Flora roœlin naczyniowych rezerwatu przyrody

Transkrypt

1 99 Flora-roœlin-naczyniowych-rezerwatu-przyrody- Skarpa-Wiœlicka 99 Flora roœlin naczyniowych rezerwatu przyrody Skarpa Wiœlicka na Pogórzu Œl¹skim The flora of vascular plants of the Skarpa Wiœlicka Nature Reserve in the Silesian Foothills ZBIGNIEW WILCZEK, STANIS AW WIKA, MONIKA GORCZYCA, MAGDALENA BREGIN Z. Wilczek, S. Wika, M. Gorczyca, M. Bregin, Katedra Geobotaniki i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Œl¹ski, ul. Jagielloñska 28, Katowice; zbigniew.wilczek@us.edu.pl; stanis³aw.wika@us.edu.pl; mgorczyca0@op.pl; mag.bregin@gmail.com ABSTRACT: The article presents the current state of preservation of flora of vascular plants in the Skarpa Wiœlicka Nature Reserve in the face of anthropogenic threats. The local flora is represented by 186 vascular plant species, including 36 species that have never been recorded from this area. Among botanical curiosities in the reserve flora, there are species deserving particular attention: protected species (18), mountains species (13), rare and endangered species in the Silesian Voivodeship (15), indicator species of ancient deciduous forests (66). In the Skarpa Wiœlicka Nature Reserve there are also species considered alien to the Polish flora (9 kenophytes, 2 archaeophytes). KEY WORDS: vascular flora, nature reserve, synanthropisation, forest islands, Silesian Foothills Wstêp Las rezerwatu Skarpa Wiœlicka jest pozosta³oœci¹ po pierwotnej puszczy, która niegdyœ porasta³a ca³e Pogórze Œl¹skie, a której chroniony w rezerwacie fragment zachowa³ siê tylko dziêki jego specyficznemu po³o eniu. Umiejscowienie lasu na stromej skarpie uniemo liwi³o bowiem zagospodarowanie rolnicze i urbanistyczne oraz utrudni³o prowadzenie gospodarki leœnej. Dziêki temu, uk³ad przestrzenny naturalnych zbiorowisk roœlinnych nie zosta³ nadmiernie naruszony Wilczek Z., Wika S., Gorczyca M., Bregin M Flora roœlin naczyniowych rezerwatu przyrody Skarpa Wiœlicka na Pogórzu Œl¹skim. Acta Botanica Silesiaca 10:

2 100 Zbigniew-Wilczek,-Stanis³aw-Wika,-Monika-Gorczyca,-Magdalena-Bregin 100 i zachowa³y siê starodrzewy istotnie wp³ywaj¹ce na piêkno krajobrazu Pogórza Œl¹skiego. Rezerwat Skarpa Wiœlicka otoczony jest polami uprawnymi, ³¹kami, gospodarstwami wiejskimi, a tu przy jego wschodniej granicy przebiega droga szybkiego ruchu Katowice Wis³a. Stanowi on wyspê leœn¹, zachowan¹ w przestrzeni silnie przekszta³conej antropogenicznie, ale po³o on¹ równoczeœnie w obrêbie g³ównego korytarza ekologicznego Polski, jakim jest Dolina Wis³y, co czyni go poligonem badawczym szczególnie interesuj¹cym dla botaników. Wyspy leœne s¹ wa nymi elementami krajobrazu: wp³ywaj¹ na wzrost heterogennoœci terenu, zwiêkszaj¹ ró norodnoœæ flory i fauny, oddzia³uj¹ korzystnie na lokalny klimat, wp³ywaj¹ na obieg wody i pierwiastków, a tak e stanowi¹ refugia dla wielu zbiorowisk roœlinnych (Ratyñska 2003). W granicach dzisiejszego rezerwatu wykonano dot¹d 12 prac o charakterze inwentaryzacyjnym, z których 7 zosta³o opublikowanych. Badania geobotaniczne prowadzili na tym obszarze Koz³owska: (1936), K. Rostañski i in. (1987, mat. npbl.), Stebel i in. (1994), a po utworzeniu rezerwatu Wilczek (1998), Fiedor (1999), Dorda, Mijal (2002), M. Czerny (2003, mat. npbl.), Stebel (2003), Henel (2006), Chwastek (2011). Obiekt ten by³ przedmiotem pracy magisterskiej (M. Bregin 2007, mat. npbl.), a wraz z 9 innymi rezerwatami przyrody województwa œl¹skiego wszed³ równie w sk³ad rozprawy doktorskiej M. Gorczycy (2008, mat. npbl.). Celem pracy jest charakterystyka flory rezerwatu ze szczególnym uwzglêdnieniem gatunków chronionych i rzadkich decyduj¹cych o znaczeniu rezerwatu dla ochrony ró norodnoœci biologicznej Pogórza Œl¹skiego oraz roœlin synantropijnych, wskazuj¹cych na antropogeniczne przekszta³cenia tego obiektu. Ze wzglêdu na brak wczeœniejszych, analitycznych opracowañ dotycz¹cych flory rezerwatu Skarpa Wiœlicka, niniejsza praca ma pod tym wzglêdem charakter pionierski. Tym samym stanowi ona przyczynek do poznania problematyki wysp leœnych Pogórza Œl¹skiego i mo e byæ podstaw¹ do szerszego opisu prawid³owoœci ekologicznych rz¹dz¹cych funkcjonowaniem tego typu ekosystemów. 1. Charakterystyka terenu badañ Rezerwat Skarpa Wiœlicka utworzony zosta³ 12 listopada 1996 roku (Zarz¹dzenie Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z dnia r. Monitor Polski Nr 75, poz. 688). Omawiany obiekt wchodzi w sk³ad ostoi siedliskowej Natura 2000 Cieszyñskie ród³a Tufowe, opatrzonej kodem PLH Po³o ony jest on na wschodnich stokach tzw. Kêpy Wiœlickiej ( m n.p.m.), na progu Pogórza Œl¹skiego (Kondracki 2002), na

