilizacji. Reakcję alarmową inicjuje układ nerwowy, a konkretnie podwzgórze, które uruchamia całą kaskadę hormonów angażujących zarówno przysadkę mózgową jak i rdzeń nadnerczy do wydzielania hormonów stresowych: adrenaliny i noradrenaliny. Wzrost poziomu adrenaliny uruchamia poprzez działanie zwrotne podwzgórze które z kolei korę nadnerczy, do wydzielania kortyzolu mobilizującego rezerwy energetyczne organizmu. Całość tej reakcji organizmu na stres określamy jako hormonalną odpowiedź stresową, celem której jest adaptacja organizmu do krótkotrwałego stresu, przetrwanie i przywrócenie prawidłowej homeostazy. I ten proces naprawczy określany jest jako odpowiedź adaptacyjną organizmu na stres. Natomiast długotrwały stres, a co zatem idzie permanentnie utrzymujący się poziom we krwi hormonów stresowych, prowadzi miedzy innymi, do zużycie więcej niż normalnie energii i kreuje wyższą niż normalnie koncentrację wolnych rodników, co z kolei powoduje uszkodzenie komórek i tkanek, szczególnie mitochondriów-potężnych ośrodków energetycznych ustroju. Prowadzi to do tak zwanej reakcji wyczerpania. Pojawiają się wtedy niekorzystne dla organizmu objawy, tj. mniejsza odporność, zaburzenia funkcjonowania takie jak na przykład: wystąpienie nadciśnienia, wrzodów żołądka, cukrzycy czy astmy. Znajomość mechanizmów odpowiedzi organizmu na stres, pozwala lepiej zrozumieć wielokierunkową aktywność biologiczną adaptogenów, która wzmacnia zdolność organizmu do odparcia wielu form stresu i zachowania naturalnej równowagi-homeostazy. Uważa się, że 5

6 we wspomaganiu pozytywnej odpowiedzi adaptacyjnej organizmu na stres, kluczową rolę odgrywa ich regulacyjny wpływ na współdziałanie układu neuroendokrynnego i układu immunologicznego, szczególnie poprzez działanie na podwzgórze i regulacje poziomu hormonów stresu, głównie kortyzolu. Właściwości i aktywność adaptogenów. Mechanizm działania adaptogenów jest jeszcze niezbyt dokładnie poznany. Wiadomo jednak, że u podstaw wpływu na organizm leżą zmiany morfologiczne, biochemiczne i fizjologiczne na poziomie komórkowym poprzez układy enzymatyczne i na poziomie narządowym poprzez hormony [7, 18, 19, 20, 21]. Różnorodność substancji adaptogennych jest bardzo duża, można tu wymienić na przykład flawonoidy, saponozydy, fitoekdyzyny, radiolozyny. Nastręcza to wiele trudności przy określaniu siły działania biologicznego roślin o właściwościach adaptogennych. Niektóre z już poznanych właściwości adaptogenów to właściwości: przeciwutleniające, immunostymulujące, przeciwzapalne, anaboliczne, antyhepatotoksyczne, obniżające poziom cholesterolu i cukru we krwi. W bardziej ogólnym ujęciu, adaptogeny mają możliwość działania poprzez: wykazywanie działania nieswoistego, zwiększającego odporność organizmu na szkodliwe bodźce fizyczne i biologiczne; wywieranie normalizacyjnego wpływu na procesy fizjologiczne organizmu, głównie poprzez oddziaływanie na system neuro-endokrynny i immunologiczny. wywieranie tylko takiego wpływu na procesy fizjologiczne organizmu, jaki jest pożądany, bez wpływu na prawidłowe funkcjonowanie organizmu, a więc działanie modulujące. Podsumowując, obecnie przyjmuje się, że: wszystkie adaptogeny posiadają właściwości antystresowe które wywierają stabilizujący efekt na system neuro-endokrynny; wszystkie adaptogeny pomagają modulować i/lub wzmacniać system immunologiczny; prawie wszystkie, jeżeli nie wszystkie adaptogeny wykazują właściwości antyoksydacyjne; pomagają w eliminacji negatywnych skutków immunosupresji wywołanej przez stres; pomagają w odnowieniu osłabionych funkcji układu immunologicznego u ludzi w podeszłym wieku; pomagają w redukowaniu wystąpienia chorób układu sercowo-naczyniowego. Biorąc zatem pod uwagę zarówno właściwości substancji adaptogennych, jak i ich wielokierunkowy wpływ na organizm i jego funkcje, stosując suplementacyjnie czynniki o właściwościach adaptogennych można się spodziewać : łatwiejszego przystosowanie się organizmowi się do stresu ( działanie adaptacyjne) i bardziej stabilnego utrzymania równowagi procesów zachodzących w organizmie (homeostazy); wzrostu odporności organizmu; 6