3 101 Flora-roœlin-naczyniowych-rezerwatu-przyrody- Skarpa-Wiœlicka 101 wychodniach ska³ wieku jurajskiego i dolno kredowego. Dominuj¹ tam wapienie cieszyñskie, ³upki cieszyñskie górne oraz ³upki cieszyñskie dolne. Wykszta³ci³y siê na nich gleby brunatne: wy³ugowane, oglejone oraz na niewielkim obszarze równie gleby brunatne opadowo-glejowe. Skarpa, na której usytuowany jest rezerwat, posiada wypuk³o-wklês³y profil pod³u ny i nachylenie powierzchni rzêdu 5 10 o. Pociêta jest ona nieckowatymi dolinkami, które niekiedy maj¹ cechy wciosów lub debrzy, tj. V kszta³tnych g³êbokich i stromych, albo te p³ytkich, w¹skich dolin, cechuj¹cych siê sta³ym odwodnieniem. Na terenie rezerwatu stale wystêpuj¹ trzy niewielkie cieki oraz kilka pojawiaj¹cych siê okresowo tylko po intensywnych opadach. Na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ w rezerwacie petryfikuj¹ce Ÿród³a, w których wytr¹caj¹ siê osady w postaci trawertynów, stanowi¹ce wielk¹ osobliwoœæ w skali kraju. Na Pogórzu Œl¹skim stwierdzono je jeszcze na trzech innych stanowiskach: w rezerwacie Morzyk w GrodŸcu i na Górze Jasieniowej (zlokalizowanej na pograniczu Goleszowa, Dziêgielowa i Cisownicy) oraz w miejscowoœci Kamieniec, usytuowanej pomiêdzy so³ectwami Ogrodzona oraz Gu³dów (Czylok i in. 2003). Ochron¹ objêty jest kompleks leœny o powierzchni 24,17 ha, usytuowany na stromym zboczu lewego brzegu doliny Wis³y, we wsi Wiœlica, w Nadleœnictwie Ustroñ (gm. Skoczów, woj. œl¹skie). Wspomniana wyspa leœna po³o ona jest wœród terenów silnie przekszta³conych antropogenicznie. Graniczy bezpoœrednio z drog¹ szybkiego ruchu Katowice Wis³a, a tak e z obszarami rolniczymi. W sk³ad rezerwatu wchodzi siedem wydzieleñ, nale ¹cych do dwóch oddzia³ów leœnych (74b c, 75a d oraz f). Od strony po³udniowej rezerwat ma tak e otulinê, która obejmuje wydzielenie 75g (ryc. 1). 2. Materia³ i metody Badania florystyczne i kartograficzne przeprowadzono w sezonie wegetacyjnym od marca do paÿdziernika, w latach W okresie tym oprócz spisów florystycznych wykonywano tak e zdjêcia fitosocjologiczne metod¹ Braun-Blanquet a (Paw³owski 1977). Wykonane zdjêcia fitosocjologiczne dostêpne s¹ w pracach: M. Bregin (2007, mat. npbl.) i M. Gorczycy (2008, mat. npbl.) oraz Wiki i in. (2014). W trakcie badañ terenowych sporz¹dzono dokumentacjê fotograficzn¹ znajduj¹c¹ siê obecnie w prywatnej kolekcji Z. Wilczka. W wykazie flory (tab. 1) uwzglêdniono wszystkie roœliny naczyniowe, które stwierdzono dot¹d na terenie rezerwatu, wystêpuj¹ce spontanicznie oraz zdzicza³e z hodowli i uprawy, a tak e nasadzone wczeœniej przez cz³owieka. Nazewnictwo gatunków dostosowano do opracowania Mirka i in. (2002). Florê lokaln¹ przeanalizowano wieloaspektowo pod k¹tem: przynale noœci systematycznej,

4 102 Zbigniew-Wilczek,-Stanis³aw-Wika,-Monika-Gorczyca,-Magdalena-Bregin 102 Ryc. 1. Mapa sytuacyjna Objaœnienia: 1 granica rezerwatu; 2 granica otuliny; 3 granica oddzia³u leœnego; 4 granica pododdzia³u; 5 œcie ka leœna; 6 numer oddzia³u leœnego/powierzchnia [ha] lub symbol literowy pododdzia³u/powierzchnia [ha]. Fig. 1. Situation map Explanations: 1 reserve boundary; 2 buffer zone boundary; 3 forest section boundary; 4 forest subsection boundary; 5 forest path; 6 number of forest section/area [ha] or letter symbol of forest sub-section/area [ha].

5 103 Flora-roœlin-naczyniowych-rezerwatu-przyrody- Skarpa-Wiœlicka 103 ochrony prawnej, grup socjologiczno-ekologicznych i geograficzno-historycznych, gatunków wskaÿnikowych starych lasów, gatunków górskich, kategorii zagro enia oraz form yciowych. Status gatunków chronionych okreœlono zgodnie z Rozporz¹dzeniem Ministra Œrodowiska z dnia 5 stycznia 2012 w sprawie ochrony gatunkowej roœlin. Ustalaj¹c przynale noœæ taksonów obcego pochodzenia do grup geograficznohistorycznych korzystano z nastêpuj¹cych opracowañ: Urbisz (2001), Rutkowski (2004), Tokarska-Guzik (2005). Klasyfikacjê socjologiczno-ekologiczn¹, przyjêt¹ za Jackowiakiem (1990), zmodyfikowano w obrêbie dwóch grup. Do grupy kwaœnych lasów dêbowych, mieszanych, borów mieszanych oraz zastêpczych dla nich zbiorowisk porêbowych, ³¹k i muraw obok takich syntaksonów, jak: Quercion robori-petraeae, Epilobion angustifolii i Nardetalia w³¹czono tak e podzwi¹zek Vaccinio-Piceenion. Z kolei w grupie zbiorowisk terofitycznych wystêpuj¹cych na siedliskach mokrych i wilgotnych zamieszczono klasê Montio-Cardaminetea. Przy zaliczaniu gatunków do poszczególnych grup socjologiczno-ekologicznych korzystano z prac Zaj¹c (1996), Tokarskiej-Guzik (1999) oraz Matuszkiewicza (2001). Gatunki wskaÿnikowe starych lasów podano za Dzwonko i Loster (2001); gatunki górskie za Zaj¹c (1996) i Uziêb³o (2011); kategorie zagro enia gatunków w Polsce za Zarzyckim i Szel¹giem (2006); kategorie zagro enia gatunków w województwie œl¹skim wg Parusela i in. (1996) oraz Bernackiego i in. (2000); formy yciowe Raunkiaera wg Zarzyckiego i in. (2002). Mapy rozmieszczenia gatunków objêtych ochron¹ prawn¹ wykonano metod¹ kartogramu polowego (Faliñski 1990). Jako podk³ad kartograficzny wykorzystano mapê w skali 1:5000. Na podk³adzie tym wykreœlono kartogram o regularnej sieci pól w kszta³cie kwadratów. Podstawowe pole badawcze stanowi³ kwadrat o boku 100 m. Ka dy takson odnotowany by³ w kwadracie tylko raz. St¹d te liczba stanowisk jest równa liczbie pól badawczych, w których dany gatunek zosta³ stwierdzony. Wykonane w ten sposób mapy sta³y siê podstaw¹ okreœlenia rozmieszczenia gatunków chronionych na terenie rezerwatu. Podaj¹c z kolei liczbê gatunków chronionych w poszczególnych kwadratach wskazano na te czêœci rezerwatu, gdzie ich nagromadzenie by³o najwiêksze. W celu dok³adniejszego przedstawienia inwazji gatunków obcych, mapy rozmieszczenia antropofitów wykonano metod¹ topograficzn¹ (Faliñski l.c.) korzystaj¹c z podk³adu w skali 1:5000. Ocenê stopnia synantropizacji flory oparto na wybranych wskaÿnikach flory, opracowanych przez Jackowiaka (1990), takich jak: wskaÿnik antropofityzacji flory W an = [liczba antropofitów/n] x 100%; wskaÿnik archeofityzacji flory W arch = [liczba archeofitów/n] x 100%; wskaÿnik kenofityzacji flory W ken = [liczba kenofitów/n] x 100%, gdzie N oznacza ogóln¹ liczbê gatunków.