7 poprawy napięcia mięśniowego, zwiększenie siły fizycznej i wydajności organizmu podczas wysiłku fizycznego, intensywnego uprawiania sportu; zwiększenia energii, wytrzymałości, witalności organizmu i sprawności seksualnej; redukcji poziomu lęku, poprawę snu która czynią bardziej regenerującym; przyspieszenia i poprawienia procesu rekonwalescencje po przebytych chorobach; poprawienia ogólnego samopoczucia, uwagi i koncentracji. Uważa się również, że adaptogeny wspomagają trawienie oraz pracę układu oddechowego i moczowego, poprawiają funkcję wątroby, poprawiają wzrok, pomagają oczyścić organizm z toksyn. Mają wpływ na długość życia, przyczyniając się do utrzymania zdrowia i opóźnienia starzenie. Obecnie właściwości adaptogenne wyróżniono w unikalnych roślinach, takich jak między innymi: Traganek (Astragalus membranaceus). Traganek pochodzi z Chin, a uprawiany jest w prowincjach Shaanxi, Gansu, Heilong i Jiang. Potrzebuje dużo słońca i piaszczystych gleb z niskim poziomem azotu, by produkować dobre korzenie. Chińska nazwa rośliny oznacza żółtego lidera (nazwa nawiązuje do koloru korzeni, które są żółte). Traganek charakteryzuje się pierzastymi liśćmi i barwnymi kwiatami. Zdjęcie 1. Traganek (Astragalus membranaceus). Źródło: Winston D., Maimes S. (2007). Adaptogens Herbs for Strength, Stamina and Stress Relief. Vermont: Healing Arts Press Rochester. Traganek jako adaptogen jest łagodny. Posiada właściwości: antybakteryjne, przeciwrodnikowe, antyperspiracyjne, wzmacniające serce, wątrobę i system odpornościowy. Może być używany w zwalczaniu braku apetytu, niewydolności organów, zmęczeniu, syndromu (Wolframa) zaniku nerwu wzrokowego i wzmożonego pragnienia (zwykle powodowany przez cukrzycę lub gruźlicę). Traganek wzmacnia również płuca. Jest 7

8 ochronną energią, która zapobiega chorobom spowodowanym przez szkodliwe czynniki zewnętrzne. Właściwości antyperspiracyjne wykorzystywane są natomiast w leczeniu nadmiernej potliwości uogólnionej, potliwości okołomenopauzalnej i nocnych potów. Przydatny jest tekże w leczeniu owrzodzeń i czyraków mnogich skóry. Traganek usprawnia funkcjonowanie systemu odpornościowego i pomaga zapobiegać przeziębieniom, grypie, zapaleniu oskrzeli, mononukleozie, zapaleniu płuc. Pomaga również zapobiegać immunosupresji powodowanej chemioterapią i radioterapią, jednocześnie zwiększając jej efektywność i redukując jej objawy uboczne oraz ma właściwości spowalniające rozwój raka. Regularne stosowanie korzenia traganka udowodniło znaczną poprawę wydolności nerek i wątroby. Zwykle łączony jest z innymi ziołami, tj. ostropestem plamistym, cytryńcem, pokrzywą oraz szałwią czerwoną [30]. W ostatnich latach traganek występuję również jako suplement diety odpowiedzialny za spowolnienie skracania telomerów, odpowiedzialnych za starzenie wewnątrzpochodne (fizjologiczne). W tradycyjnej medycynie chińskiej, wyciągi z traganka nie są rekomendowane osobom podatnym na ostre anginy, grypy, zapalenia oskrzeli, ponieważ może to powodować stagnację organizmu i komplikacje zdrowotne. Ashwagandha (Withania somnifera). Ashwagandha wywodzi się z suchego klimatu subtropikalnego Indii, Pakistanu i Sri Lanki. Jest łatwo hodowana w klimacie umiarkowanym (roślina całoroczna). Korzenie tej rośliny są zbierane jesienią, czyszczone i suszone. Zdjęcie 2. Ashwagandha (Withania somnifera). Źródło: Winston D., Maimes S. (2007). Adaptogens Herbs for Strength, Stamina and Stress Relief. Vermont: Healing Arts Press Rochester. Ashwagandha, zwana witanią ospałą, jako adaptogen posiada różnorodne właściwości. Działa ona: przeciwzapalnie, jako antyoksydant, uodparniająco, 8

9 antyrakowo, uspokajająco, przeciwskurczowo, jako środek ściągający, moczopędnie. Ashwagandha należy do grupy adaptogenów uspokajających. Reguluje funkcje dokrewne, w szczególności pomaga zregenerować i stymulować tarczycę, jądra i nadnercza, będąc przydatną w leczeniu niedoczynności tarczycy. Dzięki właściwościom uspokajającym i adaptogennym, ashwagandha jest bardzo skuteczna w zwalczaniu lęków, myśli depresyjnych, zmęczenia, bezsenności spowodowanej stresem oraz neurastenii. Wpływa również znacząco na system odpornościowy. W Indiach była wykorzystywana w badaniach klinicznych w onkologii. Ashwagandha bogata jest w żelazo. Może być stosowana w leczeniu anemii, w postaci proszku zmieszanego z mlekiem i melasą. Roślina hamuje objawy okołomenopauzalne (bóle mięśni i zły nastrój), pomaga w zespołach bólowych szyi i pleców, a także w zespole niespokojnych nóg (w połączeniu z magnezem) i zapaleniu stawów. Jest regularnie używana w Indiach jako napój tonizujący (z mlekiem) podczas ciąży. Ashwagandha może nasilić efekt działania leków nasennych [30]. Maczużnik chiński (Cordyceps sinensis). Maczużnik chiński jest zbierany na alpejskich łąkach, na pogórzach Himalajów w Tybecie i Bhutanie. Ze względu na rzadkość występowania, maczużnik chiński został zastrzeżony do użytku cesarza i rodziny królewskiej w starożytnych Chinach. Przyrządzany jako dodatek do wieprzowiny, miał zapobiegać uzależnieniu od opium, anemii oraz impotencji. Pomagał również w leczeniu gruźlicy, zapalenia płuc i innych chorób zakaźnych. Zdjęcie 3. Maczużnik chiński (Cordyceps sinensis). Źródło: Winston D., Maimes S. (2007). Adaptogens Herbs for Strength, Stamina and Stress Relief. Vermont: Healing Arts Press Rochester. Maczużnik chiński, jako substancja adaptogenna posiada różnorodne właściwości. Działa on: przeciwastmatycznie, przeciw białaczce, jako antyoksydant, wspomagająco na wątrobę, 9

10 obniżająco na poziom cholesterolu, wzmacniająco na system odpornościowy, uspokajająco. Grzyb ten używany jest w zapobieganiu chorobom nerek, impotencji, gruźlicy i zapalenia płuc. Maczużnik chiński rewitalizuje organizm całościowo, poprawia gospodarkę hormonalną, działa przeciwgorączkowo i przeciwnowotworowo. Nadmierne ilości maczużnika mogą spowolnić układ odpornościowy, spowodować obrzęki, niepokój i bóle głowy [30]. Eleuterokok kolczasty (Eleutherococcus senticosus). Eleuterokok kolczasty to niewielki krzew należący do rodziny araliowatych. W sprzyjających warunkach krzew dorasta do wysokości 2-2,5 metrów. Jest to roślina długowieczna. Zdjęcie 4. Eleuterokok kolczasty (Eleutherococcus senticosus). Źródło: Lutomski J., Kędzia B. (2000). Ocena aktywności biologicznej roślin o działaniu adaptogennym. Post: Fitoter. Pędy eleuterokoka są szaro-brązowe i pokryte charakterystycznymi kolcami tworzącymi coś w rodzaju szczeciny. Pięciopalczaste i siedmiopalczaste eliptyczne liście pokrywają gałęzie. W okresie letnim, zwieńczenia pędów pokrywają się kulistymi kwiatostanami o średnicy 4-8 cm z drobnymi kwiatuszkami. Barwa kwiatów jest uzależniona od ich płci. Kwiatuszki jednopłciowe posiadają baldachimy koloru blado-żółtego, natomiast baldachimy blado-liliowe mają kwiatuszki dwupłciowe. Miła woń tych kwiatów przyciąga liczne owady. Eleuterokok kolczasty jest to rośliną miododajną. Charakterystyczne czarne kuliste owoce z zapylonych kwiatów pojawiają się natomiast jesienią. Eleuterokok kolczasty posiada rozłożysty i bardzo silny system korzeniowy, którego promień dochodzić może nawet do kilkunastu metrów [34]. Cała roślina eleuterokoka kolczastego jest surowcem zielarskim, szczególnie jej korzenie i kłącza, jednak tylko surowce pochodzące z roślin kilkuletnich nadają się do wykorzystania. Eleuterokok jest zasobny w fitosterole. Stanowi czynnik lipotropowy, który reguluje przemianę tłuszczów oraz zapobiega stłuszczeniu serca, wątroby i nerek. Posiada również właściwości: immunostymulujące, przeciwzapalne, przeciwrodnikowe i odtruwające. Ponadto: wspomaga procesy zapamiętywania i uczenia się, działa pobudzająco na centralny ośrodek nerwowy, 10

11 minimalizuje zmęczenie, usuwa stres wywołany leczeniem sterydami, zmniejsza senność, zwalcza lęki i depresję, obniża poziom cukru we krwi i podwyższone ciśnienie krwi, chroni serce i wątrobę przed czynnikami toksycznymi oraz stresowymi, zwiększa wydolność fizyczną i psychiczną, poprawia ogólny stan zdrowia pacjentów z nowotworami poddawanych radioterapii bądź chemioterapii, charakteryzuje się aktywnością estrogenną i gonadotropową, wzmacnia układ naczyniowo-sercowy, zwiększa odporność organizmu na niekorzystne czynniki środowiskowe, zwiększając jego tolerancję. Pomocniczo może być używany w leczeniu nowotworów, hamując ich rozwój. Poza tym, wpływa korzystnie na skracanie okresu rekonwalescencji u pacjentów po ciężkich zabiegach chirurgicznych i długotrwałych chorobach, a także łagodzi określone typy psychonerwic, dolegliwości związanych z okresem klimakterium i neuroz [30]. Wyciągi z eleuterokoka kolczastego dodawane są do kosmetyków, ponieważ zwiększają odporność skóry na infekcje, aktywują i nasilają zdolności antystresowe i adaptogenne skóry, poprawia jej wygląd i kondycję, blokują szkodliwy wpływ androgenów na włosy i skórę, zwiększają elastyczność, wilgotność oraz gładkość skóry, zmniejszają objawy stresu oraz trądziku androgennego i wreszcie, wywierając efekt antyandrogenny na skórę, zapobiegają wypadaniu włosów [34]. Lukrecja gładka (Glycyrrhiza glabra). Lukrecja gładka jest jedną z najstarszych roślin stosowanych w lecznictwie. Już w starożytnym Egipcie, Rzymie i Grecji uchodziła za bardzo skuteczny lek w nieżytach górnych dróg oddechowych [35]. Stosowano ją powszechnie także w chińskiej medycynie, gdzie była bardzo ceniona. System korzeniowy lukrecji gładkiej jest bardzo silnie rozwinięty. Od korzenia głównego odchodzą długie korzenie boczne sięgające kilku metrów w głąb ziemi. Na szyjce korzeniowej z pąków wyrasta system rozgałęzionych rozłogów rozrastających się poziomo na odległość 3 4 metrów. Do wysokości około 1,5 metra dorastają łodygi lukrecji gładkiej. Liście są lśniące, nieparzysto pierzaste, skórzaste. Kwiaty zebrane są w długie grona, posiadają kolor fioletowy lub biały. Lukrecja gładka kwitnie w lipcu i sierpniu. Owocami lukrecji są brązowe strąki [35]. 11