6 104 Zbigniew-Wilczek,-Stanis³aw-Wika,-Monika-Gorczyca,-Magdalena-Bregin Wyniki W rezerwacie Skarpa Wiœlicka stwierdzono dot¹d wystêpowanie 186 gatunków roœlin naczyniowych nale ¹cych do 63 rodzin i 139 rodzajów (tab. 1). Najliczniej reprezentowan¹ w rodzaje (13) i gatunki (20) jest rodzina Asteraceae, a wœród rodzajów na pierwszym miejscu plasuj¹ siê dwa z nich Equisetum oraz Salix, które maj¹ po 5 przedstawicieli. Najliczniejsz¹ formê yciow¹ stanowi¹ hemikryptofity (92). Liczn¹ grupê na obszarze rezerwatu stanowi¹ te fanerofity (44). Wœród osobliwoœci florystycznych na uwagê zas³uguj¹ gatunki: objête ochron¹ prawn¹, górskie, zagro one w Polsce i w województwie œl¹skim, wskaÿnikowe starych lasów liœciastych. Spoœród 18 gatunków prawnie chronionych, œcis³ej ochronie podlegaj¹: Arum alpinum, Daphne mezereum, Epipactis albensis, E. helleborine, Equisetum telmateia, Galanthus nivalis, Hacquetia epipactis, Hepatica nobilis i Orchis pallens, a czêœciowej: Allium ursinum, Asarum europaeum, Convallaria majalis, Frangula alnus, Galium odoratum, Hedera helix, Primula elatior, Viburnum opulus oraz Vinca minor. Najwiêksz¹ ich liczbê (7 11) odnotowano na 18 powierzchniach, co stanowi 54% wszystkich kwadratów (ryc. 2). Do najrzadziej wystêpuj¹cych gatunków, objêtych ochron¹ prawn¹, Ryc. 2. Liczba gatunków roœlin chronionych w poszczególnych kwadratach badawczych Fig. 2. The number of protected plant species in the individual research squares

7 105 Flora-roœlin-naczyniowych-rezerwatu-przyrody- Skarpa-Wiœlicka 105 Ryc. 3. Rozmieszczenie gatunków roœlin objêtych ochron¹ prawn¹ na terenie rezerwatu Skarpa Wiœlicka Fig. 3. The distribution of protected plant species in the area of the Skarpa Wiœlicka Nature Reserve

8 106 Zbigniew-Wilczek,-Stanis³aw-Wika,-Monika-Gorczyca,-Magdalena-Bregin 106 nale ¹: Arum alpinum, Convallaria majalis, Frangula alnus, Epipactis helleborine, E. albensis i Orchis pallens (ryc. 3). W omawianym obiekcie stwierdzono 15 gatunków rzadkich i zagro onych we florze województwa œl¹skiego, 10 z nich posiada kategoriê ni szego zagro enia (LR). S¹ one zagro one tylko lokalnie, g³ównie poza obszarami górskimi. Z kolei Allium ursinum, Arum alpinum, Hacquetia epipactis oraz Orchis pallens znajduj¹ siê na liœcie gatunków zagro onych w Polsce i reprezentuj¹ one kategorie od R do V. 35% flory omawianego rezerwatu stanowi¹ gatunki wskaÿnikowe starych lasów liœciastych. Wœród nich, poza ju wymienionymi, na uwagê zas³uguj¹: Actaea spicata, Corydalis cava, Euphorbia amygdaloides, E. dulcis, Hypericum hirsutum, Lathraea squamaria, Rumex sanguineus, Symphytum tuberosum. Element górski reprezentuj¹: Allium ursinum, Alnus incana, Anthriscus nitida, Calamagrostis villosa, Chaerophyllum hirsutum, Dentaria glandulosa, Equisetum telmateia, Orchis pallens, Petasites albus, P. kablikianus, Salvia glutinosa, Senecio hercynicus, S. ovatus oraz Veronica montana. Analizuj¹c florê lokaln¹ pod wzglêdem grup socjologiczno-ekologicznych warto zaznaczyæ, e najwiêkszy udzia³ przypada gatunkom, które s¹ zwi¹zane z yznymi lasami liœciastymi oraz zbiorowiskami krzewiastymi (ponad 50% flory). O wiele rzadziej reprezentowane s¹ sk³adniki acydofilnych d¹brów, borów mieszanych, borów œwierkowych, zbiorowisk porêbowych, ³¹kowych b¹dÿ murawowych oraz nitrofilnych zbiorowisk zaroœlowych i okrajkowych. Nie brak w rezerwacie Skarpa Wiœlicka równie roœlin obcych dla flory Polski reprezentowanych przez 2 gatunki archeofitów oraz 9 gatunków kenofitów. Usytuowane s¹ one g³ównie na jego obrze ach; czêsto s¹ to pojedyncze okazy. Jedynie Impatiens parviflora roœnie w du ych p³atach, na wielu stanowiskach, po³o onych w peryferyjnej strefie obiektu, wzd³u œcie ek leœnych, a tak e we wnêtrzu p³atów leœnych (ryc. 4). Analizuj¹c rozmieszczenie gatunków synantropijnych, mo na zauwa yæ mniejsz¹ ich liczbê stanowisk w s¹siedztwie granicy rezerwatu przylegaj¹cej do otuliny. Wskazuje to na znaczenie ochronne otuliny i potwierdza sens jej powo³ania. Najwiêksze zagêszczenie i zró nicowanie gatunków synantropijnych stwierdzono w dolnych partiach rezerwatu przylegaj¹cych do drogi Katowice Wis³a. Stopieñ antropofityzacji flory odzwierciedlaj¹ równie wskaÿniki antropogenicznych zmian, których wartoœci przedstawiaj¹ siê nastêpuj¹co: wskaÿnik antropofityzacji flory W an = 5,9%; wskaÿnik archeofityzacji flory W arch = 1,1%; wskaÿnik kenofityzacji flory W ken = 4,8%.

9 107 Flora-roœlin-naczyniowych-rezerwatu-przyrody- Skarpa-Wiœlicka 107 Ryc. 4. Rozmieszczenie wybranych antropofitów na terenie rezerwatu Skarpa Wiœlicka Objaœnienia: 1 granica rezerwatu; 2 granica otuliny; 3 œcie ka leœna; 4 dzikie wysypiska œmieci; 5 Impatiens glandulifera; 6 Impatiens parviflora; 7 Juglans regia; 8 Reynoutria japonica; 9 Solidago canadensis; 10 Solidago gigantea Fig. 4. The distribution of selected anthropophytes in the area of the Skarpa Wiœlicka Nature Reserve Explanations: 1 reserve boundary; 2 buffer zone boundary; 3 forest path; 4 illegal garbaged places; 5 Impatiens glandulifera; 6 Impatiens parviflora; 7 Juglans regia; 8 Reynoutria japonica; 9 Solidago canadensis; 10 Solidago gigantea