12 Zdjęcie 5. Lukrecja gładka (Glycyrrhiza glabra). Źródło: Senderski M. E. (2009). Zioła. Praktyczny poradnik o ziołach i ziołolecznictwie. Warszawa: Wydawnictwo K. E. Liber. Roślina lukrecji gładkiej ma właściwości lecznicze, w jej składzie znajdziemy: węglowodany, aminokwasy, saponiny, flawonoidy, związki żywicowe, sole mineralne i kwasy. Jako adaptogen, działa na drogi oddechowe, pomaga w leczeniu wątroby i żołądka, w lekkim stopniu obniża ciśnienie krwi. Posiada silną zdolność wiązania wody w skórze, dlatego bardzo dobrze działa na cerę, gdy jest suche powietrze [35]. Surowcem zielarskim lukrecji gładkiej jest korzeń wraz z odłogami. Jako adaptogen, ma działanie: immunostymulujące, moczopędne, antyalergiczne, antyoksydacyjne, przeciwwirusowe, łagodzące, przeciwbakteryjne, przeciwzapalne, redukujące zaczerwienienia, wykrztuśne, przeciwobrzękowe i przeciwłojotokowe. Ma szerokie zastosowanie w kosmetyce - stanowi jeden ze składników żelów, toników, kremów, szamponów. Jest też środkiem wspomagającym leczenie łuszczycy oraz zmian atopowych skóry [36]. W kuchni wykorzystuje się wysuszone i zmielone korzenie lub wyciąg wodny z korzeni lukrecji gładkiej. Ma ona charakterystyczny zapach oraz słodkawo-ostry smak, trochę przypominający anyżek. Stosuje się ją do nalewek, napojów i koktajli oraz dodaje do cukierków i wyrobów cukierniczych. [35]. Żeń-szeń (Panax ginseng). Żeń-szeń (Panax ginseng) to roślina adaptogenna, ciesząca się w ostatnich latach największym zainteresowaniem naukowców. W ciągu pierwszych lat życia roślina ta wytwarza tylko jeden trójpalczasty liść na długim ogonku. W trzecim roku pojawiają się kolejne liście złożone z 5-7 listków, natomiast w okresie od czwartego do szóstego roku powstają pędy kwiatowe. Białe kwiaty rozwijają się na nich w czerwcu, później powstają czerwone jagody [35]. 12

13 Rysunek 6. Żeń-szeń (Panax ginseng). Źródło: Senderski M. E. (2009). Zioła. Praktyczny poradnik o ziołach i ziołolecznictwie. Warszawa: Wydawnictwo K. E. Liber. Korzeń żeń-szenia przypomina sylwetkę człowieka. Zawiera ginsenozydy, panaksany oraz specyficzny olejek eteryczny. Uzyskiwane z niego preparaty: likwidują zmęczenie, wzmacniają system odpornościowy, pobudzają ośrodkowy układ nerwowy, zwiększając wydolność fizyczną i umysłową, opóźniają procesy starzenia, poprawiają zdolność koncentracji i pamięć, chronią wątrobę, obniżają poziom cholesterolu i cukru we krwi, wzmagają również popęd płciowy, wykazują aktywność przeciwnowotworową. Jednak efekty wynikające z właściwości korzenia żeń- szenia uzyskać można dopiero po pewnym czasie przyjmowania niewielkich dawek preparatów [35]. Rysunek 7. Korzeń żeń-szenia. Źródło: Senderski M. E. (2009). Zioła. Praktyczny poradnik o ziołach i ziołolecznictwie. Warszawa: Wydawnictwo K. E. Liber. Żeń-szeń jest rośliną leczniczą medycyny dalekowschodniej. Tradycyjnie stosowany jako środek dostarczający dodatkowej energii oraz pomagający przezwyciężyć ogólne 13

14 zmęczenie. Jest szczególnie przydatny jako środek chroniący organizm w warunkach silnego oddziaływania szkodliwych czynników środowiskowych: promieniowania, wolnych rodników, związków cytotoksycznych i kancerogennych. Żeń-szeń wykorzystywany może być jako środek radioochronny wspomagający w radioterapii nowotworów ze względu na to, że ginsenozydy posiadają właściwości przeciwnowotworowe. Polegają one zwłaszcza na hamowaniu wzrostu guza nowotworowego oraz na zmniejszaniu inwazyjności komórek nowotworowych. Żeń-szeń wykazuje również działanie immunostymulujące pobudzając aktywność komórek NK, które biorą udział w walce z komórkami nowotworu. Bardzo istotne są właściwości przeciwmiażdżycowe wyciągów z żeń-szenia. Po ich zastosowaniu znacznie spada frakcja cholesterolu LDL w surowicy krwi przy jednoczesnym podwyższeniu stężenia cholesterolu HDL, spada poziom lipidów oraz cholesterolu całkowitego. Żeń-szeń wpływa hamująco na procesy początkowego stadium miażdżycy poprzez regulację metabolizmu lipidowego i zapobieganie odkładaniu się cholesterolu w ścianach naczyń krwionośnych. Żeń-szeń jako adaptogen wspomaga optymalną witalność i energię. Poprawia kondycję umysłową i fizyczną, przeciwdziała uczuciu zmęczenia, a także wspomaga zdrowie seksualne i wspiera potencję [36]. Szczodrak krokoszowy (Rhaponticum carthamiodes). Szczodrak krokoszowy to stosunkowo mało znana roślina adaptogenna. Jest byliną o zdrewniałym kłączu, które wraz z korzeniem stanowi surowiec. Potocznie bywa nazywana rośliną życia [30]. Jest rośliną długowieczną należącą do rodziny astrowatych. Rysunek 8. Szczodrak krokoszowy (Rhaponticum carthamiodes). Źródło: Adaptogeny, , Kłącze szczodraka krokoszowego stanowi ciemnobrązowy, dość solidnie rozbudowany twór wielkości sporego buraka cukrowego. Nie stanowi jednak jak burak jednolitego korzenia, a gęsty splot cieńszych i grubszych korzonków o specyficznym orzeźwiającym żywicznym zapachu. Korzeń szczodraka krokoszowego i jego właściwości 14

15 doprowadziły do znacznego przetrzebienia naturalnych zasobów tej rośliny. Popyt na rynku spowodował natomiast, że roslina ta jest uprawiana jest przemysłową skalę. Owoc szczodraka krokoszowego to szaro-brązowa kanciasta niełupka o długości 5-7 mm, z pierzastym pióropuszem. Jako adaptogen, posiada niezwykle wysoką aktywność biologiczną, która pozwala zaadoptować się do surowych warunków zewnętrznych, zarówno samej roślinie, jak i ludziom, którzy ją spożywają. Głównymi czynnymi składnikami szczodraka krokoszowego są flawonoidy i ekdysterony. Wyizolowana frakcja ekdysteroidowa oraz wyciąg alkoholowy z surowca są wykorzystywane do produkcji szeregu preparatów, między innymi tabletek Ecdysten fitoanaboliku przyspieszającego wzrost masy mięśniowej [30]. Substancje czynne szczodraka krokoszowego to: inokosteron, ekdysteroidy, głównie ekdysteron oraz integristeron A i B. Ekdyzony, jako związki aktywne, działają na człowieka: wzmacniająco, pobudzająco, anabolicznie i immunostymulująco. Szczodrak jest stosowany również jako profilaktyczny środek przy chronicznym zmęczeniu oraz zmęczeniu mięśni, przy problemach z impotencją, krążeniem krwi, zespołem napięcia przedmiesiączkowego, a także wtórną niepłodnością [34]. Jako adaptogen powoduje następujace korzyści: reguluje humoralną odporność komórkową, normalizuje aktywność układu dokrewnego, działa tonizująco i przeciwalergicznie, poprawia jakość odbioru bodźców docierających przez receptory zmysłów, poprawia umiejętność logicznego myślenia i pamięć, stymuluje zdolność uczenia się i koncentracji, polepsza sen i apetyt, poprawia nastrój i wydolność, działa przeciwdepresyjnie. Ekstrakt kłączy i korzeni szczodraka krokoszowego działa tonizująco i pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy, łagodzi objawy schorzeń psychicznych (schizofrenia) oraz depresji [36]. Różeniec górski ( Rhodiola rosea). Różeniec górski (Rhodiola rosea) to sinozielona bylina należąca do rodziny gruboszowatych. W Polsce należy do roślin chronionych i występuje jako pojedyncze skupiska, głównie w Bieszczadach, Tatrach i Sudetach. Kłącza różeńca górskiego posiadają charakterystyczny złoty kolor i różany zapach. Wczesną wiosną z bardzo grubego kłącza wyrastają grube, wzniesione, sinozielone pędy pokryte ząbkowanymi liśćmi. Pędy różeńca górskiego zakończone są drobnymi kwiatostanami zebranymi w podbaldachimy [30]. 15