10 108 Zbigniew-Wilczek,-Stanis³aw-Wika,-Monika-Gorczyca,-Magdalena-Bregin 108 Tabela 1. Spis alfabetyczny roœlin naczyniowych stwierdzonych w rezerwacie przyrody "Skarpa Wiœlicka" i wybrane parametry analizy flory Table 1. The alphabetical list of vascular plant species noted in the "Skarpa Wiœlicka" Nature Reserve and chosen parameters of the flora analysis Acer campestre Aceraceae LK M Acer platanoides # Aceraceae LK M Acer pseudoplatanus Aceraceae LK M Achillea millefolium Asteraceae ŒL H Actaea spicata Ranunculaceae LR, VU* LK H,G Adoxa moschatellina Adoxaceae LK G Aegopodium podagraria Apiaceae + NO G,H Aethusa cynapium Apiaceae CO T Ajuga reptans Lamiaceae + LK H Alliaria petiolata # Brassicaceae NO H Allium ursinum Liliaceae [V] VU* + g LK G Alnus glutinosa # Betulaceae OT M Alnus incana Betulaceae g OT M Anemone nemorosa Ranunculaceae + LK G Anthriscus nitida # Apiaceae LR* + g LK H Antrhiscus sylvestris Apiaceae NO H Arctium lappa # Asteraceae MB H Artemisia vulgaris Asteraceae MB H Arum alpinum Araceae R LR, VU^ + LK G Asarum europaeum Aristolochiaceae + LK H Astrantia major Apiaceae LK H Athyrium filix-femina Woodsiaceae + LK H Betula pendula # Betulaceae DB M Brachypodium sylvaticum Poaceae + LK H Briza media Poaceae Œ H Calamagrostis villosa Poaceae g DB H,G Caltha palustris Ranunculaceae W H Calystegia sepium # Convolvulaceae MB Campanula trachelium Campanulaceae + LK H Capsella bursa-pastoris Brassicaceae AR C H,T Cardamine amara Brassicaceae LK H Carduus crispus Asteraceae OT H Carex brizoides Cyperaceae LK G,H Carex digitata Cyperaceae + LK H Carex remota Cyperaceae + LK H Carex sylvatica Cyperaceae + LK H Carpinus betulus Corylaceae LK M Cerasus avium Rosaceae LK M Chaerophyllum aromaticum# Apiaceae LK H Chaerophyllum hirsutum Apiaceae g LK H Chamaenerion angustifolium Onagraceae DB H Chrysosplenium alternifolium Saxifragaceae LK H Circaea lutetiana Onagraceae + LK G Cirsium arvense Asteraceae CO G G,H, li

11 109 Flora-roœlin-naczyniowych-rezerwatu-przyrody- Skarpa-Wiœlicka 109 Cirsium oleraceum Asteraceae W H Convallaria majalis Convallariaceae DB G Cornus sanguinea Cornaceae LK N Coronilla varia Fabaceae CM H Corydalis cava # Fumariaceae LR* + LK G Corylus avellana Corylaceae LK N Crataegus laevigata Rosaceae LK N Crataegus monogyna Rosaceae LK N Crepis mollis Asteraceae Œ H Daphne mezereum Thymelaeaceae + LK N Dentaria bulbifera Brassicaceae LK G Dentaria glandulosa Brassicaceae VU* + g LK G Deschampsia caespitosa Poaceae W H Dryopteris carthusiana Dryopteridaceae + LK H Dryopteris dilatata Dryopteridaceae + DB H Dryopteris filix-mas Dryopteridaceae + LK H Epilobium alsinifolium Onagraceae OT H Epilobium hirsutum Onagraceae SW H Epipactis albensis Orchidaceae + LK G Epipactis helleborine # Orchidaceae + LK G Equisetum arvense Equisetaceae CO G Equisetum palustre Equisetaceae W G Equisetum pratense Equisetaceae W G Equisetum sylvaticum Equisetaceae + LK G Equisetum telmateia Equisetaceae LR* + g LK C Euonymus europaea Celastraceae LK N Eupatorium cannabinum # Asteraceae NO H Euphorbia amygdaloides Euphorbiaceae + LK C Euphorbia dulcis Euphorbiaceae + LK G,H Fagus sylvatica Fagaceae LK M Festuca gigantea Poaceae + LK H Ficaria verna # Ranunclaceae + LK G Fragaria vesca Rosaceae DB H Frangula alnus Rhamnaceae OT N Fraxinus excelsior Oleaceae LK M Gagea lutea Liliaceae LK G Galanthus nivalis Amaryllidaceae VU] + LK G Galeobdolon luteum Lamiaceae + LK C Galium aparine Rubiaceae NO T,H Galium odoratum Rubiaceae + LK H Galium schultesii Rubiaceae + LK G Geranium robertianum Geraniaceae NO H,T Geum rivale Rosaceae W H Geum urbanum Rosaceae + NO H Glechoma hederacea Lamiaceae NO G,H Glyceria nemoralis Poaceae SW Hy Hacquetia epipactis Apiaceae [V] LR, CE^ + LK H Hedera helix Araliaceae + LK N,Ch Hepatica nobilis Ranunculaceae + LK H Heracleum sphondylium # Apiaceae Œ H Hieracium lachenalii Asteraceae DB H Hieracium murorum Asteraceae + DB H Humulus lupulus # Cannabaceae NO H, li

12 110 Zbigniew-Wilczek,-Stanis³aw-Wika,-Monika-Gorczyca,-Magdalena-Bregin 110 Hypericum perforatum Hypericaceae CM H Impatiens glandulifera # Balsaminaceae KN MB T Impatiens noli-tangere Balsaminaceae + LK T Impatiens parviflora Balsaminaceae KN NO T Isopyrum thalictroides # Ranunculaceae + LK G Juglans regia # Juglandaceae KN NG M Juglans nigra Juglandaceae KN NG M Juncus effusus # Juncaceae W H Lamium album Lamiaceae AR CO H Lamium maculatum Lamiaceae LK H Larix decidua Pinaceae NG M Lathraea squamaria # Scrophulariaceae LR + LK G,p Lathyrus vernus # Fabaceae + LK G Lemna minor # Lemnaceae SW Hy Lonicera xylosteum Caprifoliaceae LK N Luzula pilosa Juncaceae + DB H Lycopus europaeus Lamiaceae SW H,Hy Lysimachia nummularia # Primulaceae OT C Lysimachia vulgaris Primulaceae W H Maianthemum bifolium Convallariaceae + LK G Melica nutans Poaceae + LK G,H Mercurialis perennis Euphorbiaceae + LK G,H Milium effusum Poaceae + LK H Moehringia trinervia Caryophyllaceae + LK H,T Mycelis muralis Asteraceae + LK H Myosotis palustris # Boraginaceae SW H Orchis pallens Orchidaceae V VU g LK G Oxalis acetosella Oxalidaceae + DB G,H Padus avium Rosaceae LK M Paris quadrifolia Trilliaceae + LK G Petasites albus Asteraceae g LK G Petasites hybridus Asteraceae NO G,H Petasites kablikianus Asteraceae g NO G,H Phragmites australis # Poaceae SW G,H Phyteuma spicatum Campanulaceae + LK H Picea abies Pinaceae DB M Pinus sylvestris Pinaceae DB M Plantago major # Plantaginaceae NW H Poa nemoralis Poaceae + LK H Polygonatum multiflorum Convallariaceae + LK G Populus tremula Salicaceae NG M Primula elatior Primulaceae LR* + LK H Pulmonaria obscura Boraginaceae + LK H Quercus robur Fagaceae LK M Ranunculus acris Ranunculaceae Œ H Ranunculus lanuginosus Ranunculaceae + LK H Ranunculus repens Ranunculaceae NW H Reynoutria japonica # Polygonaceae KN NO G Ribes uva-crispa # Grossulariaceae + KN LK N Ribes rubrum Grossulariaceae KN NG N Rubus caesius # Rosaceae MB N Rubus hirtus Rosaceae g LK N Rubus idaeus Rosaceae DB N Rubus plicatus Rosaceae DB N l Œ