16 Rysunek 9. Różeniec górski (Rhodiola rosea). Źródło: Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B. (2007). Fitoterapia i leki roślinne. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Zgrubiałe kłącze różeńca górskiego stanowi surowiec znany i polecany jako środek na zmęczenie psychiczne i fizyczne oraz migrenę. Kłącze rośliny zawiera kwasy organiczne, glikozydy fenolowe, garbniki i flawonoidy. Ponadto ekstrakt wodny i alkoholowy z kłączy różeńca górskiego wykazuje właściwości antyoksydacyjne, które wynikają z obecności kwasu galusowego, kawowego, galusanu epigalokatechiny i innych związków fenolowych [34]. Różeniec górski, jako adaptogen, oddziałuje pozytywnie na organizm człowieka i: reguluje ciśnienie, reguluje ostrość słuchu i wzroku, działa pobudzająco, zwiększa wydolność umysłową i fizyczną, poprawia refleks, zwiększa wydolność seksualną obu płci, działa na przewlekłą depresję i stres. Nalewka z różeńca górskiego usuwa zmęczenie, głównie u ludzi tracących siły w starszym wieku, jest równiez skuteczna w cukrzycy i schorzeniach żołądka i wątroby. Stosując preparaty z różeńca, należy pamiętać, aby nie przyjmować ich w godzinach wieczornych, ponieważ mogą powodować problemy z zasypianiem [30]. Różeniec górski należy do grupy adaptogenów stymulujących układ nerwowy. Poprawia bowiem koncentrację, pamięć i spostrzegawczość, zwiększa odporność na stres redukując zmęczenie, co ułatwia po ustąpieniu czynników stresujących szybki powrót do normy [34]. Aralia mandżurska (Aralia mandschurica). Aralia mandżurska to odmiana dość popularnej w Polsce aralii wysokiej. Należy do rodziny araliowatych, posiada podobne właściwości i cechy jak żeń-szeń. Osiąga wysokość 16

17 do 5 metrów. Cylindryczne i długie korzenie tej rozliny stanowią surowiec leczniczy. Korzenie oczyszcza się z drobniejszych korzeni i ziemi, następnie kroi na kawałki w poprzek o długości centymetrów, po czym suszy się je w temperaturze C [34]. Zdjęci 10. Aralia mandżurska (Aralia mandschurica). Źródło: Lutomski J., Kędzia B. (2000). Ocena aktywności biologicznej roślin o działaniu adaptogennym. Post: Fitoter. Korzenie aralii mandżurskiej zawierają saponiny, aralozydy A, B, C, żywice i olejek eteryczny. W skład aralozydu A i B wchodzą: glukoza, arabinoza i kwas glukuronowy [34]. W składzie aralozydu C mieszczą się: glukoza, galaktoza, ksyloza i kwas glukuronowy. Wierzchołek aralii zwieńczony jest pióropuszem liści, które ułożone horyzontalnie tworzą parasolowaty twór przypominający palmę. Liście są podwójnie, bądź potrójnie pierzaste i składają się z jajowatych listków i ogromnych ogonków. Masywne kolce pokrywają pędy i pień. Na wierzchołkach kilkuletniej aralii, w połowie lipca, pojawiają się baldachimy białych miododajnych kwiatów o kremowych pręcikach. Zdjęcie 11. Kwiaty aralii mandżurskiej. Źródło: Lutomski J., Kędzia B. (2000). Ocena aktywności biologicznej roślin o działaniu adaptogennym. Post: Fitoter. Mała czarna niełupka jest nasieniem aralii mandżurskiej. Każdy owoc posiada 3-4 nasiona. 17

18 Aralia mandżurska bardzo szybko rośnie i jest mrozoodporna [34]. Korzenie bogate są w cenne, aktywne biologicznie substancje o różnorodnej budowie chemicznej, które mają lecznicze działanie: pomagają w stanach fizycznego i nerwowego wyczerpania, regulują niskie ciśnienie krwi, zwiększają odporność organizmu na niekorzystne warunki otoczenia, wzmacniają serce, obniżają poziom cukru w krwi i cholesterolu, poprawiają potencję, pomagają w depresji typu melancholijnego, stymulują centralny układ nerwowy. Aralia mandżurska stosowana jest jako stymulator ośrodkowego układu nerwowego w przypadku obniżonej odporności organizmu, a także w stanach łagodnej depresji. Nie należy jej stosować w padaczce, bezsenności oraz nadciśnieniu, ponieważ wówczas pogłębiają się te stany chorobowe [34]. Cytryniec chiński (Schizandra chinensis) Cytryniec chiński to gatunek endemiczny występujący naturalnie w dolinach rzek Japonii i Mandżurii oraz w górskich lasach. Jako drzewo owocowe jest uprawiany we wschodniej Azji [30]. Cytryniec nazywany jest rośliną o pięciu smakach o kwaśnym miąższu, słodkiej skórce, słonych jądrach nasion oraz cierpkich gorzkich nasionach z żywicznym posmakiem. Pędy cytryńca chińskiego osiągają często długość 10 metrów, natomiast roczne przyrosty wynoszą aż 1 metr. W strefie klimatycznej Polski roślina ta osiąga maksymalnie wysokość 3-4 metrów. Kwiaty cytryńca chińskiego są koloru kremowego lub białego [30]. Zdjęcie 12. Cytryniec chiński (Schizandra chinensis). Źródło: Strzelecka H. (red.), Kowalski J. (2000). Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. 18

19 Owoce cytryńca chińskiego mają średnicę do 1 cm, dojrzewają we wrześniu i październiku. Ich kolor zazwyczaj jest jaskrawoczerwony, bywają także ciemnoczerwone. W każdym owocu znajduje się jedno lub dwa nasiona o kształcie nerkowca i długości 3-4 mm. Świeże nasiona są błyszczące, koloru żółtobrązowego, natomiast po przeschnięciu matowieją i są ciemniejsze. Owoce po potarciu wydzielają specyficzny, cytrynowy zapach [30]. Zdjęcie 13. Owoce cytryńca chińskiego. Źródło: Strzelecka H. (red.), Kowalski J. (2000). Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Liście cytryńca są doskonałym surowcem zielarskim, które mogą być wykorzystywane w okresie zimowym w postaci suszonej i świeżej na herbatki. Preparatów z cytryńca chińskiego nie należy stosować w godzinach wieczornych, ponieważ może to spowodować kłopoty z zasypianiem [30]. Rysunek 14. Liście cytryńca chińskiego. Źródło: Strzelecka H. (red.), Kowalski J. (2000). Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. 19

20 Cała roślina cytryńca chińskiego jest lecznicza, choć głównie wykorzystywane są tylko liście, nasiona oraz owoce. W owocach znajdują się: kwasy organiczne (winowy, cytrynowy do 12% suchej masy, jabłkowy do 10%), witamina C, białka, kwasy tłuszczowe, węglowodany, antocyjany, flawonoidy, olejki eteryczne, garbniki oraz w znikomych ilościach: magnez, wapń, potas, fosfor, żelazo. Wszystkie części cytryńca chińskiego zawierają olejek eteryczny, natomiast nasiona zawierają 33% tłustego oleju. Ze względu na zawartość witaminy C, owoc cytryńca chińskiego zalecany jest przy przeziębieniach. Proszek i nalewka z surowca stosowane są jako lek tonizujący i wzmacniający ośrodkowy układ nerwowy. Wyciągi z owoców stanowią składnik środków przeciwko miażdżycy i spowalniających starzenie. Podawany jest także w stanach zmęczenia fizycznego i umysłowego, jak i również przeciwko niedokrwistości i depresji. Owoc cytryńca chińskiego posiada cechy surowca adaptogennego [30]. Ma on działanie antyoksydacyjne i ochronne wobec komórek wątroby. Cytryniec chiński (Schizandra chinensis), jako adaptogen, wspomaga dobre samopoczucie i zwiększa odporność na stres, a także poprawia odporność psychiczną i fizyczną organizmu [30]. Zastosowanie adaptogenów w promocji zdrowia i cywilizacyjnych profilaktyce chorób Zarówno współczesna nauka, jak i wielowiekowe doświadczenie medycyny Wschodu uzasadniają możliwość połączenia w synergistycznym działaniu składników roślinnych o działaniu adaptogennym w jedną całość [21,24,25,26,28]. Przykładem takiego preparatu, skomponowanego z ziół leczniczych według unikalnej receptury tybetańskiej jest PADMA Plus Active - suplement diety produkowany w Szwajcarii według holistycznej receptury tybetańskiej [4]. Jest kompozycją specjalnie dobranych, wyselekcjonowanych, wysuszonych i nieprzetworzonych owoców i ziół (również adaptogennych). Badania wyróżniły w jej składzie trzy zasadnicze grupy substancji czynnych: bioflawonoidy, garbniki, i olejki eteryczne. Ponadto preparat zawiera: polisacharydy, saponiny, mikro- i makroelementy, witaminy, wolne i związane aminokwasy, glikoproteiny, glikoaminoglikany. Szczególną wartością preparatu jest to, że poszczególne komponenty roślinne działają w specyficzny dla siebie sposób, jako zestaw współpracujących ze sobą składników, a nie jako ich prosta suma. Przekłada się to na działanie biologiczne preparatu, które jest niejako wypadkową synergistycznego lub antagonistycznego współdziałania pomiędzy różnymi składnikami, dającego w konsekwencji, stymulujący lub hamujący wpływ na mechanizmy regulacyjne wiele procesów metabolicznych ustroju. Takie działanie modulujące jest charakterystyczne dla opisanych powyżej adaptogenów. Ponadto, PADMA wykazuje szerokie spektrum właściwości biologicznych charakterystycznych dla adaptogenów. Można tu zaliczyć: działanie immunomodulujące, silne działanie antyoksydacyjne, przeciwzapalne, hepatoprotekcyjne i anaboliczne. Preparat wykazuje również regulujący wpływ na metabolizm tłuszczowy i cukrowy. Oceniając właściwości i działanie adaptogenne 20