13 111 Flora-roœlin-naczyniowych-rezerwatu-przyrody- Skarpa-Wiœlicka 111 Rumex acetosa Polygonaceae Œ H Rumex sanguineus Polygonaceae + LK H Salix alba # Salicaceae SW M Salix caprea # Salicaceae NO M,N Salix fragilis Salicaceae SW M Salix pentandra Salicaceae SW M,N Salix purpurea Salicaceae SW N Salvia glutinosa Lamiaceae LR* g LK H Sambucus nigra Caprifoliaceae NO N Sanicula europaea Apiaceae + LK H Senecio hercynicus Asteraceae g LK H Senecio ovatus Asteraceae g LK H Solanum dulcamara # Solanaceae MB N Solidago canadensis # Asteraceae KN MB G,H Solidago gigantea # Asteraceae KN MB G,H Sorbus aucuparia Rosaceae DB M,N Stachys sylvatica Lamiaceae + LK H Stellaria media Caryophyllaceae CO T,H Symphytum officinale Boraginaceae NO G,H Symphytum tuberosum Boraginaceae + LK G Taraxacum officinale s.l.# Asteraceae Œ H Thalictrum aquilegiifolium Ranunculaceae LK H Tilia cordata Tiliaceae LK M Trifolium arvense Fabaceae Œ T Tussilago farfara Asteraceae KR G Ulmus glabra Ulmaceae LK M Urtica dioica Urticaceae MB H Vaccinium myrtillus Ericaceae BS Ch Veronica beccabunga # Scrophulariaceae SW Hy,C Veronica montana Scrophulariaceae LR* + g LK C Viburnum opulus Caprifoliaceae LK N Vicia sylvatica Fabaceae CM H Vinca minor Apocynaceae + NG C Viola reichenbachiana Violaceae + LK H Objaœnienia: 1 nazwa gatunku, # nowe gatunki dla flory rezerwatu; 2 nazwa rodziny; 3 gatunki objête ochron¹ prawn¹: œcis³¹, czêœciow¹; 4 kategorie zagro enia gatunków w Polsce: V nara one (pod dzia³aniem czynników zagro enia), [V] nara one (na izolowanych stanowiskach), R rzadkie; 5 kategorie zagro enia gatunków w województwie œl¹skim: CE krytycznie zagro ony, VU nara ony, LR gatunek ni szego ryzyka (VU*, LR* poza mezoregionami górskimi, CE^, VU^ poza Pogórzem Œl¹skim, VU] poza mezoregionami górskimi i Wy yn¹ Krakowsko-Czêstochowsk¹; 6 wskaÿnikowe gatunki starych lasów; 7 gatunki obce: AR archeofity, KN kenofity; 8 Gatunki górskie (g); 9 grupy socjologiczno-ekologiczne: LK Ch. Fagetalia, Prunetalia, DB Ch. Quercion, Epilobion, Nardetalia, Vaccinio-Piceenion, NO Sambuco-Salicion, Alliarion, CM Ch. Trifolio- Geranietea, Festuco-Brometea, OT Ch. Alnion, Magnocaricion, Caricetalia nigrae, Sphagnion fusci, SW Ch. Salicion, Phragmition, Glycerio-Sparganion, Potamogetonetea, Lemnetea, Utricularietea, W Ch. Molinietalia, Œ Ch. Arrhenatheretalia, Molinio- Arrhenatheretea; 10 formy yciowe: M megafanerofit, N nanofanerofit, C chamefit zielny, Ch chamefit zdrewnia³y, G geofit, H hemikryptofit, Hy hydrofit, T terofit. Explanations: 1 name of species, # new species for the reserve flora; 2 name of family; 3 legal status of species in Poland: strictly protected, partly protected; 4 threat

14 112 Zbigniew-Wilczek,-Stanis³aw-Wika,-Monika-Gorczyca,-Magdalena-Bregin 112 category of species in Poland: V Vulnerable (under the influence of threat factors), [V] Vulnerable (in isolated sites), R Rare; 5 threat category of species in the Silesian voivodeship: CE Critically endangered, VU Vulnerable, LR Lower Risk species (VU*, LR* out of mountain mesoregiones, CE^, VU^ out of the Silesian Foothills, VU] out of mountain mesoregiones and the Cracow Czêstochowa Upland); 6 indicator species of ancient deciduous forests (St); 7 alien species: AR archaeophytes, KN kenophytes; 8 Mountain species (g); 9 Ecological groups: LK Ch. Fagetalia, Prunetalia, DB Ch. Quercion, Epilobion, Nardetalia, Vaccinio-Piceenion, NO Sambuco-Salicion, Alliarion, CM Ch. Trifolio-Geranietea, Festuco-Brometea, OT Ch. Alnion, Magnocaricion, Caricetalia nigrae, Sphagnion fusci, SW Ch. Salicion, Phragmition, Glycerio-Sparganion, Potamogetonetea, Lemnetea, Utricularietea, W Ch. Molinietalia, Œ Ch. Arrhenatheretalia, Molinio-Arrhenatheretea; 10 life forms: M megaphanerophyte, N nanophanerophyte, C herbaceous chamaephyte, Ch wooden chamaephyte, G geophyte, H hemicryptophyte, Hy hydrophyte, T terophyte. 4. Dyskusja O walorach przyrodniczych rezerwatu decyduje nie tylko stan zachowania g³ównego przedmiotu ochrony jakim w przypadku rezerwatu Skarpa Wiœlicka s¹ naturalne zbiorowiska lasów liœciastych, ale tak e bogactwo florystyczne rezerwatu, a w szczególnoœci wystêpowanie na jego terenie cennych sk³adników rodzimej flory. Nale ¹ do nich: gatunki rzadkie, zagro one, objête ochron¹ prawn¹, a tak e roœliny górskie i gatunki wskaÿnikowe starych lasów liœciastych. Wiele informacji o stopniu naturalnoœci chronionych fitocenoz oraz ewentualnych antropogenicznych przekszta³ceniach œrodowiska przyrodniczego badanych rezerwatów dostarcza tak e analiza udzia³u w ich florach gatunków nale ¹cych do poszczególnych grup socjologiczno-ekologicznych oraz antropofitów. Rezerwat Skarpa Wiœlicka wyró nia siê pozytywnie pod wzglêdem bogactwa gatunkowego roœlin naczyniowych oraz udzia³u roœlin chronionych, gatunków górskich oraz wskaÿnikowych starych lasów spoœród innych rezerwatów przyrody zlokalizowanych na Pogórzu Œl¹skim. Charakteryzuje siê te jednym z najni szych wartoœci wskaÿników antropofityzacji flory (M. Gorczyca 2008, mat. npbl.). Wystêpowanie zaledwie dwóch gatunków archeofitów: Capsella bursa-pastoris oraz Lamium album na terenie rezerwatu, wykazuje na ich znacznie mniejsze tendencje do naturalizacji ani eli kenofitów, równie w przypadku wysp leœnych zlokalizowanych w krajobrazie rolniczym. Przyczyn¹ tego zjawiska jest prawdopodobnie ich stosunkowo w¹ska amplituda siedliskowa (Jackowiak 1990, Pyšek i in. 2003, Budyœ 2007). Liczba gatunków wysp leœnych zale y od: ich wielkoœci, kszta³tu, wieku, izolacji, zró nicowania siedlisk oraz nasilenia zaburzeñ (Loster 1991). O du ym bogactwie flory rezerwatu Skarpa Wiœlicka w stosunku do innych rezerwatów Pogórza Œl¹skiego mo e decydowaæ wyd³u ony kszta³t rezerwatu oraz jego

15 113 Flora-roœlin-naczyniowych-rezerwatu-przyrody- Skarpa-Wiœlicka 113 lokalizacja w obrêbie korytarza jaki stanowi Dolina Górnej Wis³y. W wyd³u onych wyspach leœnych roœnie bowiem wiêcej gatunków nieleœnych (Dzwonko, Loster 1988 a, b). Jak wykaza³y badania wysp leœnych w krajobrazie rolniczo-miejskim Winconsin (Lewenson 1981) w mniejszych wyspach we florze przewa aj¹ gatunki nie znosz¹ce zacienienia, w du ych wiêksz¹ rolê odgrywaj¹ cieniolubne, mezofityczne gatunki, w³aœciwe lasom tego obszaru. Rezerwat Skarpa Wiœlicka, maj¹c na uwadze znaczny udzia³ gatunków preferuj¹cych umiarkowany cieñ i pó³cieñ (60%) oraz rosn¹cych g³ównie na glebach œwie ych i wilgotnych (80%) typowych dla lasów liœciastych (M. Gorczyca 2008, mat. npbl.), bêd¹cych czêsto gatunkami wskaÿnikowymi starych lasów, stanowi du ¹ wyspê leœn¹ o znacznie ustabilizowanym sk³adzie gatunkowym. Decyduje o tym równie charakter wystêpuj¹cych na jego terenie siedlisk lasów liœciastych bêd¹cych ostatnim etapem sukcesji. Najcenniejsze elementy flory w rezerwacie Skarpa Wiœlicka stwierdzono w p³atach yznej buczyny oraz gr¹du. Nale ¹ do nich: Hacquetia epipactis, Orchis pallens, Epipactis albensis i Arum alpinum. Cieszyniankê wiosenn¹ odnotowano w wiêkszoœci kwadratów badawczych (ryc. 3). Pomimo czêstego jej wystêpowania, rzadko osi¹ga ona wiêksze pokrycie (Wika i in. 2014). W 2005 roku oceniono zasoby Hacquetia epipactis na obszarze omawianego obiektu na 5900 kêp i oko³o pêdów generatywnych (Henel 2006). Populacja tego izolowanego, trzeciorzêdowego gatunku (Kornaœ, Medwecka-Kornaœ 2002) w rezerwacie Skarpa Wiœlicka plasuje siê na drugim miejscu wœród 25 stanowisk, aktualnie wystêpuj¹cych w zachodniej czêœci Pogórza Œl¹skiego, zwanej Pogórzem Cieszyñskim (Pelc 1969). Bardziej liczn¹ populacjê tego gatunku odnotowano tylko w rezerwacie Lasek Miejski nad Puñcówk¹ kêp i blisko pêdów generatywnych (Henel l.c.). Spoœród trzech gatunków storczyków, stwierdzonych dot¹d w rezerwacie Skarpa Wiœlicka, na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ dwa z nich kruszczyk po³abski i storczyk blady. Kilka okazów Epipactis albensis odnalaz³ tam niedawno Chwastek (2011). Na Pogórzu Cieszyñskim, co jakiœ czas, odkrywane s¹ nowe stanowiska tej roœliny; niestety, populacje s¹ ma³e, z³o one z kilku do kilkanastu egzemplarzy (Bernacki 2000, 2008; G. Naks 2010, mat. npbl.; Becza³a i in. 2012). Spoœród 30 pewnych stanowisk w Polsce, na Pogórzu Œl¹skim wystêpuje 5, w tym 3 w jego czêœci zachodniej (Bernacki 2008). Podobnie jak poprzednio omówiony storczyk, równie Orchis pallens nale y do bardzo rzadkich sk³adników flory rodzimej. Jego stanowiska grupuj¹ siê g³ównie na po³udniu Polski (Zaj¹c, Zaj¹c 2001). Gatunek ten zosta³ wpisany do Polskiej Czerwonej Ksiêgi, gdzie uzyska³ status gatunku zagro onego wyginiêciem (VU), (KaŸmierczakowa, Zarzycki 2001). ¹czna liczba osobników na 13 znanych dot¹d stanowiskach Pogórza Cieszyñskiego wynosi³a wiosn¹ 1998 roku oko³o 7000 (Fiedor 1999). Populacja storczyka bladego na obszarze omawianego

16 114 Zbigniew-Wilczek,-Stanis³aw-Wika,-Monika-Gorczyca,-Magdalena-Bregin 114 rezerwatu jest stabilna i wykazuje tendencjê zwy kow¹. W ci¹gu oœmiu lat liczba jego pêdów wzros³a z 17 do 47. Zdecydowana ich wiêkszoœæ wówczas kwit³a i owocowa³a (M. Bregin 2007, mat. npbl.). W rezerwacie Skarpa Wiœlicka odnaleziono dwa stanowiska tego storczyka, jedno przy po³udniowej granicy rezerwatu, w pobli u œcie ki, na stromym zboczu dolinki okresowo p³yn¹cego potoku. Natomiast drugie stanowisko ze znacznie wiêksz¹ liczb¹ pêdów generatywnych, stwierdzono na skarpie, tu nad drog¹ szybkiego ruchu, w pobli u (nieistniej¹cego ju dziœ) parkingu, tj. przy granicy wschodniej rezerwatu. Miejsce to jest dobrze nas³onecznione, co mo e stanowiæ w³aœciwe siedlisko dla rozwoju Orchis pallens (KaŸmierczakowa, Zarzycki 2001). Odkrycie w 2005 roku dwóch nowych stanowisk dla kruszczyka drobnolistnego Epipactis microphylla na Pogórzu Cieszyñskim (Becza³a, Fiedor 2006) oraz dwóch kolejnych, w latach (Fiedor, Becza³a 2009), powinno zachêciæ florystów do jego poszukiwañ równie na terenie rezerwatu Skarpa Wiœlicka, gdy wystêpuj¹ tam korzystne dla tego gatunku siedliska, m.in. obecne s¹: miejsca ods³oniête, cieniste zaroœla, naturalne lasy liœciaste oraz wapienne pod³o e. Du ¹ osobliwoœæ w rezerwacie Skarpa Wiœlicka stanowi Arum alpinum. Pojedyncze okazy tego geofitu odnotowano na dwóch polach badawczych, o boku 100 m (M. Gorczyca 2008, mat. npbl.). W trakcie badañ odnaleziono a 36 gatunków roœlin, których wczeœniej nie podano z tego terenu. Nie potwierdzono natomiast obecnoœci nastêpuj¹cych gatunków: Calamagrostis villosa, Dentaria bulbifera, Geum rivale i Juglans nigra (M. Czerny 2003, mat. npbl.). Juglans nigra prawdopodobnie zosta³ wczeœniej b³êdnie rozpoznany, poniewa przeprowadzone badania wykaza³y obecnoœæ podobnego gatunku, którym jest Juglans regia. Brak Calamagrostis villosa oraz Geum rivale mo e wynikaæ z faktu: zanikania siedlisk odkrytych, zwiêkszania siê zwarcia drzew i zwi¹zanego z tym zanikania z terenu rezerwatu gatunków o wiêkszych wymaganiach œwietlnych. Sytuacja ta mo e ulec zmianie w przysz³oœci na wskutek starzenia siê i obumierania drzew oraz powstawania luk w drzewostanie. W zwi¹zku z tym, e rozsiewanie diaspor odgrywa podstawow¹ rolê w kolonizacji wyspy leœnej i roœliny mog¹ migrowaæ na ich teren przede wszystkim na drodze anemochorii oraz zoochorii (Loster 1991) powrót na stanowiska w rezerwacie anemochorycznego Calamagrostis villosa oraz zoochorycznego Geum rivale wydaje siê bardzo realny. Zagro eniem dla flory rezerwatu jest znaczna jego penetracja przez cz³owieka, zw³aszcza od strony istniej¹cego, nie tak dawno parkingu, usytuowanego przy ruchliwej drodze Katowice Wis³a. Przyczyni³a siê ona do degeneracji runa leœnego. Przez rezerwat przebiega aktualnie kilka œcie ek, wzd³u których migruj¹ obce dla rodzimych fitocenoz gatunki roœlin naczyniowych, w tym równie