21 preparatu można założyć, że stosując suplementacyjne PADMĘ można zwiększać niespecyficzną zdolność przystosowawczą (adaptacyjną) organizmu i podwyższać jego siły obronne przeciw negatywnym wpływom stresu endogennego i egzogennego. Podsumowując, rożliny adaptogenne znajdują współcześnie zastosowanie: w profilaktyce chorób cywilizacyjnych - jak już wspomniano, największe możliwości unikania chorób cywilizacyjnych stwarza profilaktyka. Obejmuje działania, począwszy od promujących zdrowy styl życia, do szeroko pojętej profilaktyki, w zależności od charakterystyki jednostki chorobowej. Zakres tych działań jest obecnie szeroko promowany, szczegółowo omawiany i opisywany w powszechnie dostępnych mediach. Podstawą prewencji, i tej ogólnej i tej szczegółowej jest postępowanie ograniczające, lub eliminujące szkodliwe działanie na organizm stresu, szczególnie przewlekłego. Najczęściej proponowane zmiany w stylu życia to: zwiększenie aktywności fizycznej, stosowanie odpowiedniej diety, zapobieganie nadwadze i otyłości, zaprzestanie palenia papierosów i picia alkoholu, unikanie stresu, regularna kontrola lekarska, pomiar ciśnienia tętniczego krwi i stężenia glukozy we krwi, badanie gęstości kości po 45 roku życia, poddawanie się badaniu spirometrycznemu osób z grupy ryzyka wszystkie te działania mogą zmniejszyć prawdopodobieństwo wystąpienia choroby z kręgu chorób cywilizacyjnych. Równie ważnym elementem jest stosowanie suplementacji preparatami, których właściwości pozwalają utrzymywać prawidłową równowagę biologiczną ustroju, a w sytuacji stresowej, umiejętnie wspierać odpowiedź adaptacyjną organizmu w celu przywrócenia prawidłowej homeostazy. Takie właściwości wykazują roślinne adaptogeny; u ludzi po przebytych chorobach, w rekonwalescencji, w leczeniu sanatoryjnym - każdy pacjent po przejściu infekcji, urazu, hospitalizacji, leczenia operacyjnego wymaga okresu rekonwalescencji, wszystkie te zdarzenia bowiem, związane są ze stresem, który prowadzi do zachwiania równowagi organizmu (homeostazy). Program rekonwalescencji powinien prowadzić do odzyskania lub poprawy: sprawności fizycznej, psychicznej, odnowy aktywności układu neurowegetatywnego, wydolności krążenia, układu oddechowego, siły mięśniowej, dotlenienia tkanek i wydolności aparatu ruchowego. Zatem celem programu rekonwalescencji i biologicznej odnowy, jest przywrócenie prawidłowej homeostazy ustroju. Najważniejsze aspekty tego programu to dobierana indywidualnie aktywność ruchowa, metody fizykalne hartujące i właściwy sposób odżywiania. Nie do przecenienia jest możliwość uzupełniania diety preparatami o właściwościach adaprogennych, spełniającymi większość z wymaganych i opisanych powyżej aktywności potrzebnych w procesie rekonwalescencji; u ludzi aktywnie uprawiających ruch i sport - redukcja stresu wysiłkowego powstającego przy chronicznym, nadmiernym i nie rekompensowanym wysiłku fizycznym poprzez działanie: pomagające organizmowi przystosować się do stresu (działanie adaptacyjne), redukujące niekorzystne efekty działania stresu oksydacyjnego, poprawiające napięcie mięśniowe, zwiększające siłę fizyczną, zwiększające wydajność organizmu podczas ćwiczeń fizycznych, podnoszące poziom energii i witalność organizmu, poprawiające wytrzymałość i wreszcie - podnoszące odporność; 21

22 w profilaktyce przeciwstarzeniowej - w procesie starzenia następuje spadek prawie wszystkich fizjologicznych funkcji, również odporności. Z wiekiem spada również możliwość utrzymywania prawidłowej homeostazy pod wpływem stresu. Adaptogeny mogą spowalniać biologiczny proces starzenia poprzez redukcję wpływu czynników fizjologicznych starzenia - stresu oksydacyjnego, przewagi aktywności katabolitycznej nad anaboliczną oraz przewlekłych procesów zapalnych. Piśmiennictwo i odnośniki do stron internetowych 1.Bulska J. (red.). Zagrożenia zdrowia chorobami cywilizacyjnymi. Pedagogiczne konteksty badawcze. Kraków. Wydawnictwo Impuls Borzucka Sitkiewicz K. Społeczne czynniki warunkujące zdrowie. Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna. Kraków. Wydawnictwo Impuls Str Dawidowicz A. Homeostaza. Warszawa: Wiedza Powszechna Dąbrowska Bernstein B. Padma 28 lek roślinny o działaniu immunomodulującym, adaptogennym ((przeciwstresowym) i anabolicznym. Medycyna Sportowa Karski J. Teoria i praktyka promocji zdrowia dziś i jutro. [w:] Karski J. Postępy promocji zdrowia. Przegląd międzynarodowy. Warszawa. Wydawnictwo CeDeWu Str Kuźnicka B, Dziak M.. Zioła i ich stosowanie. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictwo Lekarskich Lutomski J., Kędzia B. Ocena aktywności biologicznej roślin o działaniu adaptogennym. Post: Fitoter Mamczur F., Gładun J Rośliny lecznicze w ogródku. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne Mills, Simon, and Kerry Bone. The Essential Guide to Herbal Safety. St. Louis, MO: Churchill Livingstone Mills, Simon, and Kerry Bone. Principles and Practice of Phytotherapy: Modern Herbal Medicine. New York: Churchill Livingstone, Mitchell, William. Plant Medicines in Practice. St. Louis, MO: Churchill Livingstone, Moskalik M. Adaptogeny. Praca Dyplomowa PSME PTL Mowrey, Daniel. Herbal Tonic Therapies. New Canaan, CT: Keats Publishing, Mowrey, Daniel. The New Revolution in Herbal Medicine. Victory Publications, (accessed April 2006). 15. Ożarowski A. Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy. Warszawa. PZWL Poprzęcki W. Ziołolecznictwo. Warszawa. SPAR Panossian, Alexander. Adaptogens: A Historical Overview and Perspective. Natural Pharmacy 7. No Str Panossian, Alexander. Adaptogens, Tonic Herbs for Fatigue and Stress. Alternative and Complementary Therapies. 9(6) Str