17 115 Flora-roœlin-naczyniowych-rezerwatu-przyrody- Skarpa-Wiœlicka 115 antropofity. Wiêkszoœæ œcie ek rozpoczyna siê w miejscu nie istniej¹cego ju parkingu. Aby ograniczyæ tego typu zagro enie Nadleœnictwo Ustroñ, zarz¹dzaj¹ce terenem rezerwatu, zlikwidowa³o parking. Pomniejszy³o to wprawdzie znaczenie spo³eczne rezerwatu ale zapewne przyczyni siê do poprawy stanu œrodowiska przyrodniczego na jego terenie. Wzd³u granic rezerwatu liczne s¹ te dzikie wysypiska œmieci, zw³aszcza tam, gdzie graniczy on bezpoœrednio z ³¹kami b¹dÿ pastwiskami. W trakcie badañ stwierdzono 6 gatunków kenofitów. Niepokoj¹cy jest fakt, e jeden z nich Impatiens parviflora ma ju dzisiaj znaczny udzia³ w niektórych p³atach gr¹dowych na terenie tego obiektu. Mo na prognozowaæ, e udzia³ niecierpka drobnokwiatowego znacznie siê zwiêkszy, o ile nie zostan¹ podjête w³aœciwe dzia³ania powstrzymuj¹ce dalsz¹ jego inwazjê (np. rêczne niszczenie roœlin tu przed ich zakwitniêciem). 5. Wnioski Rezerwat Skarpa Wiœlicka wyró nia siê wystêpowaniem szeregu gatunków uznanych za rzadkie w skali województwa œl¹skiego i Polski, co czyni go obiektem szczególnie cennym pod wzglêdem florystycznym. Aby skutecznie chroniæ jego walory florystyczne konieczne jest prowadzenie okresowej kontroli ró norodnoœci roœlin naczyniowych. Monitoring taki powinien rejestrowaæ procesy najbardziej istotne dla prowadzenia dzia³añ ochronnych, czyli zachodz¹ce w tym obiekcie przemiany o charakterze spontanicznym, jak te zmiany wywo³ane œwiadomym lub nieœwiadomym dzia³aniem cz³owieka. Uzyskane wyniki badañ florystycznych w rezerwacie Skarpa Wiœlicka stanowi¹ przyczynek do poznania problematyki wysp leœnych Pogórza Œl¹skiego i daj¹ podstawê do opisu przemian szaty roœlinnej tego typu ekosystemów zlokalizowanych w obrêbie korytarzy ekologicznych. Zlikwidowanie parkingu w s¹siedztwie rezerwatu przyrody nale y uznaæ za dzia³anie pozytywne, ograniczaj¹ce zagro enia wynikaj¹ce z antropopresji, które powinno powstrzymaæ inwazjê gatunków obcych w rezerwacie. Literatura BECZA A T., FIEDOR M Nowe stanowiska rzadkich przedstawicieli storczykowatych (Orchidaceae) na Pogórzu Cieszyñskim. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 13(2): BECZA A T., CHWASTEK E., WIKA S Nowe i niepotwierdzone, co najmniej od 30 lat, stanowiska rzadkich oraz chronionych gatunków roœlin naczyniowych na Pogórzu Cieszyñskim. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Ser. B 61:

18 116 Zbigniew-Wilczek,-Stanis³aw-Wika,-Monika-Gorczyca,-Magdalena-Bregin 116 BERNACKI L Materia³y do atlasu rozmieszczenia oraz stanu zasobów roœlin chronionych i zagro onych rejonu górnoœl¹skiego PRESS. Czêœæ 5. Epipactis albensis Novakova et Rydlo (Orchidaceae) - nowy gatunek flory województwa œl¹skiego. Acta Biol. Siles. 35(52): BERNACKI L Epipactis albensis Novakova & Rydlo Kruszczyk po³abski. W: MIREK Z., PIÊKOŒ-MIRKOWA H. (red.), Czerwona Ksiêga Karpat Polskich. Roœliny naczyniowe. Instytut Botaniki im. W. Szafera, Kraków, s BREGIN M Szata roœlinna rezerwatu Skarpa Wiœlicka na Pogórzu Œl¹skim. Katedra Geobotaniki i Ochrony Przyrody, Uniw. Œl¹ski, Katowice. Mscr. pracy magisterskiej, 73 ss. BUDYŒ A Antropofityzacja flory roœlin naczyniowych na siedliskach torfowych w strefie przymorskiej na przyk³adzie wschodniej czêœci Pobrze a Kaszubskiego. Acta Bot. Cassubica 6: CHWASTEK E Roœlinnoœæ Pogórza Cieszyñskiego i Doliny Górnej Wis³y w granicach miasta i gminy Skoczów. Skoczów, 72 ss. CZERNY M Plan ochrony rezerwatu Skarpa Wiœlicka na okres od do roku. Mscr. CZYLOK A., TYC A., STEBEL A Osobliwoœci przyrodnicze Ÿróde³ z martwicami wapiennymi na Pogórzu Cieszyñskim. Przyroda Górnego Œl¹ska 34: DORDA A., MIJAL L Rezerwaty przyrody Œl¹ska Cieszyñskiego. Polski Klub Ekologiczny Ko³o Ustroñ, 72 ss. DZWONKO Z., LOSTER S. 1988a. The number and distribution of vascular plant species in island forest communities in the northern part of the West Carpathians Foothills. Folia Geobot. Phytotax. 23: DZWONKO Z., LOSTER S. 1988b. Species richness of small woodlands on the western Carpathian foothills. Vegetatio 76: DZWONKO Z., LOSTER S WskaŸnikowe gatunki roœlin starych lasów i ich znaczenie dla ochrony przyrody i kartografii roœlinnoœci. Prace Geogr. 178: FALIÑSKI J.B Kartografia geobotaniczna, t. 1 Pañstwowe Przedsiêbiorstwo Wydawnictw Kartograficznych. im. E. Romera. Warszawa Wroc³aw, 284 ss. FIEDOR M Storczyk blady Orchis pallens L. na Pogórzu Cieszyñskim - aktualizacja danych dotycz¹cych rozmieszczenia, zasobów i ekologii. Natura Silesiae Superioris 3: FIEDOR M., BECZA A T Materia³y do atlasu rozmieszczenia oraz stanu zasobów roœlin chronionych i zagro onych rejonu górnoœl¹skiego - PRESS. Czêœæ 12. Epipactis microphylla (Ehrh.) Swartz (Orchidaceae) w województwie œlaskim i na terenach s¹siednich. Natura Silesiae Superioris 12: GORCZYCA M Ocena skutecznoœci ochrony wartoœci botanicznych w wybranych rezerwatach przyrody œrodkowej i po³udniowej czêœci województwa œl¹skiego. Katedra Geobotaniki i Ochrony Przyrody, Uniw. Œl¹ski, Katowice. Mscr. pracy doktorskiej, 165 ss. HENEL A Materia³y do atlasu rozmieszczenia oraz stanu zasobów roœlin chronionych i zagro onych rejonu górnoœl¹skiego PRESS. Czêœæ 10. Hacquetia epipactis (Scop.) DC. (Apiaceae) w województwie œl¹skim. Natura Silesiae Superioris 9: JACKOWIAK B Antropogeniczne przemiany flory roœlin naczyniowych Poznania. Wyd. Nauk Uniw. im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Ser. Biol. 42:

19 117 Flora-roœlin-naczyniowych-rezerwatu-przyrody- Skarpa-Wiœlicka 117 KA MIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K. (red.) Polska Czerwona Ksiêga Roœlin. Paprotniki i roœliny kwiatowe. Instytut Botaniki im. W. Szafera, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, 664 ss. KONDRACKI J Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 441 ss. KORNAŒ J., MEDWECKA-KORNAŒ A Geografia roœlin. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 634 ss. KOZ OWSKA A Charakterystyka zespo³ów leœnych Pogórza Cieszyñskiego. W: Biocenoza lasów Pogórza Cieszyñskiego. Wyd. Œl¹skie, Polska Akademia Umiejêtnoœci, Prace Biol. 1: LEWENSON J. B Woodlots as biogeografic islands in south-eastern Wisconsin. W: BURGESS L., SHARPE D. M. (red.), Forest island dynamics in man-dominated landscapes. Springer, Berlin, s LOSTER S Ró norodnoœæ florystyczna w krajobrazie rolniczym i znaczenie dla niej naturalnych i pó³naturalnych zbiorowisk wyspowych. Fragm. Flor. Geobot. 36(2): MATUSZKIEWICZ W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roœlinnych Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 537 ss. MIREK Z., PIÊKOŒ-MIRKOWA H., ZAJ C A., ZAJ C M Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, 442 ss. NAKS P Flora Pogórza Cieszyñskiego i pó³nocnej czêœci Kotliny Ostrawskiej oraz jej aspekty geobotaniczne. Zak³ad Taksonomii Roœlin i Fitogeografii, Uniw. Jagielloñski, Kraków. Mscr. pracy doktorskiej, 282 ss. PARUSEL J.B., WIKA S., BULA R. (red.) Czerwona lista roœlin naczyniowych Górnego Œl¹ska. Raporty i Opinie 1: PAW OWSKI B Sk³ad i budowa zbiorowisk roœlinnych oraz metody ich badania. W: SZAFER W., ZARZYCKI K. (red.), Szata roœlinna Polski. T. 1. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, s PELC S Charakterystyka geobotaniczna Pogórza Cieszyñskiego. Fragm. Flor. Geobot. 15(4): PYŠEK P., JAROŠIK V., KUÈERA T Inclusion of native and alien species in temperate nature reserves: an historical study from Central Europe. Conserv. Biol. 17(5): RATYÑSKA H Szata roœlinna jako wyraz antropogenicznych przekszta³ceñ krajobrazu na przyk³adzie zlewni rzeki G³ównej (œrodkowa Wielkopolska). Wyd. Akad. Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz, 392 ss. ROSTAÑSKI K., BERNACKI L., WILCZEK Z., ROSTAÑSKI A., UZIÊB O A Projekt rezerwatu przyrody o nazwie Skarpa Wiœlicka ko³o Skoczowa. Uniw. Œl¹ski, Wydzia³ Biologii i Ochrony Œrodowiska, Katowice. Mscr., 14 ss. ROZPORZ DZENIE MINISTRA ŒRODOWISKA z dnia 5 stycznia 2012 w sprawie ochrony gatunkowej roœlin. Dz. U nr 248, poz. 81. RUTKOWSKI L Klucz do oznaczania roœlin naczyniowych Polski ni owej. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 812 ss. STEBEL A Mszaki rezerwatów przyrody Morzyk i Skarpa Wiœlicka na Pogórzu Œl¹skim. Arch. Ochr. Œrod. 29(1):

20 118 Zbigniew-Wilczek,-Stanis³aw-Wika,-Monika-Gorczyca,-Magdalena-Bregin 118 STEBEL A., ARNOWIEC J., KLAMA H Przewodnik botaniczny po wybranych rezerwatach przyrody makroregionu po³udniowego Polski. Œl¹ska Akad. Medyczna, Katowice, 67 ss. TOKARSKA-GUZIK B Atlas rozmieszczenia roœlin naczyniowych w Jaworznie (Wy yna Œl¹ska). Prace Bot. 34: Instytut Botaniki Uniw. Jagielloñskiego, Kraków. TOKARSKA-GUZIK B The Establishment and Spread of Alien Plants Species (Kenophytes) in the Flora of Poland. Prace Nauk. Uniw. Œl¹skiego, Katowice, 2372, 192 ss. URBISZ AL Atlas rozmieszczenia roœlin naczyniowych po³udniowo-zachodniej czêœci Wy yny Katowickiej. Wyd. Uniw. Œl¹skiego 1944, Katowice, 235 ss. UZIÊB O A Petasites kablikianus Tausch ex Berchtold as a pioneer species and its abilities to colonize initial habitats. Wyd. Uniw. Œl¹skiego 2886, Katowice, 233 ss. WIKA S., WILCZEK Z., BREGIN M., GORCZYCA M Roœlinnoœæ rezerwatu przyrody Skarpa Wiœlicka na Pogórzu Œl¹skim. Acta Bot. Siles. 10: WILCZEK Z Roœlinnoœæ rezerwatów przyrody województwa bielskiego. W: BLAROWSKI A. (red.). Osobliwoœci szaty roœlinnej województwa bielskiego. COLGARAFF-PRESS, Poznañ, s ZAJ C M Mountain Vascular Plants in the Polish Lowlands. Pol. Bot. Stud. 11: ZAJ C A., ZAJ C M Atlas rozmieszczenia roœlin naczyniowych w Polsce. Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniw. Jagielloñskiego, Kraków, 714 ss. ZARZYCKI K., TRZCIÑSKA-TACIK H., RÓ AÑSKI W., SZEL G Z., WO EK J., KORZENIAK U Ecological indicator values of vascular plants of Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, 183 ss. ZARZYCKI K., SZEL G Z Red list of vascular plants in Poland. W: MIREK Z., ZARZYCKI K., WOJEWODA W. SZEL G Z. (red.), Red list of plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, s Summary This paper presents the results of the research on the current preservation of flora of vascular plants in the Skarpa Wiœlicka Nature Reserve. The reserve is situated on the Kêpa Wiœlicka ( m asl) in the Silesian Foothills, on the outcrops exposed on the eastern sides of the hills formed in the Jurassic and early Cretaceous periods. The local flora, which amounts to 186 species was analyzed with respect to systematic status of species, legal protection, socio-ecological groups as well as geographical and historical groups, indicator species of ancient deciduous forests, mountain species, threat categories and life forms. For the protected species map of distribution was drawn up using the method of the field cartogram proposed by Faliñski (1990). Also map of distribution of selected anthropophytes was created. The degree of synanthropisation of the flora was assessed on the basis of selected flora indicators, proposed by Jackowiak (1990). The management actions which should be taken to preserve biodiversity and the main object of the protection in this reserve were determined.